مسالک الابصار فی ممالک الامصار (کتاب)«مسالک الابصار فی ممالک الامصار» اثر عربی احمد بن یحیی بن فضل الله عمری ، پرحجم‌ترین کتاب در باب جغرافیای تاریخی است که در قرن هشتم هجری تالیف شده است. ۱ - ساختار کتابکتاب فرهنگامه‌ای مشتمل بر ۲۷ جلد می‌باشد ولی به نظر برخی، در اصل سی و دو جلد بوده است. نسخه حاضر، مشتمل بر جلدهای ۳، ۴، ۵، ۷، ۸، ۹، ۱۰، ۱۲، ۱۵، ۱۶، ۱۹، ۲۲، ۲۴ و ۲۷ این مجموعه می‌باشد و هر کدام، جداگانه از سوی محققان مختلفی، مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته است. اکثر جلدها، با مقدمه محقق، در بیان نحوه تحقیق، نسخ موجود از کتاب و مصادر تحقیق آغاز شده است. ۲ - گزارش محتوااین اثر از جمله کتاب‌های غنی و دائرة المعارف گونه عصر ممالیک مصر است که مجموعه عظیمی از مطالب جغرافیایی، تاریخی، ادبی، دینی، فقهی، رجال، طبیعیات را فراهم آورده و بدون شک، جامع‌ترین و گویاترین اثر در مورد موقعیت علمی زمان اوست. ۲.۱ - بخش‌های اصلی کتابکتاب دارای دو بخش اصلی است: الف) جغرافیای زمین و مسائل مربوط به آن که مشتمل بر دو نوع است: ۱- نوع اول با عنوان «فی ذکر المسالک»، بر پنج باب زیر تقسیم می‌شود. هر باب خود شامل فصل‌های گوناگون است. این بخش، به تاریخ طبیعی، جغرافیای طبیعی و متعلقات آن، به ویژه به مطالب مربوط به سرزمین‌های مصر، شام و حجاز مربوط می‌شود. (بخش «فی ذکر المسالک» در نسخه حاضر موجود نیست.) ۲- نوع دوم با عنوان «فی ذکر الممالک»، به پانزده باب تقسیم شده و نویسنده به ترتیب، از مشرق به طرف مغرب، از دولت‌ها و سرزمین‌ها زیر سخن می‌گوید: هند و سند، ممالک خاندان چنگیزخان، گیل و گیلدن، جبال، ترکان روم (آسیای صغیر)، مصر با شام و حجاز، یمن، مسلمانان حبشه، سودان، مملکت ملی، جبال بربر، آفریقا، بر العدوة (مراکش)، اندلس، عرب، بدویان معاصر و سرزمین شان. ب) موجودات روی زمین که بر دو دسته ناطق و غیر ناطق تقسیم می‌شوند: در این بخش، مؤلف ساکنان کره زمین را به شرقی و غربی تقسیم کرده و ترجمه احوال بزرگان، پزشکان، دانشمندان، فقیهان، سیاست مداران و دولت مردان را گرد آورده است. ۲.۲ - گزارش جلدهای کتاببا آنکه برخی از جلدهای کتاب در نسخه حاضر موجود نیست، اما برای اطلاع خوانندگان و جامع بودن مقاله، گزارش مختصری از تمام مجلدات به ترتیب ارائه می‌شود: ۱- درباره زمین، دریاها، راه‌ها، کوه‌ها، دریاها، مساجد از جمله مسجد الحرام، مسجد الاقصی، قبرهای انبیاء و مقامات، طوایف امت‌ها و اقلیم‌های اول، دوم و سوم از اقلیم‌های هفت گانه است. ۲- درباره اقلیم چهارم، پنجم، ششم و هفتم و مشاهیر مملکت‌های مسیحی، طول مدت شب و روز، دریاها و آنچه متعلق به آن هاست، ریاحین چهارگانه، عجایب سرزمین‌ها و دریاها، قبله و دلایل آن از نظر فقها، نجوم، بادها، کوه‌ها، رودها، ستارگان، کسوف و خسوف، دریاها و راه هاست. ۳- نوع دوم با عنوان «فی ذکر