محمدعلی غروی اردوبادی

---

میرزا محمدعلی غروی اردوبادی (۱۳۱۲-۱۳۸۰ق)، معروف به علامه اردوبادی، فقیه، ادیب، شاعر و از علمای شیعه در قرن چهاردهم هجری قمری بود.
او در حوزه علمیه نجف تحصیل کرده و به درجه اجتهاد رسید و از شاگردان پدرش میرزا ابوالقاسم اردوبادی، میرزا علی آقا شیرازی، شیخ الشریعه اصفهانی، محمدحسین غروی اصفهانی، محمدجواد بلاغی نجفی، سید عبدالهادی شیرازی و دیگران بوده و از بیش از شصت تن از علما اجازه روایت دریافت کرد. او در علوم گوناگون حوزوی صاحب‌نظر و در فنون ادبی استاد مسلّم بود و در ادبیات و اشعار عربی بر اکثر شاعران عرب برتری داشت و بیشتر اشعارش در زمینه مواعظ دینی و اهل بیت (علیهم‌السلام) است. وی در نوشتن کتاب الغدیر با علامه امینی همکاری داشت و در مبارزات علیه تبلیغات مسیحی همراه استادش شیخ محمدجواد بلاغی بود. از این عالم تالیفات و آثار بسیاری در موضوعات مختلف برجای مانده است.

۱ - تاریخ ولادت

---

میرزا محمدعلی اردوبادی معروف به علامه اردوبادی، فرزند حاج میرزا ابوالقاسم اردوبادی در بیست و یکم ماه رجب (ریحانة الادب و علمای معاصرین تولد وی را یازدهم رجب ۱۳۱۲ق. ذکر کرده‌اند.) سال ۱۳۱۲ق. به دنیا آمد.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۴، ص۱۳۳۳.

۲ - تحصیلات

---

محمدعلی در حالی که نزدیک به چهار بهار از عمرش سپری شده بود، به همراه پدرش راهی نجف اشرف شد و در شهر علوی پرورش یافت.مرعشی، محمود، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۳۶. دروس مقدماتی، فقه و اصول را یکی پس از دیگری پشت سر گذاشت و آنگاه در حلقه درس استدلالی پدرش حاضر شد و بهره‌ها برد.محمدرضا نصيرى و همکاران، اثر آفرینان، ج۱، ص۲۳۵.

۳ - خاندان

---

میرزا محمدعلی، فرزند آیت‌الله میرزا ابوالقاسم (محمدقاسم)، فرزند ملا محمدتقی فرزند ملا محمدقاسم، فرزند محمدتقی اردوبادی تبریزی غروی، از خانواده‌ای اصیل و ساکن نجف اشرف است.
از محل سکونت آنها قبل از نجف اطلاعی در دست نیست. این خانواده از نجف اشرف به اردوباد (اردوباد از شهرهای آذربایجان و در سه کیلومتری رودخانه ارس قرار دارد. دهخدا و سامی درباره این شهر می‌نویسند: موضعی است در آذربایجان و باغستان زیاد دارد و غله و انگور و میوه آن نیکو و آب وی از کوه‌های قبان خیزد و فاضل آن آب در ارس ریزد.دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، ج۱، ص۱۵۲۹.شمس‌الدین سامی فراشری، قاموس الاعلام، ج۲، ص۸۲۶.) مهاجرت نمودند و در آنجا اقامت گزیدند اما باز، دست سرنوشت آنها را از اردوباد به تبریز کوچانده و در آن شهر ماندگار شدند.مرعشی، محمود، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۳۶.

