مرقد حسن بصری و ابن‌سیرین۱ - معرفی حسن بصریحسن بصری ملقب به ابوسعید یکی از موالیان بود. وی از فقهای طراز اول، امام التابعین و بزرگ محدثان اهل سنت به حساب می‌آید. بصری بیشتر عمر خود را در بصره گذراند و با تشکیل محافل علمی رهبری فکری بصره را در فقه و تفسیر و... به دست گرفت و در حوادث و رخدادهای پیش آمده، زعامت فکری آنان را بر عهده داشت. وی به لحاظ سیاسی اهل تقیه بود. وی در فقه صاحب طریقه بود و مذهب و مکتب بصری با نام او شناخته می‌شد [۴]
مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، ص۳۳۹.
و ملقب به امام اهل بصره بود.حسن بصری را یکی از عباد و زهاد هشتگانه دانسته‌اند، در واقع او به عنوان یکی از زاهدان برجسته قرن اول به شمار می‌آید. او به عنوان یکی از مهم‌ترین مصادر روایی اهل سنت از جایگاه خاصی برخوردار است و دیدگاه وی مورد توجه عامه بوده است. هرچند وی به مقام و منزلت و رفعت علمی خاندان اهل بیت واقف بود، اما با این حال خود را به شکل مستقل صاحب رای و نظر می‌دانست و در مقابل اهل بیت دستگاهی علم کرده بود، چنان‌چه امام باقر (علیه‌السّلام) به شکوه از او گفته‌اند که ابوحنیفه اصحاب دارد، حسن بصری هم اصحاب دارد. هرچند حسن بصری در منقبت امیرالمومنین (علیه‌السّلام) سخن رانده و وی را در علم و ورع و شرف برتر امت دانسته است، [۸]
ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج۸، ص۱۳۱.
اما مواضعی مخالف ایشان داشت.در ماه رجب سال صد و ده هجری در ۸۹ سالگی در بصره وفات یافت. نقل است که در شب جمعه وفات یافت و پس از نماز جمعه بر وی نماز خواندند و به قدری ازدحام نمودند که نماز عصر در جامع بصره اقامه نشد. ۲ - معرفی ابنسیرینابوبکر محمد بن سیرین، معروف به ابن‌سیرین، از مشاهیر تابعان و از فقیهان و محدثان سده اول هجری قمری است. مؤلفان متقدم صوفیه، ورع و تقوای ابن‌سیرین را ستوده و او را در تالیفات خویش به عنوان یکی، از الگوهای زهد و پارسایی ذکر کرده‌اند. ابن‌سیرین در قرون میانی اسلامی، به خوابگزاری، مشهور گردید و کتاب‌ها و نسخه‌های خطی متعددی در فن تعبیر خواب، به وی نسبت داده شد، در حالی‌که نویسندگان متقدم همچون شافعی، ابن‌سعد، ابن‌معین و خلیفة بن خیاط، درباره خوابگزاری وی، سخنی نگفته‌اند. نویسندگان دیگری، همچون احمد بن حنبل و ابن‌قتیبه نیز اقوالی از وی نقل کرده‌اند که نشان می‌دهد او علاقه‌ای به تعبیر خواب، نداشته است، در واقع، به نظر می‌رسد ابن سیرین، هیچ نوشته‌ای در موضوع خوابگزاری نداشته است و تنها برخی نویسندگان، همچون بخاری، جاحظ و وکیع، اقوال بسیار‌اندکی درباره تعبیر رؤیا، از وی نقل کرده‌اند. او در سال ۱۱۰ ه. ق، در سن هشتاد و چند سالگی، پس از صد روز از درگذشت حسن بصری، از دنیا رفت. ۳ - توصیف بنازیارتگاه حسن بصری، از بناهای آرامگاهی کهن عراق است که دارای گنبد پلکانی مرتفع بوده و گنبد آن، تا به امروز، باقی مانده است. علاءالدین العانی معتقد است که گنبد کنونی قبر حسن بصری، می‌تواند از آثار امیر شمس‌الدین باتکان باشد که گنبدی بر قبر هر یک از طلحه و زبیر، ساخته بود. [۱۱]
عانی، احمد، المشاهد ذات القباب المخروطة فی العراق، ص۶۴.
در این صورت، باید این بنا را از آثار نیمه اول قرن هفتم، به شمار آورد.اتاق مقبره حسن بصری، دارای نمایی نزدیک به مربع، به ابعاد ۸۸/ ۳• ۲۰/ ۳ متر است که ورودی آن، در ضلع شمالی قرار دارد. بر فراز آن، گنبد پلکانی به ارتفاع حدود سیزده متر از سطح زمین، وجود دارد که از آجر و گچ، ساخته شده است. این گنبد، دارای شش ردیف مقرنس و نیز ساقه (گردن). هشت‌ضلعی، در پایین آن است و در بالاترین نقطه گنبد مضرّس، یک گنبد کوچک نیم‌کره‌ای نیز وجود دارد. متصل به اتاق مقبره حسن بصری، اتاق مقبره ابن‌سیرین قرار دارد که نمای آن، نزدیک به مربع و به ابعاد ۳• ۹۰/ ۲ متر است. علاءالدین العانی، با استناد به شواهد معماری، معتقد است که این اتاق نیز دارای گنبدی مضرّس، شبیه به گنبد مقبره حسن بصری، اما کوچک‌تر از آن بوده که امروزه، از بین رفته و گنبد نیم‌کره‌ای جدیدی، جایگزین آن شده است. [۱۲]
عانی، احمد، المشاهد ذات القباب المخروطة فى العراق، ص۶۳ - ۶۵.
از مدفونین نزدیک حسن بصری، قبر ملاصدرای شیرازی است که در اتاق روبه‌روی او مدفون است.۴ - مشاهیر مدفون در قبرستاندر قبرستان حسن بصری، مشاهیر دیگری نیز دفن شده‌اند که از آن جمله، می‌توان به شیخ محمد نبهانی، صاحب کتاب التحفة النبهانیه و عبدالغفار الاخرس موصلی، شاعر عراقی، اشاره کرد. ۵ - پانویس
۶ - منبعزیارتگاههای عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، برگرفته از مقاله «مرقد حسن بصری و ابن‌سیرین» ج۲، ص۱۸۶. |