الممالک» در شش باب و هر باب در چندین فصل، درباره ممالک اسلام می‌باشد. در این مجلد، پیرامون ممالک هند و سند، مملکت خاندان چنگیز خان، ممالک گیلان، کوهستان (جبال)، روم، مصر و شام و حجاز بحث و گفتگو شده است. ۴- تتمه نوع دوم بوده و از باب هفتم تا پانزدهم را در خود جای داده است. در این جلد، درباره ممالک یمن، مسلمین در حبشه، مسلمانان در سودان از نیل تا مصر، مالی، کوه‌های بربر، آفریقا و مملکت اندلس و نیز اعرابی که در زمان نویسنده می‌زیسته‌اند مطالب جامعی ذکر شده است. ۵- در دو فصل، درباره ساکنان زمین و مشاهیر شرق، غرب و دیار مصر از جمله محدثین و قراء سخن رفته است. ۶- درباره ابوحنیفه و امام شافعی و اصحاب ایشان بحث شده است. ۷- شرح حال مختصری است از دانشمندان و علمای علم لغت، نحو و معانی و بیان در شرق، غرب و مصر از جمله ابوحنیفه، شافعی، ابوعبیدة معمر بن مثنی تیمی، ابوبکر اللؤلؤی القیروانی، جمال الدین بن المکرم است. ۸- در سه قسمت، درباره طوایف فقراء صوفیه از جمله: ابومسلم خولانی، ابو عبدالله محمد بن اسماعیل مغربی، ابوالفیض ذوالنون مصری است. ۹- پیرامون حکما، فلاسفه پنج گانه یونانی، اطباء در شام و هند و سریان و مصر بحث شده است. ۱۰- به شرح حال اصحاب موسیقی اختصاص یافته و ضمن آن، به برخی از اصطلاحات موسیقی از جمله بعد الطنینی و بعد ذی الربع نیز اشاره شده است. ۱۱- برخی از مشهورترین وزرای شرق، غرب و دیار مصر مانند بدیع الزمان همدانی، ابن اثیر حلبی، محمود بن سلمان بن فهد معرفی شده‌اند. ۱۲- درباره صاحبان انشاء که در خدمت خلفا و ملوک در سمت مشرق بوده‌اند.۱۳- سیزدهم، درباره مشاهیر خطبا در شرق، غرب و مصر می‌باشد. ۱۴- ۱۹- پیرامون شعر از دوره جاهلیت تا دولت بنی امیه و بنی عباس از متنبی تا ابن هباریه، بحث شده است. ۲۰- ۲۱- درباره حیوانات، پرندگان، حشرات، نباتات و حیوانات آبی، ۲۲- ۲۴ درباره معادن، فلزات و احجار، کلام نزد ادیان و طوائف متدینین و دولت‌های عباسیان، امویان و امویان اندلس می‌باشد. ۲۵- مطالبی درباره بنی اسرائیل، زکریا علیه‌السّلام و پسرش یحیی علیه‌السّلام، عیسی بن مریم علیه‌السّلام ، خراب شدن بیت المقدس در نوبت دوم، ملوک هند، اخبار چین، اخبار ملوک ترک، رویدادهای بزرگ ناشی از حمله مغول، جنگ‌های صلیبی و پیدایش امپراتوری تیمور و اقتدار ممالیک گنجانده شده است. ۲۶- درباره برامکه، دولت بنی زیاد، ملوک یمن، قرامطه، دولت فاطمیان، ملک بنی بویه، سلجوقیان، دولت خوارزمشاهی، ابن تومرث و عبد المؤمن بحث شده است. ۲۷- پیرامون استیلای فرنگیان بر طرابلس، ابتدای ظهور دولة غوریة و انقراض آل سبکتگین بوده و در ضمن آن، از حصار فرنج عکا، استیلاء فرنج علی عکا، حوادث یمن و حوادث تا سال ۷۴۴ ق بحث و گفتگو شده است. ۲.