محمد بن حسن حاتمیمحمد بن حسن حاتمی، کنیه اش ابوعلی، شاعر، کاتب، نقاد و لغوی بغدادی قرن چهارم می‌باشد. ۱ - نام و نسبوی به یکی از اجدادش ، حاتم، منسوب بود. [۱]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۴، ص۳۶۷.
ثعالبی (متوفی ۴۲۹)، [۲]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، ج۳، ص۱۲۰، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
به اشتباه، نام پدر او را ابوعلی ذکر کرده است و یاقوت حموی (متوفی ۶۲۶) [۳]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۴، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
و سیوطی (متوفی ۹۱۱)، [۴]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیةالوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج۱، ص۸۷، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
بدون اشاره به این اشتباه، مطالبی را از ثعالبی نقل کرده اند. بروکلمان (متوفی ۱۹۵۶) [۵]
کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۱، ص۱۹۳، ذیل حاتمی، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
حاتمی را با نام محمد بن حسین معرفی کرده و دهخدا [۶]
دهخدا، لغت نامه دهخدا، ذیل «حاتمی».
شرح حال محمد بن حسن و محمد بن حسین را ذیل دو مدخل جداگانه آورده است.۲ - اساتید و شاگردانغلام ثَعلب و ابن دُرَید از استادان حاتمی بودند که وی اخبار آنان را در مجالس ادبی نقل می‌کرد. [۷]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۲، ص۶۲۰.
[۸]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۴۸.
[۹]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۴، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
قاضی ابوالقاسم علی بن مُحَسِّن تَنوخی شاگرد حاتمی بود و از وی روایت می‌کرد. [۱۰]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۲، ص۶۲۰.
[۱۱]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۴۸.
۳ - اخلاق تند حاتمیحاتمی متکبر بود و بی پرده سخن می‌گفت، [۱۲]
ابوحیان توحیدی، کتاب الامتاع و المؤانسة، ج۱، ص۱۳۵، چاپ احمد امین و احمد زین، بیروت.
شاید به همین دلیل در مراکز ادبی معاصر خود کمتر مطرح شد [۱۳]
محمد زکی مبارک، النثر الفنی فی القرن الرابع، ج۲، ص۱۳۷ـ ۱۳۸، بیروت ۱۳۵۲/ ۱۹۳۴.
و مورد خشم و هجو اهل علم، از جمله ابن حَجّاج قرار گرفت. [۱۴]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۴، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
او در بغداد ، تحت تأثیر مُهَلَّبی، در مناظره ای از متنبّی انتقاد کرد. [۱۵]
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج۳، ص۱۰۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۳، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
[۱۶]
کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۱، ص۱۹۳، ذیل حاتمی، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
انتقادهای او شایان توجه است، چنان که زکی مبارک، [۱۷]
محمد زکی مبارک، النثر الفنی فی القرن الرابع، ج۲، ص۱۳۷، بیروت ۱۳۵۲/ ۱۹۳۴.
با نقل نمونه ای از آن، وی را هم سطح ناقدان دقیق عصر جدید دانسته است.۴ - اشعاراو محفوظات زیادی داشت. [۱۸]
ابوحیان توحیدی، کتاب الامتاع و المؤانسة، ج۱، ص۱۳۵، چاپ احمد امین و احمد زین، بیروت.
در شعر و نثر ماهر بود [۱۹]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۴، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۲۰]
علی بن یوسف قفطی، المحمدون من الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ محمد عبدالستارخان، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۵/۱۹۶۶.
و برای بزرگان و امرای بغداد می‌نوشت. [۲۱]
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج۳، ص۱۰۳، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۳، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
ابیاتی در مدح القادر باللّه عباسی از او روایت شده است. [۲۲]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، ج۳، ص۱۲۰ـ۱۲۱، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
او مانند بدویان از الفاظ سنگین و پیچیده استفاده می‌کرد. [۲۳]
ابوحیان توحیدی، کتاب الامتاع و المؤانسة، ج۱، ص۱۳۵، چاپ احمد امین و احمد زین، بیروت.
با وجود حجم اندک اشعار حاتمی، [۲۴]
علی بن یوسف قفطی، المحمدون من الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ محمد عبدالستارخان، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۵/۱۹۶۶.
