محمد بن محمد بصرویبُصْرَوی، ابوالحسن محمد بن محمد بن احمد (د ربیع‌الاول ۴۳/ ژوئیه ۰۵۱)، فقیه امامی شام است. ۱ - زندگیوی به بُصری، روستایی در مجاورت عُکبَرا و در نزدیکی بغداد منسوب است. [۱]
سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالرحمان معلمی، ج۱، ص۲۵۲-۲۵۳، حیدرآباد دکن، ۳۸۳ق/۹۶۳م.
[۲]
یاقوت، بلدان، ص۵۴- ۵۵.
درباره سال‌های نخستین زندگانی بصروی آگاهی چندانی در دست نیست و شهرت او به سبب شاگردی وی نزد سید مرتضی (د ۳۶ق) و نیز تألیف آثاری است که از خود بر جای گذاشته است. بصروی در بغداد از دنیا رفت. [۳]
صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، ج۱، ص۲۰، بیروت، ۳۸۱ق/۹۶۲م.
۲ - اساتیدوی نزد سید مرتضی در علم کلام دانش آموخته، و مدت درازی را به ملازمت با وی گذرانده [۴]
سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالرحمان معلمی، ج۱، ص۲۵۳، حیدرآباد دکن، ۳۸۳ق/۹۶۳م.
[۵]
یاقوت، بلدان، ص۵۴- ۵۵.
و فهرستی از کلیه تألیفات او را فراهم آورده است. سید مرتضی نیز بدین سبب در شعبان ۱۷ در نقل تمامی مصنفات خود اجازه‌ای خاص به او داده است. [۶]
افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، ج۱، ص۸-۹، قم، ۴۰۱ق.
[۷]
افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، ج۱، ص۵۸، قم، ۴۰۱ق.
۳ - شاگرداناز جمله شاگردان بصروی می‌توان به ابن شریف اکمل بحرانی و نیز جبرئیل بن اسماعیل قمی پدر شاذان بن جبرئیل اشاره کرد. [۸]
حر عاملی، محمد، امل الا¸مل، به کوشش احمد حسینی، ج۱، ص۹۹، قم، ۳۶۲ش.
[۹]
تستری، اسدالله، مقیاس الانوار، ج۱، ص۲، چ سنگی، تبریز، ۳۲۲ق.
۴ - راویاندر میان کسانی که از او روایت کرده‌اند، کسانی با مذاهبی غیرامامی نیز دیده می‌شوند که از جمله ایشان می‌توان به خطیب بغدادی اشاره کرد. [۱۰]
سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالرحمان معلمی، ج۱، ص۵۳، حیدرآباد دکن، ۳۸۳ق/۹۶۳م.
۵ - آراءآراء فقهی بصروی نزد شیعه همواره از جایگاه خاصی برخوردار بوده است. دیدگاه‌های وی که احتمالاً به خصوص در کتاب او با عنوان المفید فی التکلیف بازتاب یافته بوده، پیوسته مورد استفاده فقیهان، از جمله صاحب نزهه الناظر [۱۱]
نزهه الناظر، منسوب به یحیی بن سعید حلی، به کوشش احمد حسینی و نورالدین واعظی، ج۱، ص۰، نجف، ۳۸۱ق.
و شهید اول [۱۲]
شهید اول، محمد، غایه المراد، به کوشش رضا مختاری، ج۱، ص۲، قم، ۴۱۴ق.
قرار گرفته است.۵.۱ - آراء خاصاز جمله آراء وی که در آثار فقهی سده‌های بعد بازتاب خاصی داشته است، می‌توان به طهارت آب چاه ملاقات یافته با نجاست ، تنها در صورت کر بودن آن، اشاره کرد. [۱۳]
عاملی، محمد، مدارک الاحکام، ص۴-۵، بیروت، ۴۱۱ق/۹۹۰م.
همچنین از دیگر آراء خاص وی شرط صحت رمی جمرات داشتن وضوست. [۱۴]
نزهه الناظر، منسوب به یحیی بن سعید حلی، به کوشش احمد حسینی و نورالدین واعظی، ج۱، ص۰، نجف، ۳۸۱ق.
مجلسی نیز به برخی آراء فقهی وی اشاره دارد. [۱۵]
مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۸، ص۲۲، بیروت، ۴۰۳ق/ ۹۸۳م.
۶ - در شعروی در سرودن شعر توانا بود؛ منابع گوناگون از جمله سمعانی [۱۶]
سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالرحمان معلمی، ج۱، ص۵۳، حیدرآباد دکن، ۳۸۳ق/۹۶۳م.
شعر او را نیکو، و مضامین آن را دل‌نشین دانسته‌اند. [۱۷]
ابن ماکولا، علی، الاکمال، به کوشش نایف عباس، ج۱، ص۷۷، بیروت، مکتبه محمد امین دمج.
[۱۸]
ابن تغری بردی، النجوم، ج۱، ص۲.