۳ - ویژگی‌های کتابدر زمان نویسنده، مصر و شام، مجموعا مملکت «ممالیک مصر» را تشکیل می‌داد. این دولت که از ۶۴۰ ق/ ۱۲۵۲ م تا ۹۲۲ ق/ ۱۵۱۷ م حیات و حکومت داشته، در طول تاریخ بالنسبه طولانی خود، با مغولان ایران (ایلخانان، از خاندان تولوی) در امتداد فرات، هم مرز بوده و جنگ‌های طولانی و مناقشات پی درپی را از سر گذارنده، لذا در سیاسیت خارجی خود، دوستی و اتحاد با خاندان جوچی در روسیه را سر لوحه عمل خود قرار داده است. تاریخنگاری نویسنده در باب تاریخ مغولان، در اساس، متاثر از دیدگاه سیاسی دولت ممالیک در مورد مغولان ایران و روسیه و بالطبع، جانبداری از خاندان جوچی می‌باشد. آنان هر چند مسلمان شده و پیوند استواری با ممالیک که خلافت عباسی را نیز احیا کرده بودند، داشتند، اما مدعی بودند که وارث واقعی چنگیزخان هستند و غرب آسیا بنا بر وصیت او، به خاندان جوچی می‌رسد. تداوم واردات برده از قفقاز و سواحل دریای سیاه که اساس توان نظامی ممالیک را تشکیل می‌داد نیز بر توسعه و تحکیم این روابط می‌افزود. لذا در مباحث تاریخی و جغرافیایی کتاب، انعکاس اوضاع زمان را به خوبی می‌توان دید. با این حال، حجم بسیار کتاب و اینکه به صورت خطی و به زبان عربی است، استفاده از آن را مشکل ساخته است. ۳ - وضعیت کتابپیش از انتشار کامل مجلدات کتاب، جزء اول کتاب به کوشش احمد زکی پاشا در سال ۱۳۴۲ ق/ ۱۹۲۴ م در قاهره؛ «وصف افریقیة و المغرب و الاندلس» فی اواسط قرن هشتم هجری، به کوشش حسن حسنی عبدالوهاب در مجلة البدر تونس در ۱۳۴۱ ق؛ بخش مربوط به آفریقا (به جز مصر) با ترجمه فرانسوی توسط گود فروادومنبین در ۱۹۲۷ م در پاریس و اجزای دیگر نیز به صورت مجزا به چاپ می‌رسید. در نسخه حاضر، جلد سوم با تحقیق: احمد عبدالقادر الشاذلی؛ چهارم: حمزه احمد عباس؛ پنجم: محمد عجاج الخطیب، مصطفی مسلم و صالح رضا؛ هفتم: عبدالعباس عبد الجاسم، هشتم: بسام محمد بارود؛ نهم: تحقیق بسام محمد بارود؛ دهم: یحیی الجبوری؛ دوازدهم: ابراهیم صالح؛ پانزدهم: تحقیق ولید محمود خالص؛ شانزدهم: محمد ابراهیم حور؛ نوزدهم: یونس احمد السامرائی؛ بیست و دوم: عماد عبدالسلام رؤوف؛ بیست و چهارم: تحقیق یحیی الجبوری و بیست و هفتم: با تحقیق حمزه احمد عباس، در سال ۱۴۲۴ ق/ ۲۰۰۳ م منتشر شده است. فهرست مطالب در انتهای همه مجلدات و فهارس دیگری نیز در انتهای برخی از جلدها ذکر شده است. تحقیقات خوبی بر کتاب انجام شده که در پاورقی اثر آمده است. [۱]
خیراندیش، عبدالرسول، مسالک الابصار فی ممالک الامصار بزرگ‌ترین اثر جغرافیای تاریخی تالیف شده به وسیله مسلمانان، مجله کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، آذر ۱۳۷۷، شماره ۱۴، ص ۱۵- ۱۷.
[۲]
دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل ابن فضل الله، تالیف ابوالحسن دیانت، ج۴، ص۴۰۶.
[۳]
کراچکوفسکی، تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ترجمه ابوالقاسم پاینده، ص۳۱۹- ۳۲۴.
۴ - پانویس
۵ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |