عبدالکریم محمود خطیبخطیب، عبدالکریم محمود، متفکر و مفسر معاصر مصری بود. ۱ - شناخت اجمالیخطیب، در ۱۲۸۹ش/۱۹۱۰ در یکی از روستاهای استان سوهاج مصر متولد شد. [۱]
محمد خیر رمضان یوسف، تتمه الاعلام للزرکلی، ج۱، ص۳۱۷، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۲]
الموسوعه المیسره فی تراجم ائمه التفسیر و الاقراء و النحو و اللغه، جمع و اعداد ولید بن احمد حسین زبیری و دیگران، ج۲، ص۱۲۸۹، منچستر: مجله الحکمه، ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
[۳]
مرتضی رضوی، آراء علماء مصرالمعاصرین حول الشیعه الامامیه، ج۱، ص۷۳، بیروت ۱۴۱۸الف.
[۴]
المرتضی الرضوی، مع رجالالفکر فی القاهره، ج۱، ص۳۳۴، بیروت ۱۴۱۸ب.
[۵]
محمدعلی ایازی، المفسرون: حیاتهم و منهجهم، ج۱، ص۳۲۳ که این تاریخ را به خطا ۱۹۲۰ آورده‌اند، تهران ۱۴۱۴.
خطیب آموزش خود را با حفظ قرآن در مکتب آغاز کرد و پس از آن به مدرسه رفت و تا مقطع دیپلم را در محل تولد خود ماند. وی در ۱۳۰۷ش/۱۹۲۸ به عنوان معلم ابتدایی مشغول به کار شد. چند سال بعد حمایت مالی ( بورس ) دارالعلوم را به دست آورد و در ۱۳۱۶ش/۱۹۳۷ در مقطع کاردانی از این مرکز فارغ التحصیل شد. [۶]
محمد خیر رمضان یوسف، تتمه الاعلام للزرکلی، ج۱، ص۳۱۷، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
در ۱۳۲۵ش/ ۱۹۴۶ علی عبدالرازق ، وزیر اوقاف وقت مصر، خطیب را به سمت معاون پارلمانی و مدیر روابط عمومی وزارت اوقاف منصوب کرد. [۷]
محمد خیر رمضان یوسف، تتمه الاعلام للزرکلی، ج۱، ص۳۱۷، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۸]
المرتضی الرضوی، مع رجال الفکر فی القاهره، بیروت ۱۴۱۸ب.
در ۱۳۳۸ش/ ۱۹۵۹، در دوران وزارت احمد حسن باقوری، خطیب به همراه چند تن از کارمندان عالی رتبه این وزارتخانه به اتهام شهادت کذب برضد وزیر، دستگیر و چند ماه زندانی و پس از آزادی به انفصال از خدمات دولتی محکوم شد. [۹]
محمد خیر رمضان یوسف، تتمه الاعلام للزرکلی، ج۱، ص۳۱۷، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
پس از انفصال از خدمات دولتی، خطیب وقت خود را به مطالعه و پژوهش اختصاص داد و با تکمیل پژوهش های قبلی خود، تألیفات بسیاری در زمینه‌های مختلف مذهبی و ادبی عرضه کرد و در سخنرانی‌ها و میزگردهای صدا و سیما ی مصر شرکت جست. وی از ۱۳۵۳ش/۱۹۷۴ به دعوت دانشکده الهیات ریاض در این دانشکده مشغول تدریس شد و دانشجویان بسیاری را تربیت کرد. خطیب در ۱۳۶۴ش/۱۹۸۵ درگذشت. [۱۰]
محمد خیر رمضان یوسف، تتمه الاعلام للزرکلی، ج۱، ص۳۱۷، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۱۱]
المحمد الخیر الرمضان الیوسف، تکمله معجم المؤلفین، ج۱، ص۳۲۰ـ۳۲۱، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۲ - آثاراز خطیب بالغ بر پنجاه عنوان کتاب در موضوعات مختلف برجای مانده‌است، از جمله اعجازالقرآن ، القصص القرآنی (بیروت ۱۹۷۵)؛ المسیح فی التورات و الانجیل و القرآن (قاهره ۱۳۸۵)؛ القضاء و القدر بین الفلسفه و الدین ؛ المهدی المنتظر و من ینتظرونه (قاهره ۱۹۸۰)؛ و نشأه التصوف ؛ علی بن ابی طالب بقیه النبوه و خاتم الخلافه. [۱۲]
محمد خیر رمضان یوسف، تتمه الاعلام للزرکلی، ج۱، ص۳۱۸، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
[۱۳]
المحمد الخیر الرمضان الیوسف، تکمله معجم المؤلفین، ج۱، ص۳۲۱، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۳ - التفسیرالقرآنی للقرآنمهمترین اثر وی التفسیرالقرآنی للقرآن است. این کتاب تفسیر کل قرآن است و در شانزده جلد (هشت جلد) منتشر شده‌است. ۳.۱ - ویژگی هامؤلف در آغاز هر سوره درباره مکّی یا مدنی بودن، تعداد آیات ، کلمات، حروف و اسامی دیگر آن سوره بحث کرده‌است. وی در تفسیر آیات به خود قرآن توجه دارد و با تدبر در آیات، دریافت خود را درباره آن‌ها بیان می‌کند و از ذکر اقوال گوناگون مفسران می‌پرهیزد. [۱۴]