ثعالبی [۲۵]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، ج۳، ص۱۲۰، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
وی را سرآمد شاعران معاصرش دانسته است. نمونه ای از اشعار حاتمی در برخی کتاب‌ها نقل شده است. [۲۶]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، ج۳، ص۱۲۰ـ۱۲۴، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۷]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۵ـ۱۵۶، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۲۸]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیةالوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج۱، ص۸۸ـ۸۹، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
۵ - آثاراو تألیفات بسیاری در زبان و ادبیات و نقد ادبی داشته، اما فقط اندکی از آن‌ها باقی‌مانده است. [۲۹]
محمد زکی مبارک، النثر الفنی فی القرن الرابع، ج۲، ص۱۳۵ـ۱۳۶، بیروت ۱۳۵۲/ ۱۹۳۴.
الرسالة الحاتمیة فیما وافق المتنبی فی شعره کلامَ ارسطو فی الحکمة (نام دیگر آن: المقابلة بین المتنبی و الحکیم ارسطو)، بزرگ ترین اثر در دسترس از اوست. [۳۰]
فؤاد سزگین، تاریخچه نگارش عرب، ج۲، ص۴۸۸، لیدن ۱۹۶۷.
وی در این رساله، ماهرانه و به ظاهر بدون غرض ورزی، حکمتهای اشعار متنبی را با حکمتهای ارسطو مطابقت داده است. [۳۱]
محمد زکی مبارک، النثر الفنی فی القرن الرابع، ج۲، ص۱۴۱، بیروت ۱۳۵۲/ ۱۹۳۴.
در این رساله از ۱۲۰ بیت از اشعار متنبی انتقاد شده است. [۳۲]
صفدی، الوافی، ج۲، ص۳۴۳.
[۳۳]
محمد زکی مبارک، النثر الفنی فی القرن الرابع، ج۲، ص۱۴۱ـ۱۴۵، بیروت ۱۳۵۲/ ۱۹۳۴.
حاتمی در الرسالة الحاتمیة المُوضِحَة فی ذکر سرقات ابی الطیب المتنبی و ساقط شعره، که شرح مختصر اولین ملاقات او با متنبّی است، سرقتهای شعری متنبی، را گردآورده است. [۳۴]
محمد زکی مبارک، النثر الفنی فی القرن الرابع، ج۲، ص۱۳۹ـ۱۴۱، بیروت ۱۳۵۲/ ۱۹۳۴.
[۳۵]
کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۱، ص۱۴۱، ذیل حاتمی، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
محمدیوسف این رساله را در ۱۳۴۵ش/ ۱۹۶۵ در بیروت به چاپ رساند. [۳۶]
کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۱، ص۱۴۱ برای چاپهای دیگر، ذیل حاتمی، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
[۳۷]
فؤاد سزگین، تاریخچه نگارش عرب، ج۲، ص۴۸۸ برای چاپهای دیگر، لیدن ۱۹۶۷.
قفطی (متوفی ۶۴۶) [۳۸]
علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، ج۳، ص۱۰۳ پانویس ۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۳، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵.
از رساله ای از حاتمی با نام جبهةالادب فی امر المتنبی و ماجری له معه نام برده که احتمالا همین رساله است.اثر دیگر او حِلْیةالمُحاضرة فی صناعة الشعر است که در ۱۳۳۱ در دو مجلد در فاس به چاپ رسیده [۳۹]
ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۴، ص۳۶۷.
[۴۰]
کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، ج۱، ص۱۹۳، ذیل حاتمی، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲.
[۴۱]
فؤاد سزگین، تاریخچه نگارش عرب، ج۲، ص۱۰۶، لیدن ۱۹۶۷.
و از منابع ابن ابی الاصبع در تألیف تحریر التحبیر بوده است. [۴۲]
ابن ابی الاصبع، تحریر التحبیر فی صناعةالشعر و النثر و بیان اعجازالقرآن، ج۱، ص۸۷ـ۸۸، کتاب ۲، چاپ حفنی محمد شرف، قاهره ۱۳۸۳.