۴ - پدر

---

پدر محمدعلی، آیت‌الله شیخ ابوالقاسم اردوبادی یکی از مراجع تقلید شیعه و از فرزانگان خطه آذربایجان بود. وی در سال ۱۲۷۴ق. راهی عتبات عالیات شد و در فقه و اصول از حوزه درسی شیخ محمدحسین، معروف به فاضل اردکانی (متوفای ۱۳۰۲ق.) و شیخ زین‌العابدین مازندرانی (متوفای ۱۳۰۹ق.) بهره‌ها برد. او حکمت و فلسفه را از محضر علامه برغانی (متوفای ۱۳۱۰ق.) فراگرفت و در عرفان و اخلاق از محضر عارف بزرگ، ملا حسینقلی همدانی (متوفای ۱۳۱۱ق.) کسب فیض نمود.
اردوبادی مدارج عالی اجتهاد را نزد ملا محمد ایروانی (متوفای ۱۳۰۶ق.)، آیت‌الله شیخ محمدحسین کاظمی (متوفای ۱۳۰۸ق.) و ملا علی نهاوندی (متوفای ۱۳۲۲ق.) تحصیل نمود و به بام بلند اجتهاد صعود کرد. او پس از سال‌ها تحصیل و تدریس از آیت‌الله شیخ محمد طه نجف اجازه روایت گرفت و از آیات عظام فاضل شربیانی، شیخ زین‌العابدین مازندرانی، میرزای شیرازی و شیخ لطف‌الله مازندرانی اجازه اجتهاد دریافت نمود.
وی حدود سال (۱۳۰۸ق.) به تبریز بازگشت و تربیت و تدریس طلاب علوم دینی را عهده‌دار شد و پس از هفت سال اقامت در زادگاه خود، در سال ۱۳۱۵ق. به نجف مراجعت نمود و به تدریس و تحقیق مشغول گردید.
وی پس از وفات شیخ محمدحسن مامقانی و شیخ محمد فاضل شربیانی به مرجعیّت عامه رسید و بسیاری از شیعیان آذربایجان، قفقاز، تمامی روسیه و دیگر شهرها در امر تقلید به وی رجوع کردند. سرانجام این عالم فرهیخته در راه سفر به خراسان در سال ۱۳۳۳ق. در همدان درگذشت و پس از چند سال پیکرش توسط فرزند برومند او آیت‌الله میرزا محمدعلی غروی اردوبادی به نجف اشرف منتقل و در یکی از حجره‌های صحن مقدس علوی دفن گردید.
در «اعیان الشیعه» پنجاه و دو اثر از ایشان نام برده شده که برخی از آنها بدین شرحند:
۱. القبسات فی اصول الدین؛
۲. مناهج الیقین فی الرد علی النصاری؛
۳. الشهاب المبین فی اعجاز القرآن؛
۴. مسائل الاصول در اصول فقه، در دو جلد؛
۵. النجم الثاقب فی نفائس المناقب و...مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۱، ص۲۰۴ - ۲۰۶.    کحاله، عمر رضا، معجم المؤلفین، ج۸، ص۱۱۶.     آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، ج۱، ص۶۲-۶۳.امین، سید محسن، اعیان الشیعه، ج۲، ص۴۱۰-۴۱۱.    قمی، عباس، الکنی و الالقاب، ج۲، ص۲۱.     واعظ خیابانی، علی بن عبدالعظیم، علمای معاصرین، ص۱۰۵-۱۰۶.

۵ - استادان

---

محمدعلی بیست و یک سال داشت که در حوزه‌های درس بزرگان نجف اشرف شرکت کرد.
وی فقه و اصول را از محضر استادان زبردست مانند پدرش میرزا ابوالقاسم اردوبادی (۱۲۷۴ـ۱۳۳۳ق.) و سید میرزا علی شیرازی، فرزند میرزای شیرازی فرا گرفت.
وی علوم حدیث، رجال، فقه و اصول را از استاد نامدار حوزه، ملا فتح‌الله، معروف به شیخ الشریعه اصفهانی (۱۲۹۶-۱۳۶۱ق.) به خوبی آموخت. روح حقیقت‌جو و عطش فراگیری علوم اسلامی او را برای فراگرفتن فلسفه، کلام، عقاید و تفسیر به محضر استادان برجسته‌ای چون شیخ محمدحسین غروی اصفهانی (۱۲۹۶ـ۱۳۶۱ق.) و شیخ محمدجواد بلاغی نجفی (۱۲۸۲-۱۳۵۲ق.) سوق داد.
وی مدتها از اصحاب خاص سید میرزا علی شیرازی و شیخ محمدحسین اصفهانی بود و بعد از وفات آنها از اصحاب راز سید عبدالهادی شیرازی (متوفای ۱۳۸۲ق.) گردید.طباطبایی، سید عبدالعزیز، الغدیر فی التراث الاسلامی، ص۲۱۸.    

