عبدالله حنظلیاِبْنِ مُبارَک، ابوعبدالرحمان عبدالله بن مبارک حنظلی مروزی (۱۱۸-۱۸۱ق/۷۳۶-۷۹۷م)، از فقیهان و اصحاب حدیث است. ۱ - زندگیدر برخی از مآخذ ایرانی از او با لقب «شاهنشاه» یاد کرده‌اند. [۱]
ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیه الاولیاء، ج۸، ص۱۶۲، بیروت، ۱۳۸۷ق.
[۲]
عطار، فریدالدین، تذکره الاولیاء، به کوشش نیکلسون، ج۱، ص۱۷۹، لیدن، ۱۳۲۲ق/۱۹۰۵ق.
[۳]
نووی نووی، محیی‌الدین، تهذیب الاسماء، ج۱، ص۲۸۶، قاهره، اداره الطباعه المنیریه.
به نقل از ابواسامه او را در میان محدثان مانند امیرالمؤمنین در میان مردم خوانده است.ابن مبارک در مرو از پدری ترک و مادری خوارزمی زاده شد. پدرش از موالی بازرگانی از بنوحنظله بود که در همدان اقامت داشت. [۴]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱۰، ص۱۵۳، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۵]
ابن خلکان، وفیات، ج۳، ص۳۲.
از اوایل زندگی ابن مبارک اطلاع کافی در دست نیست. تنها در برخی از منابع داستان‌هایی آمده است، حاکی از اینکه در جوانی روزگار خود را به عشق بازی و خوش‌گذرانی سپری می‌کرد، اما به زودی توبه کرد و روی به علم و عبادت آورد. [۶]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش محمد بن تاویت طنجی، ج۳، ص۴۳، رباط، وزاره الاوقاف.
[۷]
ابن عساکر، علی، تاریخ دمشق (عبدالله بن محمد ، عبدالرحمان بن عسیله)، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، ج۱، ص۵۲۳، شم (۶) ۲۸۸۷.
[۸]
عطار، فریدالدین، تذکره الاولیاء، به کوشش نیکلسون، ج۱، ص۱۷۹، لیدن، ۱۳۲۲ق/۱۹۰۵ق.
ابن مبارک به قولی مشهور آنگاه که از جهاد برمی‌گشت در هیت درگذشت. [۹]
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، به کوشش احسان عباس، ج۷، ص۳۷۲، بیروت، دارصادر.
[۱۰]
بسوی، یعقوب، المعرفه و التاریخ، به کوشش اکرم ضیاء عمری، ج۱، ص۱۷۱، بغداد، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
او را در همان‌جا به خاک سپردند و مردم به تربت او تبرک می‌جسته‌اند. [۱۱]
ابن حبان، محمد، الثقات، ج۷، ص۷، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
[۱۲]
یاقوت، بلدان، ج۵، ص۴۲۱.
پس از وفات وی هارون‌الرشید او را بزرگ داشت و به سوگ نشست و دستور داد تا مردم عزا بگیرند. [۱۳]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱۰، ص۱۶۳، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۱۴]
ابن شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، ج۴، ص۲۲۷، بیروت، ۱۹۷۴م.
۲ - اساتیدابن مبارک به قولی ۲۰ ساله بود که طلب علم را آغاز کرد و نزد ربیع بن انس خراسانی رفت و از او حدیث شنید. [۱۵]
ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و حسین اسد، ج۸، ص۳۷۹، بیروت، ۱۴۰۴ق.
در ۱۴۱ق بود که مرو را ترک کرد و برای کسب دانش به عراق رفت و در بغداد به صحبت مشایخ آن دیار رسید. سپس به مکه رفت و مدتی در آن‌جا مجاور شد. [۱۶]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱۰، ص۱۶۸، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۱۷]
عطار، فریدالدین، تذکره الاولیاء، به کوشش نیکلسون، ج۱، ص۱۸۰، لیدن، ۱۳۲۲ق/۱۹۰۵ق.
