مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل (کتاب)نام کامل کتاب «مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل» است. حاج میرزا حسین نوری، مشهور به «محدث نوری» از چهره‌های درخشان علمای شیعه در قرن چهاردهم هجری (۱۲۵۴- ۱۳۲۰ هجری). ۱ - معرفی اجمالی کتاباین کتاب در موضوع احادیث و روایات ائمه اطهار - علیهم السلام - درباره مسائل و احکام شرعی است که در استدراک وسائل الشیعه شیخ حرعاملی نگاشته شده است. محدث نوری با جمع آوری بیش از ۲۳ هزار روایت، که در وسائل الشیعه نیامده اند، خدمت بزرگی در حفظ آثار و روایات اهل بیت - علیهم السلام - نموده است. کتاب مستدرک الوسائل از مجموعه های روایی معتبر شیعه به شمار می آید که در قرن اخیر نگاشته شده است. برای اجتهاد و استنباط احکام شرعی، بعد از مراجعه به کتاب وسائل الشیعه و برای جستجوی کامل تر در میان روایات، به این کتاب نیز مراجعه می شود تا یقین به عدم معارض حاصل شود. محدث نوری با فحص کامل و جستجوی عمیق خود، به بسیاری از منابع کتابهای معتبر روایی دست یافت که در وسائل الشیعه حر عاملی نیامده است. این منابع شامل ۷۵ کتاب روایی معتبر شیعه است که محدث نوری در خاتمه، اعتبار هر یک از آنها را به اثبات رسانده است. مؤلف روایات فراوانی از کتابهای معتبر روایی شیعه را که در معرض فراموشی بوده اند، جمع آوری کرده و پس از تحقیق در صحت و اعتبار آنها، به مجموعه های روایی شیعه اضافه نموده است و بر غنای آنها بیش از پیش افزوده است. محدث در مقدمه کتاب، انگیزه خود را از نگارش این کتاب این گونه بیان می فرماید: «عالم کامل، متبحر خبیر، محدث نقّاد و آگاه، نشر دهنده آثار، جمع آورنده روایات، شیخ محمد بن حسن حرعاملی در کتاب وسائل الشیعه روایات و احادیث فراوانی را از میان کتابهای روایی علما و اصحاب جمع آوری نموده است؛ روایاتی که برای جان لذت بخش و برای دیده نور چشم است... ؛ ولی با مراجعه به دیگر کتب روایی اصحاب، به بخش دیگری از روایات برخوردم که کتاب ارزشمند وسائل آنها را در برندارد... و بعد از سعی و تلاش فراوان و جستجوی سخت در کتابهای روایی توانستم این مجموعه بزرگ و ارزشمند را جمع آوری نمایم که روایات آن در حدود روایات وسائل است و همچون روایات آن ارزشمند و گرانبها می باشد». محدث نوری کتاب مستدرک را به شیوه کتاب وسائل نگاشته است و بابهای کتابش را همانند بابهای وسائل نامگذاری کرده تا مراجعه کننده به راحتی بتواند روایات مورد نظر را پیدا کند. و اگر در باب خاصی روایات جدیدی نیافته، آن باب را حذف کرده است. در این کتاب از صاحب وسائل به شیخ تعبیر شده و از وسائل به عنوان اصل یاد شده است. برخی از روایات ضعیف وسائل در این کتاب با سند صحیح آمده و بعضی روایات موقوف، مستند شده اند. ۲ - موضوع کتابروایات و احادیث ائمه اطهار علیهم‌السّلام درباره مسائل و احکام شرعی. این کتاب در استدراک «وسائل الشیعه» شیخ حر عاملی نگاشته شده است. محدث نوری با جمع آوری بیش از۲۳ هزار روایت که در وسائل الشیعه نیامده، خدمت بزرگی برای حفظ آثار و روایات اهل بیت -علیهم‌السّلام- نموده است. ۳ - ارزش و اعتبار کتابکتاب مستدرک الوسائل از مجموعه‌های روایی معتبر شیعه به شمار می‌آید که در قرن اخیر نگاشته شده است. برای اجتهاد و استنباط احکام شرعی بعد از مراجعه به کتاب وسائل الشیعه برای جستجوی کاملتر در میان روایات، به این کتاب نیز مراجعه می‌شود تا یقین به فحص کامل و عدم معارض حاصل شود. محدث نوری با فحص و جستجوی عمیق خود به بسیاری از منابع و کتابهای معتبر