۶ - اخذ درجه اجتهاد

---

اردوبادی جوان، در اثر هوش و استعداد سرشار، در عنفوان جوانی به درجه اجتهاد نایل آمد و مورد تایید استادان بزرگ نجف قرار گرفت. فرهیختگانی که اجتهاد و قوه استنباط او را مورد تایید قرار داده‌اند عبارتند از:
۱. آیت‌الله سید میرزا علی شیرازی.
۲. آیت‌الله میرزا حسین نائینی.
۳. آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی.
۴. آیت‌الله سید حسن صدر کاظمی.
۵. آیت‌الله شیخ محمدباقر آیتی بیرجندی.
۶. آیت‌الله شیخ محمدرضا (ابی المجد) اصفهانی.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۴، ص۱۳۳۲.

۷ - مشایخ اجازه

---

بیش از شصت تن از فرزانگان گرانقدر به آیت‌الله اردوبادی اجازه روایت داده‌اند که نام برخی از آنها از این قرار است:
۱. میرزا محمدتقی شیرازی.
۲. شیخ ابوجعفر معروف به مانع.
۳. سید محمدحسن آل طالقانی.
۴. سید محمدعلی شاه عبدالعظیمی.
۵. سید مصطفی نخجوانی.
۶. میرزا فرج‌الله تبریزی.
۷. سید محسن قزوینی.
۸. میرزا علی‌اکبر تبریزی.
۹. سید احمد موسوی بهبهانی.
۱۰. شیخ علی مانع نجفی.
۱۱. سید احمد اسکویی تبریزی.
۱۲. سید نجم الحسن هندی.
۱۳. سید محمدباقر کشمیری.
۱۴. شیخ مرتضی کاشف الغطاء.
۱۵. سید مهدی غریفی بحرانی.
۱۶. سید محمدعلی شهرستانی.
۱۷. سید جعفر آل بحرالعلوم.
۱۸. میرزا ابوالقاسم اردوبادی پدر بزرگوارش.
۱۹. شیخ حسن لنکرانی (۱۳۶۱-۱۲۷۷ق.)
۲۰. شیخ عبدالله مامقانی (۱۳۵۱-۱۲۹۰ق.)
۲۱. شیخ محمد حرزالدین نجفی (۱۳۶۵-۱۲۷۳ق.)
۲۲. شیخ علی‌اکبر نهاوندی (۱۳۶۹-۱۲۷۸ق.)
۲۳. شیخ آقا رضا اصفهانی (۱۳۶۲-۱۲۸۷ق.)
۲۴. شیخ‌ هادی کاشف الغطاء (۱۳۶۱-۱۲۸۹ق.)
۲۵. شیخ محمدحسین کاشف الغطاء (۱۳۷۳-۱۲۹۴ق.)
۲۶. شیخ آقا بزرگ تهرانی (۱۳۸۹-۱۲۹۳ق.)
۲۷. سید ابوتراب خوانساری (۱۳۴۶-۱۲۷۱ق.)
۲۸. حاج آقا حسین طباطبایی بروجردی (۱۳۸۰-۱۲۹۲ق.)
۲۹. میرزا محمدحسین نائینی (۱۳۵۵-۱۲۷۷ق.)
۳۰. حاج آقا حسین طباطبایی قمی (۱۳۶۶-۱۲۸۲ق.)
۳۱. حیدر قلی سردار کابلی (۱۳۷۲-۱۲۹۳ق.)
۳۲. شیخ محمدباقر آیتی بیرجندی (۱۳۵۲-۱۲۷۶ق.)
۳۳. سید محسن امین (۱۳۷۱-۱۲۸۴ق.)
۳۴. سید حسن صدر (۱۳۵۴-۱۲۷۲ق.)
۳۵. شیخ ضیاءالدین عراقی (۱۳۶۱-۱۲۷۸ق.)
۳۶. سید محمدباقر اصطهباناتی (۱۳۷۲-۱۲۹۷ق.)
۳۷. شیخ عباس قمی (۱۳۵۹-۱۲۹۴ق.)
۳۸. سید ابوالحسن نقوی لکهنوی (۱۳۵۵-۱۲۹۸ق.)
۳۹. سید عبدالحسین شرف‌الدین (۱۳۷۷-۱۲۹۰ق.)
۴۰. شیخ محمدعلی شاه‌آبادی (۱۳۶۹-۱۲۹۲ق.)
۴۱. شیخ عبدالحسین بغدادی (۱۳۶۵-۱۲۸۰ق.)
۴۲. شیخ علی زاهد قمی (۱۳۷۱-۱۲۸۳ق.)
۴۳. سید آقا امام شوشتری (۱۳۸۴-۱۲۹۱ق.)
۴۴. سید‌ هادی بجستانی (۱۳۶۸-۱۲۹۷ق.)
۴۵. سید نجم‌الدین لکهنوی مرعشی، محمود، المسلسلات فی الاجازات، در بیشتر صفحات. (۱۳۶۰-۱۲۷۱ق.)

۸ - اجازات

---

جمع کثیری از عالمان عراق، ایران، سوریه و لبنان از وی اجازه نقل روایی دریافت نموده‌اند. بعضی از اجازات وی مفصل و خود کتابی مستقل است و ارزش رجالی دارد. افرادی که از ایشان اجازه روایت دریافت نموده‌اند عبارتند از:
۱. سید محمدهادی میلانی.
اجازه ایشان مفصل بوده و در سیزدهم شعبان (۱۳۶۱ق.) در کربلا صادر شده است.
۲. سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی.
اجازه وی در ۸ جمادی الثانی ۱۳۶۱ق. صادر شده است.
۳. سید مهدی غریفی بحرانی.
۴. سید احمد اسکویی.
۵. سید علی نقی نقوی لکهنوی، صاحب کتاب «حفاظ الشیعه».
۶. سید محمدصادق بحرالعلوم.
۷. شیخ محمدباقر ساعدی خراسانی.
۸. ملا علی واعظ خیابانی.
اجازه وی در صفحه ۶۶۲ جلد صیام وقایع الایام ذکر شده است.مرعشی، محمود، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۳۹.
۹. سید علی مدد موسوی بیرجندی.حرزالدین، محمد، معارف الرجال، ج۲، ص۱۴۶.

۹ - شاگردان

---

اردوبادی یکی از استادان فاضل حوزه بود. او در نجف به فعالیت‌های علمی و اجتماعی و فرهنگی همت گماشت و به تربیت طلاب علوم دینی پرداخت. از جمله شاگردان آن بزرگوار می‌توان به سه چهره برجسته علمی اشاره نمود:
۱. شهید آیت‌الله قاضی طباطبایی (۱۳۳۳-۱۳۹۹ق.) عقيقى بخشايشى، عبدالرحيم، مفاخر آذربایجان، ج۱، ص۳۷۹.
۲. سید عبدالعزیز طباطبایی (۱۳۴۸-۱۴۱۶ق.)
ایشان در روز بیست و سوم جمادی الاولی (۱۳۴۸ق.) در نجف تولد یافت. علوم حوزوی را از استادان بزرگ نجف فرا گرفت و در مراحل سطوح عالی از محضر آیت‌الله سید عبدالهادی شیرازی، آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی، آیت‌الله شیخ صدرا بادکوبه‌ای، آیت‌الله شیخ عبدالحسین رشتی و... کسب دانش نمود. وی در تهیه و تدوین دائرة المعارف بزرگ کتاب‌شناسی شیعه، الذریعه الی تصانیف الشیعه و کتاب گرانسنگ الغدیر، نقش مهمی داشت.
ایشان همیشه از استاد خود، میرزا محمدعلی اردوبادی به بزرگی یاد می‌کرد و کمک به دیگران در تحقیق و رفع مشکلات علمی را از خصوصیات بارز استادش می‌دانست. محقق طباطبایی پس از سال‌ها تلاش علمی و خدمت به فرهنگ شیعه، در هفتم رمضان (۱۴۱۶ق.) در قم درگذشت و در جوار حرم حضرت معصومه (علیهاالسّلام) به خاک سپرده شد.فصلنامه نهج البلاغه، سال اول، ش ۲ و ۳، ص۱۸۳.
۳. محمدهادی امینی (۱۳۵۰-۱۴۱۲ق.)
حجت الاسلام دکتر محمدهادی امینی، فرزند علامه امینی در سال ۱۳۵۰ق. در تبریز متولد گردید. وی با ترغیب و تشویق پدر بزرگوارش وارد حوزه علمیه شد و درس‌های حوزوی را از محضر استادان والامقامی چون سید محسن حکیم، میرزا محمدعلی اردوبادی، سید علی فانی، شیخ آقا بزرگ تهرانی، سید حسین حمامی، علامه محمدتقی جعفری و علامه امینی کسب فیض نمود. او همچنین به دلیل علاقه به ادبیات و شعر زبان عربی، وارد دانشگاه الازهر مصر گردید و موفق به دریافت مدرک دکترا، در رشته ادبیات عرب شد. وی سال‌ها در موضوعات مختلف علمی مانند ادب و شعر عرب، رجال، تاریخ، حدیث و ماخذشناسی به تحقیق پرداخت و آثار سودمندی از خود به یادگار گذاشت. سرانجام این عالم فرزانه در هجدهم شعبان سال (۱۴۱۲ق.) درگذشت و به ملکوت اعلی پیوست.فصلنامه نهج البلاغه، سال اول، ش ۲ و ۳، ص۱۴۶.

۱۰ - فعالیّت‌های علمی

---

محققّ اردوبادی از جمله فقیهانی بود که در طول شصت و هشت سال عمر، در امر تحقیق و تدوین دهها اثر و تربیت دهها شاگرد نام نیکی از خود به یادگار گذاشت. فعالیت‌های علمی ایشان را می‌توان در موارد زیر ارائه نمود:

۱۰.۱ - عرصه شعر و ادب

آیت‌الله اردوبادی در ادبیات و اشعار عربی بر اکثر شاعران عرب برتری داشت و شیوه عالی وی، شاعران عرب زبان را متحیر می‌نمود. ایشان سرودن اشعار عربی و فارسی را از دوران جوانی شروع نمود و شعر را به خدمت حکمت علمی و مواعظ و منقبت اهل بیت (علیهم‌السّلام) به کار گرفت. بیشتر اشعار وی به زبان عربی بوده و کمتر شعر فارسی سروده است. دیوان ایشان حاوی شش هزار بیت بوده و بیشتر در زمینه مواعظ دینی و اهل بیت پیامبر خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) سروده شده است.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۴، ص۱۳۳۵.عقيقى بخشايشى، عبدالرحيم، مفاخر آذربایجان، ج، ص۳۴۳.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۹، ص۷۳۹.    
نمونه‌ای از اشعار ایشان در مدح امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) چنین است:
لقد وضح الهدی فی یوم خمّ ••• ینوء بعبئه النبا العظیمُ
فغضَّت طرفها عنهُ نمیرٌ ••• کما عن رشده ضلّت تمیمٌواعظ خیابانی، علی بن عبدالعظیم، علمای معاصرین، ص۲۴۷.

۱۰.۲ - در سنگر مطبوعات

آیت‌الله اردوبادی با برخی از مجلات کشورهای اسلامی همکاری داشت و هماره در خدمت به علم و دین کوشا بود. او در کنار استادش آیت‌الله شیخ محمدجواد بلاغی مبارزات خستگی‌ناپذیری علیه تبلیغات مسیحی و استعمار نو، برپاداشت و با نگارش مقالات ارزشمند در موضوعات مختلف و انتشار آنها در ده‌ها مجلّه ـ از جمله «المرشد البغدادیه» و «الهدی العماریة» و «الرضوان الهندیة»جعفر التمیمی، محمدعلی، مشهد الامام، ج۲، ص۱۱۳. ـ با دشمنان اسلام و تشیّع به مبارزه برخاست.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۴، ص۱۳۳۵.صدر حاج‌ سيدجوادی، احمد، دایرة المعارف تشیّع، ج۲، ص۷۲.

۱۰.۳ - یاور پژوهشگران

همواره منزل و کتابخانه خصوصی آیت‌الله اردوبادی به روی مشتاقان علم و دانش باز بود و ساعت‌ها وقت خود را صرف تکمیل آثار دیگران می‌کرد. وی یار و یاور و مشاور علامه امینی بوده و بخش ادبی کتاب ارزنده الغدیر، مرهون قلم ادبی آن ادیب فرزانه آزاد‌اندیش است. کتاب‌شناس معاصر، علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در بیشتر مجلدهای الذریعه از ایشان یاد کرده و برخی از کتاب‌های نفیس موجود در کتابخانه معظم له را ذکر می‌کند.عقيقى بخشايشى، عبدالرحيم، مفاخر آذربایجان، ج۱، ص۳۴۲.