گویا در این سفر بود که بسیاری از تابعین را دریافت و از آنان دانش آموخت. [۱۸]
ابن جوزی، عبدالرحمان، صفه الصفوه، به کوشش محمود فاخوری، ج۴، ص۱۴۶، بیروت، ۱۴۰۶ق.
در سفرهایی که ذکر آن‌ها رفت، ابن مبارک بسیاری از شیوخ چون هشام بن عروه ، ابان بن تغلب، سلیمان اعمش، حماد بن زید، عبدالله بن لهیعه، عبدالرحمان اوزاعی، عبدالملک بن جریح و ابوبکر بن عیاش را دیده و از آنان استماع کرده است. [۱۹]
مزی، یوسف، تهذیب الکمال، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، ج۹، ص۳۹۹-۴۰۳، شم (۹) ۲۸۴۸.
وی همچنین در زمره نخستین شاگردان ابوحنیفه به شمار می‌رود. [۲۰]
عبادی، ابوعاصم، طبقات الفقهاء الشافعیه، گوستا ویتستام، ج۱، ص۱-۲، لیدن، ۱۹۶۴م.
[۲۱]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش محمد بن تاویت طنجی، ج۳، ص۳۶، رباط، وزاره الاوقاف.
ابن مبارک هر چند مجلس درس او را دوست می‌داشت و وی را به قولی «افقه» مردم می‌دانست، [۲۲]
ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، ج۶، ص۴۰۰، به کوشش شعیب ارنؤوط و حسین اسد، بیروت، ۱۴۰۴ق.
[۲۳]
ابن عبدالبر، یوسف، الانتقاء، ج۱، ص۱۳۲-۱۳۳، بیروت، دارالکتب العلمیه.
با این حال پیروی ابوحنیفه نمی‌کرد و خود در مسائل فقهی نظر اجتهادی داشت. [۲۴]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۸۴.
[۲۵]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش محمد بن تاویت طنجی، ج۳، ص۳۶، رباط، وزاره الاوقاف.
[۲۶]
تمیمی، تقی‌الدین، طبقات السنیه، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز، ج۱، ص۴۰۶.
وی نزد مالک نیز فقه آموخته و کتاب الموطَأ او را از خودش روایت کرده است. [۲۷]
ابن خلکان، وفیات، ج۳، ص۳۲.
از دیگر مشایخ ابن مبارک در فقه سفیان ثوری است که حق او در پرورش وی به قول خودش، چونان حقی است که ابوحنیفه بر او داشته است. [۲۸]
ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و حسین اسد، ج۶، ص۳۹۸، بیروت، ۱۴۰۴ق.
۳ - جایگاه علمیوی در مرو مورد احترام بوده است، به طوری که والی مرو، عبدالله بن ابی العباس طرسوسی، برای استماع حدیث به منزلش می‌رفته است. [۲۹]
ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیه الاولیاء، ج۸، ص۱۶۹، بیروت، ۱۳۸۷ق.
افزون بر این در دو رباطی که برای طالبان حدیث و فقه در مرو بنا کرده بود، مجالس درسی برپا می‌داشته [۳۰]
عطار، فریدالدین، تذکره الاولیاء، به کوشش نیکلسون، ج۱، ص۱۸۰، لیدن، ۱۳۲۲ق/۱۹۰۵ق.
و خانه وسیع او در مرو نیز محل اجتماع طالبان دانش بوده است. [۳۱]
ابن جوزی، عبدالرحمان، صفه الصفوه، به کوشش محمود فاخوری، ج۴، ص۱۳۴، بیروت، ۱۴۰۶ق.
این‌همه نشان از آن دارد که ابن مبارک پس از نخستین سفرش، محدثی فقیه شناخته می‌شده است. با این‌همه ابن مبارک برای تحصیل علم به سفرهای دیگری از جمله حرمین، شهرهای مختلف عراق، شام، مصر، یمن و خراسان نیز رفته است. [۳۲]
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، به کوشش احسان عباس، ج۷، ص۳۷۲، بیروت، دارصادر.
۴ - در تجارتاو در این سفرها، در کنار کسب علم به تجارت نیز می‌پرداخته است. چنانکه گفته‌اند وی بازرگانی متمول بوده و مبالغ قابل توجهی بر ارباب زهد و دانش انفاق می‌کرده است. [۳۳]
علیمی، عبدالرحمان، المنهج الاحمد، به کوشش محیی‌الدین عبدالحمید، ج۱، ص۱۱۱، بیروت، ۱۴۰۴ق.
۵ - در حدیثبارزترین نکته‌ای که درباره ابن مبارک گفتنی است، پرداختن وی به حدیث است، تا جایی که می‌گفت: «اگر می‌دانستم که نماز افضل از حدیث است، حدیث نمی‌گفتم» [۳۴]
خطیب بغدادی، احمد، شرف اصحاب الحدیث، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، ج۱، ص۱۱۳، آنکارا، ۱۹۷۱م.
و چنانکه از زبان خودش نقل شده وی از ۴ هزار شیخ، حدیث شنیده و از هزار تن از آنان روایت کرده است [۳۵]
ذهبی، محمد، تذکره الحفاظ، ج۱، ص۲۷۶، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
و به این اعتبار او را «کثیر الحدیث» دانسته‌اند [۳۶]
ابن عساکر، علی، تاریخ دمشق (عبدالله بن محمد ، عبدالرحمان بن عسیله)، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، ج۱، ص۵۲۲، شم (۶) ۲۸۸۷.
[۳۷]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش محمد بن تاویت طنجی، ج۳، ص۳۹، رباط، وزاره الاوقاف.
و احادیث بسیاری از او در صحاح ششگانه و غیر آن دیده می‌شود [۳۸]
المعجم المفهرس، به کوشش ونسینک و دیگران، ج۸، ص۱۶۶، لیدن، ۱۹۸۸م.
و این امر به آن دلیل است که احادیث او به اتفاق محدّثان، حجت تلقی می‌شده و خود نیز در نظر اکثر محدثان مورد وثوق بوده است. [۳۹]
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، به کوشش احسان عباس، ج۷، ص۳۷۲، بیروت، دارصادر.
[۴۰]
عجلی، احمد، تاریخ الثقات، به کوشش عبدالمعطی قلعجی، ج۱، ص۲۷۵، بیروت، ۱۴۰۵ق.
[۴۱]
ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، ج۲، ص۱۸۰- ۱۸۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
[۴۲]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱۰، ص۱۵۵، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۴۳]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱۰، ص۱۶۴، قاهره، ۱۳۴۹ق.
۶ - در نقد حدیثوی در نقد حدیث نیز در میان محدثان از شهرتی کافی برخوردار بود و آراءِ او در این زمینه مورد توجه اهل حدیث مانند ابن صلاح [۴۴]
ابن صلاح، عثمان، مقدمه، به کوشش عایشه عبدالرحمان، ج۱، ص ۲۱۹، قاهره، ۱۹۷۶م.
[۴۵]
ابن صلاح، عثمان، مقدمه، به کوشش عایشه عبدالرحمان، ج۱، ص۲۳۶، قاهره، ۱۹۷۶م.
[۴۶]
ابن صلاح، عثمان، مقدمه، به کوشش عایشه عبدالرحمان، ج۱، ص۲۴۶، قاهره، ۱۹۷۶م.
[۴۷]
ابن صلاح، عثمان، مقدمه، به کوشش عایشه عبدالرحمان، ج۱، ص۳۷۱-۳۷۲، قاهره، ۱۹۷۶م.
و ابن جماعه [۴۸]
ابن جماعه، محمد، المنهل الروی، به کوشش محیی‌الدین رمضان، ج۱، ص۶۶، دمشق، ۱۴۰۶ق.
[۴۹]
ابن جماعه، محمد، المنهل الروی، به کوشش محیی‌الدین رمضان، ج۱، ص۷۱، دمشق، ۱۴۰۶ق.
[۵۰]
ابن جماعه، محمد، المنهل الروی، به کوشش محیی‌الدین رمضان، ج۱، ص۸۱، دمشق، ۱۴۰۶ق.
