مسجد نمونهمسجد نمونه اسلام عهده‌دار نقشهای مهمّی در عرصه‌های عبادی، تربیتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و نظامی است. مطالعه این نقش‌ها، سیمای مسجد نمونه را برای ما روشن می‌کند. اکنون در چند فراز به بررسی این رسالت‌های مهمّ می‌پردازیم. ۱ - ویژگیهای عبادیدر فرهنگ دینی نام مسجد یادآور بندگی و کرنش در پیشگاه خداوند متعال است. مسجد یعنی جایگاه سجده؛ و سجده اوج عبادت و بندگی انسان برای خداست؛ که: «السّجود منتهی العبادة من بنی آدم». در حقیقت در آیین پاک محمّدی (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) با آن که همه گستره خاک، مسجد است که: «جعلت لی الارض مسجدا....» ولی برترین و اصیل‌ترین محفل برای عبادت و تقرّب جستن به خداوند متعال مسجد است. ۱.۱ - آیات و روایاتاز این رو، در قرآن کریم بر جنبه‌های عبادی مسجد بیش از هر بُعد دیگر آن تاکید شده است. مسجد جایگاه عبادت و پرستش خالصانه خداوند است. «و انّ المساجد لله فلا تدعو مع اللّه احدا؛و اینکه مساجد از آن خدا است، در این مساجد احدی را با خدا نخوانید». در گفتار معصومان (علیهم‌السّلام) که ترجمان قرآن است ـ نیز بر این بُعد مسجد فراوان تاکید شده است. بر پایه حدیثی قدسی از پیامبر (صلّی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) خداوند مسجد را زیارتگاه خویش برشمرده؛ که: «الا طوبی لعبد توضّا فِی بیته ثمّ زارنی فِی بیتی؛ خوشا به حال بنده‌ای که در خانه خویش وضو بگیرد، آنگاه مرا در خانه‌ام زیارت کند.» این زیارت و اُنس و قُرب در سایه عبادت خالصانه مؤمنان در مسجد فراهم می‌آید. انوار تابناک این پرسش پاک و بی‌آلایش، برای عرش‌نشینان پرتوافکنی می‌کند؛ آن‌سان که ستارگان آسمان برای ما خاک‌نشینان نورافشانی می‌کنند. که: «انّ بیوتی فی الارض المساجد تضیء لاهل السّماء کما تضیء النّجوم لاهل الارض». حضور در مساجد و عبادت در خانه خدا افزون بر آن که خود توفیقی بزرگ و کمالی ارزشمند است، کمالات روحی دیگری را نیز در پی دارد. رحمت خاصّ خداوند، آمرزش الهی، بهشت برین، همنشینی و همدمی با فرشتگان الهی از آن جمله است. کوتاه سخن آن که یکی از نقشهای اساسی مسجد آن است که زمینه را برای عبادت پر حضور و خالصانه فراهم نماید؛ تا مؤمنان در آنجا با پرداختن به نماز و ذکر و دعا، زنگار غفلت از دل و جان بشویند و با خداوند متعال به معنای واقعی کلمه اُنس بگیرند. پس هر‌اندازه مسجد در ایفای این نقش حیاتی موفّق‌تر و کار آمدتر باشد، به مسجدی که قرآن و سنت آن را ترسیم نموده، یعنی همان «مسجد نمونه» نزدیکتر است. ۲ - ویژگیهای تربیتیپس از جنبه‌های عبادی مسجد، نوبت به بررسی ابعاد تربیتی آن می‌رسد. البتّه از نگاهی آنچه در بخش پیشین، تحت عنوان جنبه‌های عبادی مسجد مورد بحث قرار گرفت، نیز به گونه‌ای به ابعاد تربیتی مسجد ـ به معنای عامّ آن ـ باز می‌گردد؛ زیرا عبادت پرورش دهنده روح و روان آدمی و پاسخ گفتن به یک نیاز طبیعی و مهمّ اوست. کسی که نیازهای جسمی و روانی خود را به طور منطقی پاسخ گوید، شخصیّتی متعادل می‌یابد. برعکس، عدم پاسخ منطقی به نیازهای واقعی و فطری، شخصیّت انسان را دچار تباهی و یا دست‌کم، نقصان و کمبود می‌کند. عبادت و راز و نیاز با خداوند، نیاز واقعی و فطری هر انسان و مکمّل، بلکه مقوّم شخصیّت اوست. گر چه عبادت در هر مکانی این نیاز روحی را به طور نسبی تامین می‌کند؛ ولی این نیاز در مسجد و عبادتگاه بهتر و کاملتر تامین می‌شود. بر این پایه، انسان بنا به فطرت خویش معبد و مسجد را دوست می‌دارد و بدان عشق می‌ورزد. تاریخ نیز به درستی این سخن گواهی می‌دهد؛ پژوهش‌های تاریخی نشان می‌دهد که معبد با انسان همراه و همزاد بوده است. ۲.