۱۱ - آثار

---

از آیت‌الله اردوبادی بیش از سی اثر علمی در رشته‌های کلام، فقه، اصول، تاریخ، رجال و تفسیر به یادگار مانده که هر کدام بیانگر بعد علمی ایشان است. آثار ایشان بدین قرار است:
۱. تفسیر قرآن کریم.
این تفسیر در سال‌های پایانی، عمر شریف مؤلف، که در خانه عزلت داشت نوشته شده است. او این تفسیر را املا می‌نمود و نوه‌اش می‌نوشت. این تفسیر حاوی جزء اول قرآن کریم بوده و نسخه اصلی آن در کتابخانه او در نجف اشرف نگهداری می‌شود.مرعشی، محمود، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۰.
۲. تفسیر سوره اخلاص.
این تفسیر فقط شامل سوره اخلاص بوده و به شیوه کلامی نوشته شده است. تفسیر فوق با تحقیق و مقدمه شیخ جعفر بن عباس حائری در مجله «تراثنا» در قم به چاپ رسیده است.مرعشی، محمود، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۰.
۳. امیرالمؤمنین و مولده بالکعبة.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۲، ص۳۵۱.     آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۴، ص۱۳۳۶.
این کتاب در اثبات تولد حضرت علی (علیه‌السّلام) در کعبه بوده و در سال ۱۳۸۰ق. در نجف چاپ شده است.
۴. حاشیه بر بهجة العقاید فی اصول الدین.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۳، ص۱۶۳.    
این کتاب تالیف ملا نجف‌علی بن فضل‌علی قره‌باغی است.
۵. الحدیقة المبهجه.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۶، ص۳۸۹.    
این کتاب یکی از اجزاء شش‌گانه کشکول ذی الفوائد است.
۶. الدرّة الغرویة فی التحفة العلویه.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۸، ص۱۰۴.    طباطبایی، سید عبدالعزیز، الغدیر فی التراث الاسلامی، ص۲۱۸.    
این کتاب در بیان سندهای حدیث غدیر است.
۷. دیوان شعر.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۹، ص۷۳۹.    آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۹، ص۷۴۷.    
این دیوان حاوی شش هزار بیت است.
۸. الرد علی الوهابیه.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۰، ص۲۳۶.    
این کتاب در سال ۱۳۴۵ در نجف به چاپ رسیده است.
۹. قطف الزهر.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۷، ص۱۵۹.    
۱۰. زهر الریاض.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۲، ص۷۱.    
۱۱. الحدائق ذات الاکمام.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۶، ص۲۸۶.    
۱۲. الریاض الزهره.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۱، ص۳۲۵.    
۱۳. زهر الربی.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۲، ص۶۹.    
۱۴. سبائک التبر فیما قیل فی الامام المجدد الشیرازی و آله من الشعر.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۲، ص۱۲۴.    
این کتاب جلد دوم از کتاب «ذکری الامام المجدد الشیرازی» بوده که تالیف آن در سال ۱۳۶۸ به پایان رسیده است.
۱۵. سبیک النظار فی شرح حال شیخ الثار.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۲، ص۱۳۵.    
۱۶. السبیل الجدد الی حلقات السند.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۲، ص۱۳۷.    
این کتاب مجموعه اجازات مرحوم آیت‌الله اردوبادی است.
۱۷. الکلمات التامات فی المظاهر العزائیه.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۸، ص۱۱۳.
۱۸. الکلمات الجامعة حول المظاهر العزائیه.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۸، ص۱۱۴.
این کتاب در نقد کتاب «التنزیه فی اعمال الشیعه» تالیف آیت‌الله سید حسن امین است. آیت‌الله امین در کتاب یاد شده درباره تعطیل کردن مراسم عزاداری و تعزیه‌گردانی حضرت اباعبدالله الحسین (علیه‌السّلام) سخن رانده و از بعضی بدعت‌ها و منکرات در عزاداری سخن گفته است. این کتاب نخستین کتاب، در مورد عزاداری حضرت امام حسین (علیه‌السّلام) بوده که از مناقشه انگیزترین کتاب‌ها است. به دنبال چاپ کتاب مذکور در سال ۱۳۴۸ق. چند کتاب در ردّ آن نوشته شد که یکی از آنها کتاب ذکر شده آیت‌الله اردوبادی است.
۱۹. حیاة ابراهیم بن مالک الاشتر.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۹، ص۲۶.    
این کتاب ضمن کتاب «مالک اشتر» تالیف سید محمدرضا حکیم در سال ۱۳۶۵ در تهران به چاپ رسید.
۲۰. المثل الاَعلی.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۹، ص۷۸.    
این کتاب در شرح‌حال علی حمزه، فرزند قاسم علوی، از فرزندان حضرت ابوالفضل العباس (علیه‌السّلام) است. این کتاب در سال ۱۳۶۰ق. تالیف شده است.
۲۱. الروض الاغن.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه، ج۱۱، ص۲۷۳.    
این رساله یکی از اجزاء شش‌گانه کشکول «ذی الفوائد» است.
۲۲. حیاة سبع الدجیل.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۴، ص۱۳۳۵.
این کتاب شرح‌حال امامزاده سید محمد، فرزند امام‌ هادی (علیه‌السّلام) است که نزدیک سامرا مدفون است.
۲۳. منظومة فی واقعة الطّف.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۴، ص۱۳۳۶.
۲۴. کتاب سبیک النظار فی تنزیه المختار ابن ابی‌عبید الثقفی.
۲۵. رسالة فی الردّ علی ابن بلیه.جعفر التمیمی، محمدعلی، مشهد الامام، ج۲، ص۱۱۳.
۲۶. رسالة فی حلق اللحیه.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۴، ص۱۳۳۵.
۲۷. الانوار الساطعة فی تسمیة حجة الله القاطعه.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۴، ص۱۳۳۵.
۲۸. منظومة علی مناظة ارجوزة نیّر.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۴، ص۱۳۳۵.
این منظومه شبیه منظومه شیخ محمدتقی نیّر تبریزی است و در حدود ۱۶۵۱ بیت به نظم کشیده شده است.
۲۹. تقریرات دروس فقه.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۴، ص۱۳۳۵.
۳۰. تقریرات دروس اصول.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۴، ص۱۳۳۶.
۳۱. اثبات مفاسد المشروطه.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۴، ص۱۳۳۵.
۳۲. تاریخ علمای آذربایجان.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۴، ص۱۳۳۵.
۳۳. التحفة الجمالیه.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۴، ص۱۳۳۵.
۳۴. الجواهر المنضد.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۴، ص۱۳۳۵.
۳۵. مقتل الحسین (علیه‌السّلام) در دو جلدمرعشی، محمود، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۰.
۳۶. رساله‌ای در ردّ شیخ طنطاوی
شیخ طنطاوی در کتاب «تاج مرصّع» صفحه ۱۶۵، تعظیم و احترام به قبور مؤمنان را غلوّ در دین و بت‌پرستی معرفی می‌کند. آیت‌الله اردوبادی در جواب گفته‌های ایشان رساله‌ای به درخواست صاحب علمای معاصرین در تبریز می‌نویسد. این رساله در جلد چهارم وقایع الایام ملا علی واعظ خیابانی به چاپ رسیده است.واعظ خیابانی، علی بن عبدالعظیم، علمای معاصرین، ص۲۴۷.

