محمدعارف بقایی بخاراییبقایی بخارایی، محمدعارف، سخنور فارسی گوی قرن دهم و یازدهم می‌باشد. ۱ - تولد و تحصیل بقایی بخاراییاو در بخارا دیده به جهان گشود، همانجا به تحصیل علم پرداخت و از شاگردان ممتاز مولانا عبدالرحمان مُشفقی بود. [۱]
علیرضا نقوی، تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۱۰۹، تهران ۱۳۴۳ ش.
[۲]
سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۲، ص۸۰۸، تهران ۱۳۶۳ ش.
[۳]
آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک، دوشنبه ۱۹۸۹ (سیریلی)، ج۱، ص۲۴۸.
از او با لقب «خواجه» [۴]
عبدالرسول خیامپور، فرهنگ سخنوران، ج۱، ص۸۷، تبریز ۱۳۴۰ ش.
[۵]
آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک، دوشنبه ۱۹۸۹ (سیریلی)، ج۱، ص۲۴۸.
[۶]
حسین جعفر حلیم، شرح احوال و آثار عبدالرّحیم خان خانان و خدمات او برای پیشرفت ادبیات فارسی، ج۱، ص۳۳۲، اسلام آباد ۱۳۷۱ ش /۱۹۹۲.
یاد کرده‌اند که نشان می‌دهد وی شخصی بلندپایه بوده است.۲ - فعالیت و اشتغال بقاییدر انواع شعر و به ویژه در قصیده سرایی مهارت داشت. ابتدا «مشغولی» و سپس «بقایی» تخلص می‌کرد. [۷]
سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۲، ص۸۰۸، تهران ۱۳۶۳ ش.
مدتی ملازم دربار پادشاهان ازبک بود [۸]
علیرضا نقوی، تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۱۰۹، تهران ۱۳۴۳ ش.
[۹]
سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۲، ص۸۰۸، تهران ۱۳۶۳ ش.
و سپس به فرغانه عزیمت کرد و به گفته خودش در ۹۹۰ در بلده بهشت آئین اندگان (اندجان کنونی در ازبکستان)، نوشتن تذکره مَجمَع الفُضَلاء را آغاز کرد. [۱۰]
عبدالحی حبیبی، «(درباره) مجمع الفضلاء محمدعارف بقایی»، ج۱، ص۵۲۶، راهنمای کتاب، سال سوم، ش ۴ (آبان ۱۳۳۹).
در ۹۹۵ به هند سفر کرد [۱۱]
عبدالحی حبیبی، «(درباره) مجمع الفضلاء محمدعارف بقایی»، ج۱، ص۵۲۶، راهنمای کتاب، سال سوم، ش ۴ (آبان ۱۳۳۹).
نخست به اُریسه و بنگاله، سپس به دکن رفت. [۱۲]
سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، ج۲، ص۸۰۸، تهران ۱۳۶۳ ش.
در هند با ملک قمی شاعر (متوفی ۱۰۲۴)، نظام الدین احمد ـ مؤلف طبقات اکبری ـ و اهل دربار، خاصّه عبدالرحیم خان خانان، معاشرت داشت. [۱۳]
عبدالحی حبیبی، «(درباره) مجمع الفضلاء محمدعارف بقایی»، ج۱، ص۵۲۷، راهنمای کتاب، سال سوم، ش ۴ (آبان ۱۳۳۹).
تا ۱۰۰۳ در دکن به سر برد [۱۴]
عبدالحی حبیبی، «(درباره) مجمع الفضلاء محمدعارف بقایی»، ج۱، ص۵۲۹، راهنمای کتاب، سال سوم، ش ۴ (آبان ۱۳۳۹).
و ظاهراً در همان سال ملازمت خان خانان را ترک گفت و به لاهور رفت.۳ - فوت بقایی بخاراییتاریخ دقیق فوت او معلوم نیست ولی بنابر شواهد وی در زمان حکومت جهانگیر (۱۰۱۴ـ۱۰۳۷) درگذشته است. [۱۵]
عبدالحی حبیبی، «(درباره) مجمع الفضلاء محمدعارف بقایی»، ج۱، ص۵۲۹، راهنمای کتاب، سال سوم، ش ۴ (آبان ۱۳۳۹).
۴ - آثار بقایی بخاراییاز آثار او دیوان اشعارش [۱۶]
آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک، دوشنبه ۱۹۸۹ (سیریلی)، ج۱، ص۲۴۸.
و مثنوی گلشن اشعار را که بر وزن شاهنامه در ستایش عبدالرحیم خان خانان سروده [۱۷]
علیرضا نقوی، تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۱۰۹، تهران ۱۳۴۳ ش.
باید ذکر کرد.مهمترین اثر او تذکره مجمع الفضلاء است. این اثر که در بردارنده نام، شرح زندگانی، تاریخ وفات و نمونه ای از اشعار بیش از ۳۵۰ تن از شاعران فارسی گوی است، به سه فصل با عنوان «فرقه» تقسیم شده است. در فرقه نخست نام نزدیک به صد تن از قدما و در فرقه دوم و سوم شرح حال شاعرانِ پس از جامی تا عصر مؤلف آمده است. بقایی دیده‌ها و شنیده های خود را، درباره بیش از ۲۵۰ تن از شاعران معاصر یا نزدیک به عصر خویش، در این تذکره جمع آوری کرده، که مجموعه ارزشمندی شده است. [۱۸]
عبدالحی حبیبی، «(درباره) مجمع الفضلاء محمدعارف بقایی»، ج۱، ص۵۲۶، راهنمای کتاب، سال سوم، ش ۴ (آبان ۱۳۳۹).
[۱۹]
عبدالحی حبیبی، «(درباره) مجمع الفضلاء محمدعارف بقایی»، ج۱، ص۵۲۹ ـ ۵۳۰، راهنمای کتاب، سال سوم، ش ۴ (آبان ۱۳۳۹).
نسخه های خطی مجمع الفضلاء بسیار نادر است. نسخه ای از این تذکره در دانشگاه لاهور نگهداری می‌شود. [۲۰]
علیرضا نقوی، تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان، ج۱، ص۱۱۳، تهران ۱۳۴۳ ش.
عبدالحّی حبیبی یک نسخه آن را در کابل دیده و به معرفی آن پرداخته است [۲۱]
«(درباره) مجمع الفضلاء محمدعارف بقایی»، راهنمای کتاب، سال سوم، ش ۴ (آبان ۱۳۳۹).
۵ - فهرست‌منابع(۱) آنسیکلوپدیا ساوِتی تاجیک، ج ۱، دوشنبه ۱۹۷۸، ص ۳۹۲ (به خط سیریلی). (۲) آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک، دوشنبه ۱۹۸۹ (سیریلی). (۳) عبدالحی حبیبی، «(درباره) مجمع الفضلاء محمدعارف بقایی»، راهنمای کتاب، سال سوم، ش ۴ (آبان ۱۳۳۹). (۴) حسین جعفر حلیم، شرح احوال و آثار عبدالرّحیم خان خانان و خدمات او برای پیشرفت ادبیات فارسی، اسلام آباد ۱۳۷۱ ش /۱۹۹۲. (۵) عبدالرسول خیامپور، فرهنگ سخنوران، تبریز ۱۳۴۰ ش. (۶) احمد گلچین معانی، تاریخ تذکره های فارسی، تهران ۱۳۶۳ ش، ج ۲، ص ۱۵۴ ـ ۱۵۸. (۷) سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران ۱۳۶۳ ش. (۸) علیرضا نقوی، تذکره نویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران ۱۳۴۳ ش. (۹) چارلز ریو، فهرست نسخه های خطی فارسی در موزه بریتانیا، آکسفورد ۱۹۶۶؛ ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمدعارف بقایی‌بخارایی»، شماره۱۱۸۴. |