قطعه‌هایی از شعر وی را خطیب بغدادی [۱۹]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱، ص۳۶، قاهره، ۳۴۹ق.
نقل کرده که بیشتر در مذمت دنیا سروده شده است.۷ - آثار۱. فهرستی از تألیفات سید مرتضی توسط بصروی فراهم شده، و با صورت اجازه‌ای از سید مرتضی همراه گشته است. نسخه‌ای از آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران همراه مجموعه‌ای [۲۰]
مرکزی، خطی، شم ۹۱۴.
موجود است. [۲۱]
مرکزی، خطی، شم۶۹۸.
[۲۲]
افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، ج۱، ص۴-۹، قم، ۴۰۱ق.
[۲۳]
افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، ج۱، ص۵۸، قم، ۴۰۱ق.
[۲۴]
آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، به کوشش علینقی منزوی، ج۱، ص۸۳، بیروت، ۳۹۱-۳۹۲ق.
[۲۵]
محیی‌الدین، عبدالرزاق، ادب المرتضی، ج۱، ص۳۱، بغداد، ۹۵۷م.
همچنین نسخه‌ای از این اجازه در آغاز مجموعه رسائل سید مرتضی در کتابخانه آستان قدس رضوی درج شده است. [۲۶]
آقابزرگ، الذریعه، ج۱، ص۱۶.
[۲۷]
آستان قدس ف، فهرست، ج۱، ص۰۰-۰۱.
۲. المفید فی التکلیف ، که دارای زمینه فقهی است و اکنون نشانی از نسخ آن بر جای نمانده است. [۲۸]
ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، ج۱، ص۳۶، نجف، ۳۸۰ق/۹۶۱م.
[۲۹]
حر عاملی، محمد، امل الا¸مل، به کوشش احمد حسینی، ج۱، ص۹۹، قم، ۳۶۲ش.
ولی می‌دانیم که این اثر دست کم تا زمان شهید اول وجود داشته، و در دسترس وی بوده است. [۳۰]
شهید اول، محمد، غایه المراد، به کوشش رضا مختاری، ج۱، ص۲، قم، ۴۱۴ق.
این کتاب را ابن شریف اکمل بحرانی و نیز جبرئیل بن اسماعیل قمی از بصروی روایت کرده‌اند. [۳۱]
حر عاملی، محمد، امل الا¸مل، به کوشش احمد حسینی، ج۱، ص۹۹، قم، ۳۶۲ش.
همچنین، این کتاب در دوره‌های مختلف به عنوان یک کتاب درسی فقه شیعه تعلیم داده می‌شده است. به عنوان نمونه، محمد بن جعفر مشهدی در رمضان ۷۳ آن را از شاذان بن جبرئیل قمی فرا گرفته است. [۳۲]
آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، به کوشش علینقی منزوی، ص۲۸-۵۲، بیروت، ۳۹۱-۳۹۲ق.
۳. از دیگر آثار بصروی می‌توان به کتاب المعتمد ، احتمالاً با موضوع فقه، و نیز دیوان شعر او اشاره کرد. [۳۳]
افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، ج۱، ص۵۸، قم، ۴۰۱ق.
۸ - فهرست منابع(۱) آستان قدس ف، فهرست. (۲) آقابزرگ، الذریعه. (۳) آقابزرگ، طبقات اعلام الشیعه، به کوشش علینقی منزوی، بیروت، ۳۹۱-۳۹۲ق. (۴) ابن تغری بردی، النجوم. (۵) ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، ۳۸۰ق/۹۶۱م. (۶) ابن ماکولا، علی، الاکمال، به کوشش نایف عباس، بیروت، مکتبه محمد امین دمج. (۷) افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۴۰۱ق. (۸) تستری، اسدالله، مقیاس الانوار، چ سنگی، تبریز، ۳۲۲ق. (۹) حر عاملی، محمد، امل الا¸مل، به کوشش احمد حسینی، قم، ۳۶۲ش. (۱۰) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۳۴۹ق. (۱۱) سمعانی، عبدالکریم، الانساب، به کوشش عبدالرحمان معلمی، حیدرآباد دکن، ۳۸۳ق/۹۶۳م. (۱۲) شهید اول، محمد، غایه المراد، به کوشش رضا مختاری، قم، ۴۱۴ق. (۱۳) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، ۳۸۱ق/۹۶۲م. (۱۴) عاملی، محمد، مدارک الاحکام، بیروت، ۴۱۱ق/۹۹۰م. (۱۵) مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، ۴۰۳ق/ ۹۸۳م. (۱۶) محیی‌الدین، عبدالرزاق، ادب المرتضی، بغداد، ۹۵۷م. (۱۷) مرکزی، خطی. (۱۸) نزهه الناظر، منسوب به یحیی بن سعید حلی، به کوشش احمد حسینی و نورالدین واعظی، نجف، ۳۸۱ق. (۱۹) یاقوت، بلدان. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بصروی»، ج۱۲، ص۴۹۱۲. |