۱ - پناهگاه مؤمناز همین رو معصومان (علیهم‌السّلام) در سخنان خویش مسجد را آشیانه و پناهگاه مؤمن بر شمرده‌اند؛ پناهگاهی که انسان در آنجا از دغدغه و اضطراب فاصله می‌گیرد و به آرامش و سکون دست می‌یابد. آری مسجد گرد ملال و اندوه را از چهره جان می‌زداید. «افسردگی» را که یک بیماری شناخته شده روحی است، برطرف می‌کند و شادمانی و نشاط را که نشان سلامت و تکامل روحی است، جایگزین آن می‌کند. از این رو امام صادق (علیه‌السّلام) به مسلمانان سفارش می‌کنند که به هنگام رویارویی با مشکلات و اندوههای دنیویّ، به نماز و مسجد پناه ببرند. راز این امر روشن است. آن گاه که مؤمن به مسجد وارد می‌شود، در فضایی آکنده از قُدس و طهارت قرار می‌گیرد؛ خانه‌ای ساده و عاری از پیرایه‌های مادّی امّا انباشته از جلوه‌های معنوی و الهی. با آن که گناه در همه جا نکوهیده و زشت است، اما در مسجد قبا حتی دو چندان می‌یابد؛ پس مؤمن باید تلاش و کوشش بیشتری کند تا در آن مکان مقدّس به گناه آلوده نشود؛ سخنان ظالمان بر زبان نیاورد؛ به آبروی دیگران تجاوز نکند؛ غیبت و سخنان لغو و بی فایده را کنار نهد و از گفت و گوهایی که بوی دنیاپرستی و دنیاخواهی می‌دهد، پرهیز کند. در حقیقت، مواظبت بر به کار بستن این گونه امور، خود نوعی تمرین بر کارهای خیر و دوری از بدیهاست. همان گونه که حاجی با احرام بستن، دوری از دنیا و گناه را تمرین می‌کند و نمازگزار آن گاه که تکبیرة الاحرام می‌گوید، در آزمون بریدن از خلق و پیوستن به خالق شرکت می‌کند. آثار سازنده و تربیتی حضور در مسجد رفته رفته به دیگر اعمال مؤمن نیز سرایت می‌کند زیرا حضور در مسجد، حضور در خانه خداست به طور طبیعی کسی که با خانه خدا اُنس دارد، تلاش می‌کند تا در خارج از مسجد نیز عملکردی متناسب و همگون با حضور در مسجد داشته باشد. این نقش تربیتی، آن گاه مؤثّرتر خواهد بود که مؤمن به یاد آورد که هنگام حضور در مسجد باید علاوه بر زینتهای مادّی، زینتهای معنوی خویش همچون صدق و صفا و خلوص را نیز با خود برگیرد و فرمان: «خذوا زینتکم عند کلّ مسجد؛ای فرزندان آدم! زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد با خود بردارید» را با عمل پاسخ گوید و گر نه پروردگار، او را به خانه خود راه نمی‌دهد؛ و اولیای بزرگ خدا نیز دست ردّ به سینه‌اش خواهند زد. از جنبه‌های دیگری که در حقیقت به ابعاد تربیتی مسجد برمی گردد، نقش مؤثّری است که این کانون مقدّس در پیوند دادن دل‌دادگان خود با انسانهای صالح و برگزیده ایفا می‌کند. امروزه از نظر آگاهان مسائل تربیتی، نقش دوست خوب در سعادت انسان، نقشی ممتاز به شمار می‌آید. ۲.