[۴۳]
ابن ابی الاصبع، تحریر التحبیر فی صناعةالشعر و النثر و بیان اعجازالقرآن، ج۱، ص۴۶۲، کتاب ۲، چاپ حفنی محمد شرف، قاهره ۱۳۸۳.
الهِلْباجَة (تَقریع الهلباجة) اثری از حاتمی درباره شعر، شعرا و نقد است که آن را برای وزیر آل بویه ، ابن سَعْدان، نگاشته است. هلباجة نام مستعار مردی است که حاتمی در این کتاب ، بدون اشاره به نام اصلی اش، او را نکوهش کرده است. [۴۴]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۶، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۴۵]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۹، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۴۶]
صفدی، الوافی، ج۲، ص۳۴۳.
آثار دیگر حاتمی عبارت‌اند از: رسالة الاَدْهَم، درباره واقعه اَدْهَم [۴۷]
عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، ج۳، ص۱۲۰، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴۸]
علی بن یوسف قفطی، المحمدون من الشعراء، ج۱، ص۲۸۸، چاپ محمد عبدالستارخان، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۵/۱۹۶۶.
سرّالصّناعة و اسرارالبلاغة، المَجاز، الحالی و العاطـِل، هرسه درباره شعر ؛ الرسالة الناجیة؛ عیون الکاتب؛ البراعة (الشّراب البراعة)؛ مُنْتَزَع الاخبار و مَطْموع (مطبوع) الاشعار؛ مختصرالعربیة (ناتمام)؛ المِعیار و الموازنة (ناتمام)؛ و رساله المُغَسِّل، در وصف ابوالحسنِ بَتّی [۴۹]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۱۸، ص۱۵۶، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۵۰]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیةالوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، ج۱، ص۸۷ـ۸۸، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴.
بغدادی، ج ۲، ستون ۵۶). جرجانی (متوفی ۴۷۱) [۵۱]
احمدبن محمد جرجانی، المنتخب من کنایات الادباء و ارشادات البلغاء، ج۱، ص۱۱۵، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۴.
از امالی منسوب به حاتمی سخن گفته است.تاریخ وفات حاتمی ۳۸۸ ذکر شده است. [۵۲]
خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی، ج۲، ص۶۲۰.
[۵۳]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۴۸.
۶ - فهرست‌منابع(۱) ابن ابی الاصبع، تحریر التحبیر فی صناعةالشعر و النثر و بیان اعجازالقرآن، کتاب ۲، چاپ حفنی محمد شرف، قاهره ۱۳۸۳. (۲) ابن خلّکان، وفیات الاعیان. (۳) ابوحیان توحیدی، کتاب الامتاع و المؤانسة، چاپ احمد امین و احمد زین، بیروت. (۴) اسماعیل بغدادی، هدیةالعارفین، ج ۲، در حاجی خلیفه، ج ۶. (۵) عبدالملک بن محمد ثعالبی، یتیمةالدهر، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۶) احمد بن محمد جرجانی، المنتخب من کنایات الادباء و ارشادات البلغاء، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۴. (۷) خطیب بغدادی، تاریخ بغدادی. (۸) دهخدا، لغت نامه دهخدا. (۹) محمد زکی مبارک، النثر الفنی فی القرن الرابع، بیروت ۱۳۵۲/ ۱۹۳۴. (۱۰) سمعانی، الانساب. (۱۱) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیةالوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۴. (۱۲) صفدی، الوافی. (۱۳) علی بن یوسف قفطی، انباه الرواة علی انباه النحاة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۳، قاهره ۱۳۷۴/۱۹۵۵. (۱۴) علی بن یوسف قفطی، المحمدون من الشعراء، چاپ محمد عبدالستارخان، حیدرآباد، دکن ۱۳۸۵/۱۹۶۶. (۱۵) یاقوت حموی، معجم الادباء، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰. (۱۶) کارل بروکلمان، تاریخ ادبیات عربی، لیدن ۱۹۴۳-۱۹۴۹، دوره تکمیلی، ۱۹۳۷-۱۹۴۲. (۱۷) فؤاد سزگین، تاریخچه نگارش عرب، لیدن ۱۹۶۷. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «محمد بن حسن حاتمی»، شماره۵۶۴۱. |