روایی دست یافته است که در وسائل الشیعه شیخ حر عاملی نیامده‌اند. این منابع شامل ۷۵ کتاب روایی معتبر شیعه است که محدث نوری در خاتمه اعتبار هر یک از آنها را به اثبات رسانده است. مؤلف، روایات فراوانی از کتابهای معتبر روایی شیعه را که در معرض فراموشی بوده جمع آوری کرده و پس از تحقیق در صحت و اعتبار آنها، به مجموعه‌های روایی شیعه اضافه نموده و غنای آنها را بیش از پیش کرده است. ۴ - انگیزه نگارشمحدث نوری در مقدمه کتاب انگیزه خود را از نگارش این کتاب این گونه بیان می‌فرماید: «عالم کامل، متبحر خبیر، محدث نقاد و آگاه، نشر دهنده آثار، جمع آورنده روایات، شیخ محمد بن حسن حر عاملی (قدس الله تعالی روحه الزکیة) در کتاب وسائل الشیعه روایات و احادیث فراوانی را از میان کتابهای روایی علما و اصحاب جمع آوری نموده است. روایاتی که برای جان لذت بخش و برای دیده، نور چشم است. این کتاب به شکر خدا مرجع شیعه و جمع آورنده دستورات شریعت است که هیچ کتابی به پای آن نمی‌رسد و هیچ مجتهد فقیهی برای استنباط احکام شرعی از آن بی نیاز نیست. ولی ما با مراجعه به دیگر کتابهای روایی اصحاب به بخش دیگری از روایات برخوردیم که کتاب ارزشمند وسائل الشیعه آنها را در برندارد. و آن روایات بر چند بخش است: ۱- روایاتی که در کتابهای روایی معتبر قدیمی بوده ولی به دست شیخ حر عاملی نرسیده است. ۲- روایاتی که در کتاب‌هایی بوده که ایشان به نام آن و نام مؤلف آن دسترسی پیدا نکرده و ما با تحقیقات خود که در خاتمه مستدرک آورده‌ایم به نام و نام مؤلفان و اعتبار آنها پی برده‌ایم. ۳- برخی روایات در کتابهای معتبری که در اختیار ایشان بوده وجود داشته، اما وی از آنها اعراض کرده و یا متوجه آنها نشده است. پس از آنکه به این روایات دسترسی پیدا کردم دیدم که جمع آوری آنها و الحاقشان به کتاب وسائل از بهترین عبادات و اعمال برای نزدیکی به درگاه خداوند متعال است چرا که در جمع آوری آنها فوائد بزرگ و مهمی برای حفظ روایات اهل بیت علیهم‌السّلام است و اساس دین با آن کامل گشته و شریعت پیامبر خاتم الانبیاء -صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم -با آن درخشانتر خواهد شد. من نیز از خداوند طلب خیر نمودم و آن مرواریدهای گران بها را جمع آوری نمودم و آن جواهرات ارزشمند را به نظم درآوردم و به امید خداوند متعال این دو کتاب همچون دو ستاره درخشان در کنار یکدیگر و در طول زمان موجب هدایت و راهنمایی ره جویان راه علم و حقیقت گردد یا همچون دو دریای شگرف از دل آنها مروارید و جواهرات گران بهایی بیرون آید. شیخ حر عاملی، این دانشمند بزرگ، اگرچه میوه‌های رسیده و زیبایی از این باغستان بزرگ روایات اهل بیت علیهم‌السّلام چیده و از گلستان احادیث آن بزرگواران گلهای عطر انگیزی را به ارمغان آورده و برای جویندگان بعد از خود مقدار کمی را رها ساخته، اما به شکر خدا و منت و کرم او بعد از سعی و تلاش فراوان و جستجوی سخت در کتابهای روایی توانستم این مجموعه بزرگ و ارزشمند را جمع آوری نمایم که روایات آن در حدود روایات وسائل شده و همچون روایات آن ارزشمند و گران بها می‌باشد». ۵ - شیوه نگارش۱- محدث نوری کتاب مستدرک را به شیوه کتاب وسائل نگاشته است. وی ترتیب بابهای کتاب را مانند ترتیب بابهای وسائل نامگذاری کرده تا مراجعه کننده به راحتی بتواند روایات مورد نظر را پیدا کند و اگر نظر وی با صاحب وسائل در نامگذاری برخی باب‌ها فرق می‌کرده باز هم رعایت هماهنگی شده تا دو کتاب نوشته یک نفر به نظر آید. ۲- اگر در باب خاصی روایات جدیدی نیافته آن باب را حذف نموده است. ۳- در این کتاب از صاحب وسائل به «شیخ» تعبیر شده و از کتاب وسائل به عنوان اصل نام برده می‌شود. ۴- در پایان بیشتر ابواب نکات مهمی درباره مباحث ابواب آمده، مانند احکامی که باید در آن باب‌ها مطرح می‌شد یا نباید مطرح می‌شد و دیگر مباحث مربوط به آن. ۵- گاهی روایتی را شیخ حر عاملی در باب خاصی نیاورده ولی در جای دیگری آورده است. محدث نوری آن روایت را در آن باب خاص نیز که به نظر وی لازم بوده آورده است. ۶ - ویژگیهای کتاب۱- برخی از روایات ضعیف در کتاب وسائل در این کتاب با سند صحیح آمده است. ۲- کثرت و فراوانی برخی روایات غریب و نادر در کتاب وسائل، در این کتاب ثابت شده است. ۳- سند بعضی روایات مرسله در این کتاب آمده است. ۴- بعضی روایات موقوف در این کتاب مستند شده است. ۵- دلالت برخی روایات غیر ظاهر روشن و آشکار گردیده است. ۶- روایات برخی آداب شرعی و فروع و احکام که در وسائل برای آنها روایتی نیامده در این کتاب آمده است. ۷ - تاریخ نگارشمحدث نوری در حدود سال ۱۲۹۵ هجری در شهر سامرا در جوار حرم شریف امام هادی و امام حسن عسکری علیهما السلام و در خدمت میرزای شیرازی نگارش آن را شروع و در سال ۱۳۱۳ هجری یعنی یکسال بعد از وفات میرزای شیرازی بخش اصلی آن را به اتمام رسانده است و در سال ۱۳۱۹ در شهر نجف اشرف بخش دوم کتاب که خاتمه آن است را به پایان رساند. وی حدود ۲۴ سال از عمر شریف خود را در جمع آوری این کتاب ارزشمند صرف نموده است. ۸ - فهرست کتابمحدث نوری برای کتاب مستدرک فهرستی نیز نگاشته است مانند فهرست شیخ حر بر وسائل الشیعه به نام من لا یحضره الامام، اما آن را بخشی از کتاب قرار داده و نام مستقلی برای آن انتخاب ننموده است. ۹ - خاتمه مستدرکاگر احادیث و روایات کتاب مستدرک از اطلاعات گسترده محدث نوری درباره روایات و احادیث پرده بر می‌دارد و تتبع و تحقیق عمیق ایشان در سخنان اهل بیت علیهم‌السّلام را آشکار می‌سازد، خاتمه مستدرک نیز آینه‌ای است که نبوغ و استعداد فراوان ایشان را در علم رجال و کتابشناسی به تصویر می‌کشد. این بخش صفحه‌ای نمایان از چهره درخشان محدث نوری در صحنه علم رجال و حدیث و نمایانگر شخصیت علمی آن عالم فرزانه است. وی در فوائد دوازده گانه پایان کتاب به بسیاری از مطالب مهم رجالی و مباحث مشکل علم حدیث با توجه فراوان به توثیقات عامه و اختلاف سبکها و مبانی علمی گوناگون اشاره دارد. محدث نوری در این بخش توجه فراوانی به تتبع اقوال و بررسی نظریات گوناگون علمای این علم دارد. بسیاری از علمای بزرگ و فقها و اصولیین شگفتی خود را از مباحث ارزشمند خاتمه کتاب مستدرک پنهان نداشته‌اند و در درسهای خود اعلام داشته‌اند که همگی پای سفره آن دانشمند بزرگ نشسته‌اند و اعلام داشته‌اند که در میان کتابهای حدیث و رجال شیعه امامیه، مانند این فوائد گران بها بسیار کم نظیر است. از آیات حسن و جمال این بخش آنکه شامل مجموعه‌ای بزرگ از راویان احادیث و بررسی برخی از چهره‌های ناشناس آنان است. وی در این بخش شواهدی را ارائه می‌دهد که دلالت بر حسن حال و اعتبار بسیاری از روات حدیث داشته و به نکاتی اشاره دارد که تاثیر فراوانی در شناخت گذشتگان دارد. از مهارت‌های شگفت محدث نوری در خاتمه مستدرک الوسائل اینست که با تحقیق در زندگانی برخی از چهره‌های ناشناس روات اثبات می‌کند که آنان از علمای بزرگ و معتبر بوده‌اند. حال یا با استناد به روایات صریح و صحیحی که موضوع آن جدای از این علم بوده و علمای این علم به آن توجه نداشته‌اند یا با اعتماد بر قرائن فراوانی که بر آنها