عبدالکریم خطیب، اعجاز القرآن: الاعجاز فی دراسات السابقین، ج۱، جزء۱، ص۱۱ـ۱۲، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
او در این راه از محمد عبده متأثر است. [۱۵]
عبدالمجید عبدالسلام محتسب، ج۱، ص۷۴، اتجاهات التفسیر فی العصرالراهن، عَمّان ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
[۱۶]
عبدالمجید عبدالسلام محتسب، ج۱، ص۲۱۴، اتجاهات التفسیر فی العصرالراهن، عَمّان ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
با این حال، در مواردی به نقل قول از منابعی چون تفسیر بیضاوی ، مجمع البیان طبرسی و آثار محمد اقبال لاهوری پرداخته‌است. ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷).خطیب به مباحث لغوی و نحوی نیز پرداخته‌است، اما بلاغت قرآن را برتر از آن دانسته که در قالب قیاس‌ها و استنتاجات نحویون محدود شود. [۱۹]
العبدالکریم الخطیب،التفسیرالقرآنی للقرآن، ذیل بقره:۱۷، ( قاهره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷).
۴ - برخی از آرابا این‌که خطیب منافاتی میان آیات قرآن و علم جدید نمی‌بیند، اما با تفسیر علمی با احتیاط برخورد کرده و معتقد است که قرآن نه کتاب علمی که کتاب هدایت است. [۲۰]
العبدالکریم الخطیب،التفسیرالقرآنی للقرآن، ذیل بقره:۲۹، ( قاهره۱۳۸۶/ ۱۹۶۷).
[۲۱]
العبدالکریم الخطیب، التفسیرالقرآنی للقرآن، ذیل بقره: ۳۵،( قاهره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷).
[۲۲]
عبدالکریم خطیب، اعجاز القرآن: الاعجاز فی دراسات السابقین، ج۱، ص۳۵ـ۳۶، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
وی قصص قرآن را واقعی می‌داند و با خیالی و اسطوره‌ای پنداشتن این قصص مخالف است [۲۳]
العبدالکریم الخطیب، التفسیرالقرآنی للقرآن، ذیل بقره:۲۵۹،( قاهره۱۳۸۶/ ۱۹۶۷).
و ازاین‌رو به مخالفت با طه حسین و محمد احمد خلف اللّه می‌پردازد. [۲۴]
عبدالمجید عبدالسلام محتسب، اتجاهات التفسیر فی العصرالراهن، ج۱، ص۸۰، عَمّان ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
وی به عهدین نیز توجه داشته و به آن استشهاد کرده‌است. [۲۵]
العبدالکریم الخطیب، التفسیرالقرآنی للقرآن، ذیل آل عمران: ۴۸-۵۵،( قاهره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷).
خطیب با مقایسه سوره حمد با دعایی از انجیل متی ، شباهت میان آن‌ها را ناشی از یکی بودن منشا آن‌ها و پیوند مستحکم میان ادیان الهی می‌داند که تحریف کتاب‌های دیگر ادیان باعث دوری و ناسازگاری این کتاب‌ها با قرآن شده‌است. [۲۶]
العبدالکریم الخطیب، التفسیرالقرآنی للقرآن، ج۱، جزء۱، ص۲۱ـ۲۲،( قاهره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷).
وی وقوع نسخ در قرآن را نپذیرفته [۲۷]
العبدالکریم الخطیب، التفسیرالقرآنی للقرآن، ذیل بقره:۱۰۶،( قاهره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷).
و به نقد آرای مفسران درباره نسخ در برخی از آیات پرداخته‌است. [۲۸]
العبدالکریم الخطیب،التفسیرالقرآنی للقرآن، ذیل بقره:۲۴۰، ( قاهره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷).
[۲۹]
العبدالکریم الخطیب،التفسیرالقرآنی للقرآن ،ذیل حج:۵۲، (قاهره۱۳۸۶/ ۱۹۶۷).
او در بررسی آیات گاه به سبب نزول آیه می‌پردازد [۳۰]
العبدالکریم الخطیب، التفسیرالقرآنی للقرآن،ذیل احزاب:۹، ( قاهره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷).
