فتوح البلدان (کتاب)فتوح البلدان یا کتاب البلدان الصغیر تالیف احمد بن یحیی بلاذری است. ۱ - معرفی اجمالیفتوح البلدان یا کتاب البلدان الصغیر تالیف احمد بن یحیی بلاذری است. این اثر از مهم‌ترین کتاب‌هایی است که درباره فتوحات مسلمانان از زمان هجرت [[|پیامبر]] پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم به دست ما رسیده است؛ ظاهرا تفصیل آن، اثر بزرگتر و ناتمامی از او در همین موضوع به نام کتاب البلدان الکبیر است که مؤلف مجال اتمام آن را نیافته است. مسعودی این کتاب را در باب فتوح از بهترین کتاب‌ها می‌داند. ۲ - گزارش محتوااین کتاب درباره جنگ‌های پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم، اخبار رده، فتوح شام، قبرس، جزیره، ارمنستان، مصر، مغرب، افریقیه، اندلس، فتح عراق (سواد)، ایران، سند و سرانجام مباحثی؛ چون احکام زمین‌های خراج، عطا در خلافت عمر، خاتم، نقود و خط است. بلاذری با استفاده از آثار مورخان و راویان و سفرهای شخصی و معمولا با تحقیقاتی درباره آنها، روایت‌های متعادلی پدید آورده و از آوردن گزارش‌های مکرر یا متناقض از رویدادی واحد خودداری ورزیده است. در این کتاب، ملاحظاتی که برای تاریخ فرهنگ و اوضاع اجتماعی اهمیت دارد، با روایات تاریخی درآمیخته است؛ مثلا مؤلف درباره تغییر زبان رسمی دیوان‌های دولتی از یونانی و فارسی به عربی بحث کرده، یا از منازعه اعراب و رومیان شرقی بر سر استعمال عبارات مذهبی مسلمانان در بالای نامه‌هایی که از مصر می‌رسید، و نیز از حکم درباره زمین‌های خراج، استعمال مهر و ضرب و نشر مسکوکات، و تاریخ خط عربی و برگرداندن دیوان فارسی به تازی سخن به میان آورده است که اطلاعات گسترده‌ای از امور فرهنگی و اجتماعی آن زمان به دست می‌دهد. فتوح البلدان برای تاریخچه فتح ایران و سرزمین‌های همسایه ایرانی در قفقاز، افغانستان و آسیای مرکزی بیشترین اهمیت را دارد و اغلب، با اطلاعات جدید، مطالب تاریخ طبری را تکمیل می‌کند. در این کتاب بخش‌های جداگانه‌ای به تسخیر عراق، جبال، ری، قومس، آذربایجان، گرگان، طبرستان، اهواز، فارس، کرمان، سیستان، کابل، خراسان و ماوراءالنهر با شرح و تفصیل بیشتر اختصاص دارد. یکی از منابع دست اول او، نوشته‌های ابوعبیده معتبر بن مثنی، لغوی معروف، است که اطلاعات او در دیگر منابع موجود نیست؛ مانند مطلبی درباره اعراب که نخستین بار در دوره خلافت عثمان و در زمان حکومت عبدالله بن عامر بن کریز در خراسان از جیحون عبور کردند. ۳ - وضعیت کتاباین کتاب، نخستین بار، به کوشش میخائیل یان دخویه با مقدمه‌ای سودمند به زبان لاتینی، در ۱۸۶۳- ۱۸۶۶ در لیدن به چاپ رسید. ترجمه آن را فیلیپ خوری حتی. و مورگوتن. انجام دادند و با نام آغاز حکومت اسلامی در نیویورک بین سال‌های ۱۹۱۶ و ۱۹۲۴ انتشار یافت. در چاپ دیگر این ترجمه که در ۱۹۶۶ در بیروت منتشر شد، نام مترجم؛ یعنی مورگوتن حذف شده و کتاب تنها تا صفحه ۳۱۶ از متن تصحیح شده دخویه را در بر دارد؛ و در هیچ جای کتاب هم اشاره‌ای به حذف مطالب نشده است. ترجمه آلمانی فتوح البلدان که فقط تا صفحه ۲۳۹ از چاپ دخویه ادامه یافت به وسیله رشر. در لایپزیگ در سال‌های ۱۹۱۷- ۱۹۲۳ منتشر شد. چاپ‌های دیگری از این کتاب را در ۱۹۵۶ صلاح الدین منجد، در ۱۹۵۷ عبدالله انیس الطباع و عمر انیس الطباع در بیروت، و در ۱۹۵۹ محمد رضوان در قاهره به چاپ رسانده‌اند. دو ترجمه از این کتاب به فارسی در دست است: نخست ترجمه بخش مربوط به ایران توسط آذرتاش آذرنوش (۱۳۶۴ ش) و دیگری ترجمه کامل کتاب با مقدمه و فهارس به قلم محمد توکل (۱۳۶۷ ش). ۴ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |