مدرسه حبیبیهحبیبیه، مدرسه، از مدارس مشهور افغانستان که در ۱۳۲۱ به دستور حبیب‌اللّه‌خان، پادشاه افغانستان، در کابل تأسیس شد. این مدرسه، که بعدآ مکتب حبیبیه نامیده شد، براساس الگوی مدارس فرانسوی تأسیس گردید و برادر حبیب‌اللّه‌خان، یعنی سردار نصراللّه‌خان، ده سال اداره آن را برعهده داشت. مشغله زیاد نصراللّه‌خان موجب شد وی مسئولیتهای مربوط به آموزش و فرهنگ را به عنایت اللّه‌خان، پسر حبیب‌اللّه‌خان، واگذار نماید. [۱]
میرمحمدصدیق فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، ج۱، قسمت ۲، ص۴۵۸.
[۲]
شینازی، ج۱، ص۱۳۸.
[۳]
جمیل‌الرحمان کامگار، تاریخ معارف افغانستان، ج۱، ص۲۳.
۱ - اقدامات دوران عنایتاللّهخانبودجه سالیانه این مدرسه در دوره عنایت‌اللّه خان به صد هزار روپیه رسید. در این دوره، به منظور جذب استادان و معلمان ورزیده، در جراید هندوستان فراخوان داده شد که در نتیجه، شماری از فرهیختگانِ مسلمان هند به افغانستان آمدند و به عنوان آموزگاران مدرسه حبیبیه، در آموزش علوم جدید و انتقال افکار آزادی‌خواهانه فعالیت نمودند. [۴]
محمدولی زلمی، ملی مبارزی، ج۱، ص۱۱۹.
[۵]
عبدالحی حبیبی، جنبش مشروطیت در افغانستان، ج۱، ص۹۸ـ۹۹.
از جمله آنان، دکتر عبدالغنی بود که مدیر مدرسه حبیبیه شد. وی با تشکیل انجمنهای سرّی، در نهضت مشروطه‌خواهی افغانستان شرکت کرد. [۶]
محمدابراهیم عطائی، د افغانستان پرمعاصر تاریخ: یوه لنده کتنه، ج۱، ص۱۵۵.
[۷]
عبدالحی حبیبی، جنبش مشروطیت در افغانستان، ج۱، ص۴۷.
[۸]
عبدالحی حبیبی، جنبش مشروطیت در افغانستان، ج۱، ص۸۹.
[۹]
عبدالحی حبیبی، جنبش مشروطیت در افغانستان، ج۱، ص۹۸ـ۹۹.
[۱۰]
آدامک، ج۱، ص۷۱.
از دیگر اقدامات دوران عنایت‌اللّه‌خان، تشکیل انجمن معارف در ۱۳۳۱ بود که از جمله اهداف آن، تدوین نظام‌نامه‌ای برای مکتب حبیبیه بود. [۱۱]
شینازی، ج۱، ص۱۳۸ـ۱۳۹.
۲ - مقطع تحصیلیمدرسه حبیبیه سه مقطع تحصیلی داشت: ابتدایی (چهار سال)، رشدی و اِعدادی (هر یک سه سال). دانش‌آموزان در این ده سال، افزون بر دروس دینی، دروس دیگری مانند شیمی، جغرافی، حکمت، مثلثات، هندسه تحلیلی، انگلیسی، ترکی، اردو، پشتو و دری را نیز فرامی‌گرفتند. [۱۲]
جمیل‌الرحمان کامگار، تاریخ معارف افغانستان، ج۱، ص۲۳.
[۱۳]
شینازی، ج۱، ص۱۴۰ـ۱۴۱.
در ۱۳۲۲، اداره‌ای برای تدوین متون درسی به نام بیت‌العلوم تشکیل شد که بعدآ دارالتألیف نام گرفت. [۱۴]
اورنگزیب ارشاد، افغانستان پیژندنه، ج۱، ص۴۷۸.
[۱۵]
آدامک، ج۱، ص۷۱.
استادان دارالتألیف، که عمدتآ هندی بودند، متون درسی را تحت‌تأثیر الگوی دانشگاه علیگره تألیف یا آن‌ها را مستقیماً از انگلیسی ترجمه می‌کردند و در لاهور به چاپ می‌رساندند. [۱۶]
اورنگزیب ارشاد، افغانستان پیژندنه، ج۱، ص۴۷۸.
[۱۷]
شینازی، ج۱، ص۱۳۹.
[۱۸]
دوپری، ج۱، ص۴۴۷.
۳ - ساختمان مدرسهساختمان مدرسه حبیبیه در پشت بانک شاهی کابل قرار داشت. بعدها، شش مدرسه ابتداییِ وابسته به آن در سایر نقاط کابل تشکیل شد. افزون بر آن، امیر حبیب‌اللّه در اواخر سلطنتش دستور داد یک کلاس ویژه به نام «صنف شاهزادگان عظام» نیز در مقطع ابتدایی حبیبیه تشکیل گردد، اما چون شمار شاهزادگان بیش‌تر از چهار نفر نشد، پادشاه دستور داد تا سردارزادگان قبیله مسلط بر افغانستان (محمدزائیان) نیز در آن شرکت جویند؛ بنابراین، با حضور هجده نفر، کلاس ویژه‌ای شروع به کار کرد که در آن، دروس دیگری نیز تدریس می‌شد. [۱۹]
غلام‌محمد غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، ج۱، ص۷۰۲.