[۵۱]
ابن جماعه، محمد، المنهل الروی، به کوشش محیی‌الدین رمضان، ج۱، ص۸۳، دمشق، ۱۴۰۶ق.
[۵۲]
ابن جماعه، محمد، المنهل الروی، به کوشش محیی‌الدین رمضان، ج۱، ص۸۸، دمشق، ۱۴۰۶ق.
[۵۳]
ابن جماعه، محمد، المنهل الروی، به کوشش محیی‌الدین رمضان، ج۱، ص۱۱۴، دمشق، ۱۴۰۶ق.
[۵۴]
ابن جماعه، محمد، المنهل الروی، به کوشش محیی‌الدین رمضان، ج۱، ص۱۲۱، دمشق، ۱۴۰۶ق.
[۵۵]
ابن جماعه، محمد، المنهل الروی، به کوشش محیی‌الدین رمضان، ج۱، ص۱۳۹، دمشق، ۱۴۰۶ق.
قرار گرفته است.۷ - راویانبسیاری از اهل حدیث به ویژه خراسانیان و عراقیان، برای سماع حدیث به نزد او می‌آمده‌اند. از جمله محدّثان مشهور که از ابن مبارک حدیث روایت کرده‌اند، یحیی بن مَعین، احمد بن منیع بغوی، ابوداوود طیالسی، ابوبکر ابن ابی شیبه، محمد بن حسن شیبانی، ابوکریب محمد بن علاءِ همدانی، نعیم بن حماد، هناد بن سری، یحیی بن آدم و یحیی بن سعید قطان را می‌توان نام برد. [۵۶]
مزی، یوسف، تهذیب الکمال، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، ج۹، ص۴۰۳- ۴۰۵، شم (۹) ۲۸۴۸.
۸ - در فقهابن مبارک در فقه نیز از شهرتی سزاوار برخوردار شد و اقوال یا نقلیات فقهی او در منابع مورد توجه قرار گرفت. [۵۷]
ترمذی، محمد، الجامع الصحیح، به کوشش احمد محمد شاکر، ج۱، ص۱۱۰، قاهره، ۱۳۶۵ق.
[۵۸]
سرخسی، شمس‌الدین، المبسوط، ج۲، ص۱۸، بیروت، دارالمعرفه.
[۵۹]
سرخسی، شمس‌الدین، المبسوط، ج۲، ص۱۵۲-۱۵۳، بیروت، دارالمعرفه.
۹ - درادبعلاوه بر این‌ها ابن مبارک را به شعر و شاعری نیز ستوده‌اند [۶۰]
عجلی، احمد، تاریخ الثقات، به کوشش عبدالمعطی قلعجی، ج۱، ص۲۷۵، بیروت، ۱۴۰۵ق.
[۶۱]
ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز، ج۶، ص۳۰۶.
و بعضی از اشعار او را که مشحون از پندها و نکته‌های اخلاقی است، نقل کرده‌اند. [۶۲]
ابن عبدربه، محمد، العقد الفرید، به کوشش احمد امین و دیگران، ج۲، ص۳۲۱، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۶۳]
ابن عبدربه، محمد، العقد الفرید، به کوشش احمد امین و دیگران، ج۲، ص۴۷۴، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۶۴]
تجیبی، اسماعیل، المختار من شعربشار، به کوشش سعید محمد بدرالدین علوی، ج۱، ص۲۷۹، مطبعه الاعتماد.
[۶۵]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش محمد بن تاویت طنجی، ج۳، ص۴۵- ۴۸، رباط، وزاره الاوقاف.
[۶۶]
ابن خلکان، وفیات، ج۳، ص۳۳.
اشعاری نیز از ابن مبارک در قالب قصیده به صورت خطی در مجموعه‌ای در کتابخانه موزه عراق موجود است. [۶۷]
نقشبندی، اسامه ناصر و ضیاء محمد عباس، مخطوطات الادب فی المتحف العراقی، ج۱، ص۵۶۱، کویت، ۱۹۸۵م.