۱۲ - از منظر بزرگان

---

آیت الله میرزا محمدعلی مدرس خیابانی در مورد ایشان می‌نویسد:
«وی عالمی است عامل، فاضل کامل، ادیب یگانه، دانشمند فرزانه، جامع کمالات نفسانیه، دارای قریحه شعریّه صافیه.» مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۱، ص۲۰۵.    
آیت‌الله ملا علی واعظ خیابانی درباره شخصیّت و تالیفات وی می‌نگارد:
صاحب عنوان ایّده الله الملک المنان از احبّاء و اخلاّء جانی حقیر که استفاده کثیره و استفاضه وفیره از کتب و بیانات ایشان در تبریز و نجف اشرف حاصل کرده. امروز از ترک و فرس در انشاء نظم و نثر عربی بی‌نظیر و هرکس تقریظات او را در کتب علماء و محدّثین و تقریضاتش را در حق فضلاء و مؤلفین دیده و خوانده شبهه و تردیدی در این باب نمانده، تمام انشاءات و مقطّعات و قصایدش موافق عصری و بیانات و مقالات آن عالم یگانه مطابق طرف و اسلوب مصری هر که مولد او را نداند همچون تصور می‌نماید که از قحّ عرب و از اُسّ حجاز است.واعظ خیابانی، علی بن عبدالعظیم، علمای معاصرین، ص۲۴۷.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۱، ص۱۳۳۳ - ۱۳۳۴.مرعشی، محمود، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۳۷.جعفر التمیمی، محمدعلی، مشهد الامام، ج۲، ص۱۱۳.امینی، عبدالحسین، شهداء الفضیله، ص۳۵۵.     آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال، ص۳۰۷.قمی، عباس، الکنی و الالقاب، ج۲، ص۲۰.    

۱۳ - وفات

---

سرانجام محمدعلی اردوبادی در شب پانزدهم صفر سال (۱۳۸۰ق.) در شهر کربلا دار فانی را وداع گفت. پیکر این عالم در میان غم و‌ اندوه قشرهای مختلف مردم به نجف اشرف منتقل گردید و پس از تشییع بسیار با شکوه و با حضور آیات عظام و علمای اعلام، در صحن مطهر و در جوار مرقد حضرت علی (علیه‌السّلام) به خاک سپرده شد. با انتشار خبر رحلت این عالم فرهیخته، در بسیاری از شهرهای ایران و کشورهای اسلامی مجالس فاتحه و سوگواری برگزار گردید.مرعشی، محمود، المسلسلات فی الاجازات، ج۲، ص۴۰.آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۴، ۱۳۳۵.

۱۴ - پانویس

---

۱۵ - منبع

---

• فرهیختگان تمدن شیعه، برگرفته از مقاله «محمدعلی اردوبادی»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۰۶/۲۰.