و در مواردی آن‌ها را نقد و در صحت آن‌ها تردید کرده‌است. [۳۱]
العبدالکریم الخطیب، التفسیرالقرآنی للقرآن، ذیل آل عمران: ۱۶۱،( قاهره۱۳۸۶/ ۱۹۶۷).
[۳۲]
العبدالکریم الخطیب، التفسیرالقرآنی للقرآن،ذیل حج:۵۲، ( قاهره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷).
او به تناسب میان سوره‌ها توجه دارد. [۳۵]
العبدالکریم الخطیب، التفسیرالقرآنی للقرآن،ج ۶، جزء۲۱، ص ۶۳۲، ( قاهره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷).
همچنین به مباحث فلسفی و کلامی نیز می‌پردازد. [۳۶]
العبدالکریم الخطیب، التفسیرالقرآنی للقرآن، ذیل انبیاء: ۳۵،( قاهره۱۳۸۶/ ۱۹۶۷).
[۳۷]
العبدالکریم الخطیب، التفسیرالقرآنی للقرآن، ذیل مؤمنون: ۱۱۵،( قاهره۱۳۸۶/ ۱۹۶۷).
از دیگر آرای وی این‌هاست: رد تناسخ ارواح ، انکار شق القمر ، انکار شق الصدر پیامبراکرم صلی‌اللّه علیه‌وآله‌وسلم و اعتقاد به برپایی قیامت در وجود انسان و نه در عالم و نیز انکار خروج مهدی ، مسیح و دجال . [۳۸]
الموسوعه المیسره فی تراجم ائمه التفسیر و الاقراء و النحو و اللغه، جمع و اعداد ولید بن احمد حسین زبیری و دیگران، ج۲، ص۱۲۹۳ـ ۱۲۹۹، منچستر: مجله الحکمه، ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
۵ - نظرات دیگرانحمود بن عبداللّه تویجری کتاب اقامه البرهان فی الرد علی من انکر خروج المهدی و الدجال و نزول المسیح فی آخر الزمان را در رد نظر خطیب در اینباره نوشته‌است. [۳۹]
حمود بن عبداللّه تویجری، اقامه البرهان فی الرد علی من انکر خروج المهدی و الدجال و نزول المسیح فی آخرالزمان، ص ۳و۲۰و۲۴و۲۵،ریاض ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
ابوضیف مدنی کتابی درباره شرح حال خطیب به رشته تحریر درآورده [۴۰]
محمد خیر رمضان یوسف، تتمه الاعلام للزرکلی، ج۱، ص۳۱۷، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.
و محمد دخل اللّه کتاب منهج التفسیر القرآنی للقرآن لعبد الکریم الخطیب را درباره تفسیر خطیب نگاشته‌است. [۴۱]
الموسوعه المیسره فی تراجم ائمه التفسیر و الاقراء و النحو و اللغه، جمع و اعداد ولید بن احمد حسین زبیری و دیگران، ج۲، ص۱۲۹۱ـ۱۳۰۰، منچستر: مجله الحکمه، ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
۶ - فهرست منابع(۱) محمدعلی ایازی، المفسرون: حیاتهم و منهجهم، تهران ۱۴۱۴. (۲) حمود بن عبداللّه تویجری، اقامه البرهان فی الرد علی من انکر خروج المهدی و الدجال و نزول المسیح فی آخرالزمان، ریاض ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵. (۳) عبدالکریم خطیب، اعجاز القرآن: الاعجاز فی دراسات السابقین، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵. (۴) العبدالکریم الخطیب، التفسیرالقرآنی للقرآن،( قاهره ۱۳۸۶/ ۱۹۶۷). (۵) مرتضی رضوی، آراء علماء مصرالمعاصرین حول الشیعه الامامیه، بیروت ۱۴۱۸الف. (۶) المرتضی الرضوی، مع رجالالفکر فی القاهره، بیروت ۱۴۱۸ب. (۷) عبدالمجید عبدالسلام محتسب، اتجاهات التفسیر فی العصرالراهن، عَمّان ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۸) محمد خیر رمضان یوسف، تتمه الاعلام للزرکلی، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲. (۹) المحمد الخیر الرمضان الیوسف، تکمله معجم المؤلفین، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۱۰) الموسوعه المیسره فی تراجم ائمه التفسیر و الاقراء و النحو و اللغه، جمع و اعداد ولید بن احمد حسین زبیری و دیگران، منچستر: مجله الحکمه، ۱۴۲۴/۲۰۰۳؛ ۷ - پانویس
۸ - منبعمرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «خطیب، عبدالکریم محمود »، جلد:۱ صفحه:۷۱۳۷. |