۱۰ - در جهاداهمیت دادن به جهاد نیز موضع سیاسی - دینی ابن مبارک را می‌نمایاند. او که به «فخرالمجاهدین» شهرت داشت، در سخت‌ترین لحظه‌ها از جهاد استقبال می‌کرد. آنچنان‌که نقل شده است در وقت کارزار حاضر بوده و به هنگام تقسیم غنایم غیبت می‌کرده است. وی قصایدی بلند درباره جهاد و ترغیب به آن سروده که از شهرتی تمام برخوردار بوده است. [۶۸]
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، به کوشش احسان عباس، ج۷، ص۳۷۲، بیروت، دارصادر.
[۶۹]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش محمد بن تاویت طنجی، ج۳، ص۴۲، رباط، وزاره الاوقاف.
[۷۰]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش محمد بن تاویت طنجی، ج۳، ص۴۸، رباط، وزاره الاوقاف.
[۷۱]
ذهبی، محمد، تذکره الحفاظ، ج۱، ص۲۷۵-۲۷۶، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م.
۱۱ - ویژگیهاپیشینیان و متأخران افزون بر ستایش مقام علمی ابن مبارک، وی را با اوصافی چون زاهد، پارسا، عابد و سخی ستوده و حتی او را با صحابه پیامبر (ص) مقایسه کرده‌اند. [۷۲]
ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، ج۲، ص۱۸۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
[۷۳]
ابن عبدربه، محمد، العقد الفرید، به کوشش احمد امین و دیگران، ج۵، ص۲۹۰، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۷۴]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱۰، ص۱۵۷، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۷۵]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱۰، ص۱۶۳، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۷۶]
ابن حجر عسقلانی، احمد، تهذیب التهذیب، ج۵، ص۳۸۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق.
آنچه در خصوص زهد ابن مبارک در خور تأمل است، این است که وی با آنکه به سلطنت زهد قائل است و آن را بزرگ‌تر از سلطنت سیاسی می‌شمارد و مردم را به پیروی از سلطان زهد فرا می‌خواند، [۷۷]
شعرانی، عبدالوهاب، الطبقات الکبری، ج۱، ص۵۹، بیروت، دارالفکر.
اما در اینکه او را «زاهد» می‌خوانده‌اند، فروتنانه شک می‌ورزید، زیرا کسی را زاهد می‌دانست که با وجود تمکّن زهد ورزد. [۷۸]
غزالی، محمد، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیوجم، ج۲، ص۴۳۷، تهران، ۱۳۶۸ش.
زهد ابن مبارک از یک سو و از سوی دیگر ارتباطش با برخی از زاهدان نام‌آور چونان سفیان ثوری، فضیل عیاض و ابوعلی ثقفی - که بعدها از جمله ارباب طریقت محسوب شده‌اند - و نیز پاره‌ای از سخنان او و داستان‌هایی که یا در زندگیش روی داده و یا پس از او دیگران برساخته‌اند، سبب شده است که عده‌ای او را یکی از مشایخ طریقت بخوانند و برخی آداب و اصطلاحات صوفیانه را به استناد اقوال و داستان‌های زندگی او تبیین کنند [۷۹]
هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش والنتین ژوکوفسکی، ج۱، ص۱۱۷، لنینگراد، ۱۹۲۶م.
[۸۰]
عبادی، منصور، مناقب الصوفیه، به کوشش نجیب مایل هروی، ج۱، ص۷۵-۷۶، تهران، ۱۳۶۳ش.
[۸۱]
عطار، فریدالدین، تذکره الاولیاء، به کوشش نیکلسون، ج۱، ص۱۷۹- ۱۸۸، لیدن، ۱۳۲۲ق/۱۹۰۵ق.
و حتی صوفیان متأخر طی‌ّ ارض و دیگر کرامات به او نسبت دهند. [۸۲]
ابن حجر عسقلانی، احمد، تهذیب التهذیب، ج۵، ص۳۸۷، به نقل از الارشاد خلیلی، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق.
[۸۳]
معصوم علیشاه، محمد معصوم شیرازی، طرائق الحقائق، به کوشش محمد جعفر محجوب، ج۲، ص۱۹۳-۱۹۶، تهران، کتابخانه سنایی.