۲ - جمع‌گرایی معقولمسجد با ایجاد آشنایی و پیوند میان مؤمن با نخبگان و صالحان جامعه، بستری مناسب برای پرورش و تربیت روحی انسان فراهم می‌کند. کسی که با خوبان پیوند خورد، حتّی اگر به آن درجه از تکامل نرسد که به سبب ترس از خداوند به گناه دست نیازد، دست کم از سر حیا و شرم از برادران دینی خود، راه انحراف را در پیش نمی‌گیرد. در مکتب تربیتی اسلام و بسیاری دیگر از مکتبهای تربیتی، «انزوا طلبی» و «جمع گُریزی» یک بیماری روحی شناخته می‌شود؛ در حالی که اجتماعی بودن و جمع گرایی ـ در حد معقول آن ـ نشان سلامت روح و روان انسان و تعادل فکری او به حساب می‌آید. مسجد با فرا خوانی پیوسته مسلمانان به جمع، روح جمع گرایی، انعطاف و نظم‌پذیری را در آنان تقویت می‌کند و درون‌گرایی افراطی و بیگانگی از جمع را از آنان می‌زداید. افزون بر آنچه گذشت، مسجد معمولاً جایگاه طرح مشکلات و نارسایی‌های اجتماعی است. به طور طبیعی، حضور در چنین مکانی روح تعهّد و دردمندی را در فرد می‌دمد. پرورش این خوی پسندیده در اشخاص، خود نوعی مبارزه با روح بی‌تعهّدی و بی‌تفاوتی است؛ روحیه‌ای که هر گاه در افراد جامعه‌ای ـ بویژه نسل جوان آن ـ پیدا شود، آسیبهای اساسی بر پیکر آن اجتماع وارد خواهد شد. ۳ - فرهنگی و آموزشیاکنون به بررسی نقش فرهنگی ـ آموزشی مسجد نمونه می‌پردازیم. می‌توان گفت: این نقش مسجد پس از جنبه‌های عبادی آن، سرآمد دیگر ابعاد است. در حقیقت بنای مسجد النبی که مسجد نمونه اسلام است، تنها تاسیس یک عبادتگاه نبود؛ که به شهادت مورّخان و محققّان و حتّی خاورشناسان، پی‌ریزی یک مدرسه بزرگ اسلامی بود. کشورهای اسلامی از آغاز اسلام تا چند قرن پس از آن، با پدیده‌ای به نام مدرسه روبرو نبودند. تاریخ تاسیس مدارس هر وقت که باشد، محقّقان و مورّخان پذیرفته‌اند که پیش از پیدایش مدرسه، مسجد یگانه مرکز مهم آموزشی ـ فرهنگی در کشورهای اسلامی بوده است. هر چند برخی محقّقان از جایگاههای آموزشی دیگری مانند مکتبهای خانگی و دارالقرّاء نیز یاد کرده‌اند. [۲۰]
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۶، ص۴۰ به بعد.
شاید خوانندگان عزیز تعجّب کنند روزگاری این مساله در میان فقیهان مطرح بوده که آیا تاسیس مدرسه جایز است یا نه؟ [۲۱]
حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، ج۶، ص۲۱۷ به بعد.
گرچه طرح این مساله در فضای کنونی برای ما شگفت‌انگیز می‌نماید؛ ولی این مساله در زمان خود که مسجد یگانه پایگاه آموزشی بوده و به ناگاه سخن از ایجاد مدارس به میان آمده، دست کم مساله‌ای قابل طرح بوده است. البتّه فقیهان اعمّ از شیعه و سنی هیچ گاه منعی در احداث مدارس ندیده‌اند؛ آنان همواره گسترش مدارس را مورد تایید قرار داده‌اند؛ بلکه برخی از آنان به بنای مدارس مهمّی دست زده‌اند. غرض از طرح این نکته، تنها تاکید بر این است که روزگاری مسجد، یگانه پایگاه مهمّ آموزشی در کشورهای اسلامی بوده است. نقطه آغازین این حرکت نیز ـ همان گونه که گذشت ـ بنای مسجد النّبی بوده است.۴ - پانویس۵ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «مسجد نمونه»، تاریخ بازیابی۹۵/۹/۲۸. پایگاه اطلاع رسانی صلات - ستاد اقامه نماز سازمان صدا و سیما، برگرفته از مقاله «ویژگی های مسجد نمونه»۹۵/۹/۲۸. رده‌های این صفحه : آداب مسجد | احکام مسجد | فرهنگ و اجتماع | فقه | مراکز فرهنگی | مساجد | مقالات اندیشه قم
|