[۲۰]
جمیل‌الرحمان کامگار، تاریخ معارف افغانستان، ج۱، ص۲۳.
۴ - استادان و معلمانبرخی از استادان و معلمان حبیبیه در نخستین نهضت آزادی‌خواهی افغانستان (جنبش مشروطه) فعالیت بسیاری کردند، از جمله مولوی محمد سرورخان واصف، استاد ادبیات مدرسه و رهبر مشروطه‌خواهان افغانستان، که سرانجام امیر حبیب‌اللّه‌خان او را به قتل رساند [۲۱]
محمدولی زلمی، ملی مبارزی، ج۱، ص۹۷.
[۲۲]
عبدالحی حبیبی، جنبش مشروطیت در افغانستان، ج۱، ص۳۷ـ۳۸.
مولوی غلام محیی‌الدین افغان، نویسنده و از اعضای برجسته نهضت مشروطه [۲۳]
محمدولی زلمی، ملی مبارزی، ج۱، ص۱۰۳.
و سیدقاسم (میرصاحب)، استاد منطق و صرف و نحو و فقه. [۲۴]
سیدمسعود پوهنیار، ظهور مشروطیت و قربانیان استبداد در افغانستان، ج۱، ص۳۶ـ۳۹.
ظاهرآ محمود طرزی افغان، بنیان‌گذار ادبیاتِ جدید روزنامه‌نگاری در افغانستان، نیز با استادان و معلمان مدرسه حبیبیه مناسباتی داشته و معلمان را به مطالعه مطبوعات خارجی تشویق می‌کرده است. [۲۵]
محمدابراهیم عطائی، د افغانستان پرمعاصر تاریخ: یوه لنده کتنه، ج۱، ص۱۵۵.
حضور این استادان و روشنفکران موجب شد در ۱۳۲۷، مدرسه حبیبیه کانون جنبش مشروطه‌خواهی در افغانستان گردد. [۲۶]
میرمحمدصدیق فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، ج۱، قسمت ۲، ص۴۶۴ـ۴۶۵.
[۲۷]
ظاهر طنین، افغانستان در قرن بیستم: ۱۹۹۶ـ ۱۹۰۰، ج۱، ص۲۶.
برخی از کسانی که در مدرسه حبیبیه تربیت یافتند و در بیداری سیاسی معاصر افغانستان نقش مهمی ایفا کردند، عبارت بودند از: عبدالهادی داوی متخلص به پریشان، شاعر و نویسنده و مبارز افغان [۲۸]
عبدالرئوف بینوا، اوسنی لیکوال، ج۱، ص۳۶۸ـ۳۶۹.
عبدالرحمان لودین، متخلص به کبریت، نویسنده و شاعر و مبارز افغان، که اقدام به ترور نافرجام امیر حبیب‌اللّه نمود و تا مرگ امیر، در زندانِ کابل به سر برد [۲۹]
عبدالحی حبیبی، جنبش مشروطیت در افغانستان، ج۱، ص۱۸۷.
[۳۰]
سیدمسعود پوهنیار، ظهور مشروطیت و قربانیان استبداد در افغانستان، ج۱، ص۲۴۴ـ۲۴۵.
و عبدالرحمان پژواک، شاعر و نویسنده و روزنامه‌نگار معروف افغان. [۳۱]
محمدحلیم تنویر، تاریخ و روزنامه‌نگاری افغانستان، ج۱، ص۵۱۴.
[۳۲]
سیدمسعود پوهنیار، ظهور مشروطیت و قربانیان استبداد در افغانستان، ج۱، ص۱۵۷.
۵ - تعداد دانشآموزانتعداد دانش‌آموزان مدرسه حبیبیه در دوران حبیب‌اللّه خان، ۲۶۹ تن بود و شمار شاگردان مکاتب ابتدایی شش گانه آن هفتصد تن، که بعدها به ۵۳۴، ۱ تن افزایش یافت. با این حال، پس از چهارده سال فقط نوزده نفر فارغ‌التحصیل شده بودند. [۳۳]
غلام‌محمد غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، ج۱، ص۷۰۲ـ۷۰۳.
به نظر می‌رسد بی‌اعتنایی حبیب‌اللّه‌خان به مقوله آموزش، پس از واقعه جنبش مشروطه و همچنین بدبینی جامعه سنّتی افغانستان به مدارس و دروس جدید، از عوامل عمده این مسئله بود. [۳۴]
غلام‌محمد غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، ج۱، ص۷۲۰.
[۳۵]
نوئل، ج۱، ص۴۹ـ۵۰.