[۸۴]
نبهانی، یوسف، جامع کرامات الاولیاء، ج۱، ص۱۰۴، بیروت، دارصادر.
[۸۵]
لاهوری، غلام سرور، خزینه الاصفیاء، ج۲، ص۱۳۰- ۱۳۲، لکهنو، ۱۲۹۰ق.
ابن مبارک با وجود زهدگرایی و گوشه‌نشینی، از زندگی اجتماعی به دور نبوده است. با این‌همه وی قربت به دستگاه خلافت را برای اهل حدیث و عالمان ناخوش می‌پنداشته است. [۸۶]
عطار، فریدالدین، تذکره الاولیاء، به کوشش نیکلسون، ج۱، ص۱۸۰، لیدن، ۱۳۲۲ق/۱۹۰۵ق.
[۸۷]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش محمد بن تاویت طنجی، ج۳، ص۴۱، رباط، وزاره الاوقاف.
[۸۸]
سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیه الکبری، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح حلو، ج۱، ص۲۸۵، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م.
[۸۹]
علیمی، عبدالرحمان، المنهج الاحمد، به کوشش محیی‌الدین عبدالحمید، ج۱، ص۱۱۱-۱۱۲، بیروت، ۱۴۰۴ق.
۱۲ - آثارابن مبارک تألیفات بسیاری داشته که مورد مراجعه طالبان علم بوده است [۹۰]
ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، به کوشش احسان عباس، ج۷، ص۳۷۲، بیروت، دارصادر.
[۹۱]
خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، ج۱۰، ص۱۵۶، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۹۲]
ابن عساکر، علی، تاریخ دمشق (عبدالله بن محمد ، عبدالرحمان بن عسیله)، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، ج۱، ص۵۲۲، شم (۶) ۲۸۸۷.
مسائلی را هم که وی مورد بحث قرار می‌داده، ظاهراً در روزگار او و یا پس از درگذشتش می‌نوشته‌اند. [۹۳]
ابن معین، یحیی، معرفه الرجال، به کوشش محمد کامل قصار، ج۱، ص۱۱۵، دمشق، ۱۴۰۵ق.
اهم‌ّ تألیفات او بدین قرار است:۱۲.۱ - چاپی۱. الزهد و الرقائق ، که به کوشش حبیب الرحمان اعظمی در هند (۱۹۶۶م) به چاپ رسیده است. گفتنی است که در منابع کهن و متأخر «الرقائق » و «الزهد» را به عنوان دو اثر نام برده‌اند؛ [۹۴]
ابن عبدربه، محمد، العقد الفرید، به کوشش احمد امین و دیگران، ج۲، ص۴۷۴، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۹۵]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش محمد بن تاویت طنجی، ج۳، ص۴۸، رباط، وزاره الاوقاف.
[۹۶]
بغدادی، هدیه، ج۱، ص۴۳۸.
۲. کتاب الجهاد ، که به گفته برخی نخستین اثری است که در باب جهاد فراهم آمده و قاضی عیاض [۹۷]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش محمد بن تاویت طنجی، ج۳، ص۴۸، رباط، وزاره الاوقاف.
از آن با عنوان رغائب الجهاد یاد کرده است. این اثر به کوشش نزیه حماد در ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م در بیروت منتشر شده است.۱۲.۲ - خطی۱. البرّ والصله ، که نسخه‌ای از آن در کتابخانه ظاهریه موجود است. [۹۸]
ظاهریه، خطی (حدیث)، ج۱، ص۱۰۳.
[۹۹]
فهرس مجامیع المدرسه العمریه، به کوشش یاسین محمد سواس، ج۱، ص۳۹۲، کویت، ۱۴۰۸/۱۹۸۷م.
ابن حجر در الاصابه مطالبی را از آن نقل کرده است؛۲. المسند ، که پاره‌هایی از آن در کتابخانه ظاهریه به خط ابن عساکر قاسم بن علی موجود است؛ [۱۰۰]
ظاهریه، خطی (حدیث)، ج۱، ص۱۰۴.