برهان می‌آورد. وی به دفاع از روات اکتفا نکرده، بلکه بسیاری از کتابهای روایی و اصول اولیه شیعه را نیز مطرح ساخته و اعلام داشته که آنها نیز در اعتبار و شهرت همچون خورشید درخشانند و مورد اعتماد بسیاری از علمای مشهور بوده‌اند. این خاتمه از نظر حجم حدودا ۶ برابر خاتمه وسائل الشیعه است و از نظر مباحث بسیار عمیقتر و ناظر بر آن و بر بسیاری از کتابهای علم حدیث و رجال است. مثلا شیخ حر عاملی در مشیخه صدوق فقط به ذکر طرق شیخ صدوق اکتفا کرده در حالی که در این کتاب به بررسی یک یک رجال صدوق و روایات و مشایخ و شاگردان آنها پرداخته است. وی در طرق شیخ طوسی به بررسی سند وی به تمام کتابهای شیعه در فهرست می‌پردازد و صحت و ضعف آنها را مشخص می‌سازد. ۱۰ - عناوین خاتمهمحدث نوری در فوائد مطرح شده در خاتمه کتاب به این مباحث اشاره دارد: ۱- منابع کتاب ۲- معرفی و اعتبار منابع کتاب و مؤلفین آنها ۳- سند محدث نوری به این کتاب‌ها و مشایخ روایی وی ۴- شرح حال کتاب کافی نوشته ثقة الاسلام کلینی ۵- شرح مشیخه کتاب من لا یحضره الفقیه نوشته شیخ صدوق ۶- نکاتی درباره کتاب تهذیب نوشته شیخ طوسی ۷- اصحاب اجماع و تعداد آنها ۸- توثیق اصحاب امام صادق -علیه‌السّلام- ۹- الفاظ دال بر وثاقت و امارات آن ۱۰- روات معتبری که در خاتمه وسائل الشیعه نام آنها برده نشده است ۱۱- دیدگاه اخباریین درباره حجیت قطع ۱۲- ارزش و منزلت علم حدیث ۱۱ - سخن آقا بزرگ تهرانیعلامه آقا بزرگ تهرانی صاحب کتاب ارزشمند «الذریعه» و از شاگردان محدث نوری درباره این کتاب می‌فرماید: «کتاب مستدرک الوسائل از بزرگترین و ارزشمندترین تالیفات محدث نوری به شمار می‌آید. وی این کتاب را در جمع آوری روایاتی که در وسائل الشیعه شیخ حر عاملی نیامده نگاشته است. این کتاب شامل بیش از ۲۳ هزار روایت است که از بخشهای مختلف کتابهای معتبر روایی جمع آوری شده و به ترتیب کتاب وسائل نگاشته شده است. این کتاب بسیار مورد قبول علمای بزرگ شیعه و صاحب نظران متاخرین قرار گرفته و همگی به مقام و منزلت و مهارت و پیش قدمی مؤلف آن اعتراف نموده‌اند. اعتبار این کتاب مانند دیگر مجموعه‌های روایی معتبری است که در این اواخر نگاشته شده است و بر همه مجتهدین لازم است تا در استنباط احکام شرعی به روایات این کتاب نیز توجه نموده تا فحص و جستجوی آنان در روایات کامل شده و یقین به عدم معارض حاصل نمایند.» ۱۲ - سخن آخوند خراسانیآخوند مولی محمد کاظم خراسانی صاحب کتاب ارزشمند « کفایة الاصول » در مجلس درس خود که بیش از پانصد مجتهد در آن شرکت می‌کردند می‌فرمودند: «در عصر و دوران ما بر هیچ مجتهدی حجت تمام نمی‌شود مگر آنکه به کتاب مستدرک الوسائل محدث نوری مراجعه کند و از روایات آن اطلاع یابد». ۱۳ - نسخه‌های خطی۱- نسخه‌ای در کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد مقدس. این نسخه به خط مؤلف کتاب می‌باشد. تاریخ پایان نگارش آن دهم ربیع الثانی، سالروز تولد امام حسن عسکری -علیه‌السّلام -در سال ۱۳۱۹ هجری یعنی یکسال قبل از وفات محدث نوری است. در پایان این نسخه خط آقا بزرگ تهرانی نیز موجود است که این نسخه را تایید کرده است. ۲- نسخه‌ای در کتابخانه علامه حجة الاسلام سید عبد العزیز طباطبایی. در این نسخه حواشی آقا بزرگ تهرانی بر مستدرک الوسائل نیز آمده است. ۳- نسخه‌ای در کتابخانه نصیری تهران. ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعسایت اندیشه قم نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). رده‌های این صفحه : کتاب شناسی | کتب حدیثی شیعه
|