۶ - جانشین حبیباللّهخانبا قتل حبیب‌اللّه‌خان در ۱۳۳۷، فرزندش امیر امان‌اللّه‌خان روی کار آمد. او به گسترش آموزش و پرورش در افغانستان توجه ویژه‌ای داشت. وزارت معارف در ۱۳۳۸ تأسیس گردید و آموزش ابتدایی براساس قانون اساسی اجباری اعلام شد. [۳۶]
جمیل‌الرحمان کامگار، تاریخ معارف افغانستان، ج۱، ص۲۷.
۷ - در دوران محمدظاهر شاهدر دوران محمدظاهر شاه (۱۳۱۲ـ۱۳۵۲ش)، بار دیگر به آموزش و پرورش توجه شد [۳۷]
صباح‌الدین کشککی، دهه قانون اساسی، ج۱، ص۱۴۲.
و شمار دانش‌آموزانِ حبیبیه در ۱۳۳۲ش به ۰۰۵، ۲ و در ۱۳۳۷ش به ۲۶۹، ۲ تن رسید، ۸۲ آموزگار نیز در این مدرسه فعالیت داشتند. [۳۸]
جمیل‌الرحمان کامگار، تاریخ معارف افغانستان، ج۱، ص۵۴ـ۶۲.
همچنین پس از جنگ جهانی دوم، عمدتاً امریکاییها حبیبیه را اداره می‌کردند. [۳۹]
فوگلسانگ، ج۱، ص۲۷۲.
با آزادی فعالیت احزاب و جریانهای سیاسی در افغانستان در دوره ظاهرشاه و گسترش فعالیتهای سیاسی در میان دانش‌آموزان و دانشجویان، فعالان سیاسی به مدرسه حبیبیه نیز توجه کردند و گروههای چپ‌گرا، به‌ویژه پرچمیها، در آن طرفدارانی یافتند. همچنین، آخرین رئیس‌جمهوری حکومت مارکسیستی افغانستان، یعنی نجیب‌اللّه، از فارغ‌التحصیلان این مکتب بود. [۴۰]
روا، ج۱، ص۵۰.
[۴۱]
آدامک، ج۱، ص۱۷۳.
مدرسه حبیبیه در جنگهای داخلی (۱۳۷۱ـ۱۳۷۴ش) خسارات بسیاری دید، اما کاملا از کار بازنماند و در حال حاضر (۱۳۸۶ش)، پس از بازسازی، دانش‌آموزان بسیاری در آن مشغول تحصیل‌اند. ۸ - فهرست منابع(۱) اورنگزیب ارشاد، افغانستان پیژندنه، پیشاور ۱۳۸۴ش. (۲) عبدالرئوف بینوا، اوسنى لیكوال، ج ۱، كابل ۱۳۴۰ش. (۳) سیدمسعود پوهنیار، ظهور مشروطیت و قربانیان استبداد در افغانستان، پیشاور ۱۳۷۹ش. (۴) محمدحلیم تنویر، تاریخ و روزنامه‌نگارى افغانستان، هلند ۱۳۷۸ش. (۵) عبدالحى حبیبى، جنبش مشروطیت در افغانستان، قم ۱۳۷۲ش. (۶) محمدولى زلمى، ملى مبارزى، كابل ۱۳۸۲ش. (۷) ظاهر طنین، افغانستان در قرن بیستم: ۱۹۹۶ـ ۱۹۰۰، تهران ۱۳۸۴ش. (۸) محمدابراهیم عطائى، د افغانستان پرمعاصر تاریخ: یوه لنده كتنه، كابل ۱۳۸۲ش. (۹) غلام‌محمد غبار، افغانستان در مسیر تاریخ، ج ۱، تهران ۱۳۷۴ش. (۱۰) میرمحمدصدیق فرهنگ، افغانستان در پنج قرن اخیر، قم ۱۳۷۴ش. (۱۱) جمیل‌الرحمان كامگار، تاریخ معارف افغانستان، كابل ۱۳۸۲ش. (۱۲) صباح‌الدین كشككى، دهه قانون اساسى: غفلت‌زده‌گى افغانها و فرصت‌طلبى روسها، پیشاور ۱۳۷۷ش. (۱۳) Ludwig W. Adamec, Historical dictionary of Afghanistan, Metuchen, N.J. ۱۹۹۱; (۱۴) Louis Durpree. Afghanistan, Princeton, N. J. ۱۹۷۳; (۱۵) Richard S. Newell, The politics of Afghanistan, Ithaca ۱۹۷۲; (۱۶) Oliver Roy, "The origins of the Afghan Communist Party", Central Asian survey, vol. ۷, no. ۲/۳ (۱۹۸۸); (۱۷) May Schinasi, Afghanistan at the beginning of the twentieth century: nationalism and journalism in Afghanistan, a study of Seraj ul-akhbar (۱۹۱۱-۱۹۱۸), Naples ۱۹۷۹; (۱۸) Willem Vogelsang, The Afghans, Oxford ۲۰۰۲. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «مدرسه حبیبیه»، شماره۵۸۰۹. |