۳. اثری دیگر که مشتمل است بر بعضی از احادیث به روایت حسن بن سفیان و در کتابخانه ظاهریه [۱۰۱]
ظاهریه، خطی (حدیث)، ج۱، ص۱۰۳.
نگهداری می‌شود.۱۲.۳ - یافت نشده۱. اربعین ، که نخستین تألیف در نوع خود شمرده شده است؛ [۱۰۲]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۵۷.
۲. ارجوزه فی الصحابه و التابعین ؛ [۱۰۳]
قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش محمد بن تاویت طنجی، ج۳، ص۴۸، رباط، وزاره الاوقاف.
۳. التفسیر و التاریخ . [۱۰۴]
ابن ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۲۸.
گفتنی است که از ابن مبارک نکته‌های بسیاری پیرامون تاریخ و وقایع قرن نخست و نیمه اول قرن دوم هجری روایت شده که شاید با اثر اخیر بی‌ارتباط نباشد. [۱۰۵]
بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش رضوان محمد رضوان، ج۱، ص۴۰۰، بیروت، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م.
[۱۰۶]
بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش احسان عباس، ج۴، ص۹۵، بیروت، ۱۴۰۰ق.
[۱۰۷]
بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش احسان عباس، ج۴، ص۱۲۹، بیروت، ۱۴۰۰ق.
[۱۰۸]
بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش احسان عباس، ج۴، ص۳۶۸، بیروت، ۱۴۰۰ق.
[۱۰۹]
بسوی، یعقوب، المعرفه و التاریخ، به کوشش اکرم ضیاء عمری، ج۱، ص۱۷۲، بغداد، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
[۱۱۰]
صولی، محمد، اخبار الراضی بالله، به کوشش هیورث - دن، ج۱، ص۲۱۶، قاهره، ۱۹۳۵م.
[۱۱۱]
کندی، محمد، الولاه، به کوشش روون گِست، ج۱، ص۳۴، بیروت، ۱۹۰۸م.
۱۳ - فهرست منابع(۱) ابن ابی حاتم، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م. (۲) ابن جماعه، محمد، المنهل الروی، به کوشش محیی‌الدین رمضان، دمشق، ۱۴۰۶ق. (۳) ابن جوزی، عبدالرحمان، صفه الصفوه، به کوشش محمود فاخوری، بیروت، ۱۴۰۶ق. (۴) ابن حبان، محمد، الثقات، حیدرآباد دکن، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م. (۵) ابن حجر عسقلانی، احمد، تهذیب التهذیب، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۶ق. (۶) ابن خلکان، وفیات. (۷) ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر. (۸) ابن شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز. (۹) ابن شاکر کتبی، محمد، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۷۴م. (۱۰) ابن صلاح، عثمان، مقدمه، به کوشش عایشه عبدالرحمان، قاهره، ۱۹۷۶م. (۱۱) ابن عبدالبر، یوسف، الانتقاء، بیروت، دارالکتب العلمیه. (۱۲) ابن عبدربه، محمد، العقد الفرید، به کوشش احمد امین و دیگران، بیروت، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م. (۱۳) ابن عساکر، علی، تاریخ دمشق (عبدالله بن محمد - عبدالرحمان بن عسیله)، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، شم (۶) ۲۸۸۷. (۱۴) ابن معین، یحیی، معرفه الرجال، به کوشش محمد کامل قصار، دمشق، ۱۴۰۵ق. (۱۵) ابن ندیم، الفهرست. (۱۶) ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله، حلیه الاولیاء، بیروت، ۱۳۸۷ق. (۱۷) بسوی، یعقوب، المعرفه و التاریخ، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بغداد، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م. (۱۸) بغدادی، هدیه. (۱۹) بلاذری، احمد، انساب الاشراف، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۴۰۰ق. (۲۰) بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به کوشش رضوان محمد رضوان، بیروت، ۱۳۹۸ق/ ۱۹۷۸م. (۲۱) تجیبی، اسماعیل، المختار من شعربشار، به کوشش سعید محمد بدرالدین علوی، مطبعه الاعتماد. (۲۲) ترمذی، محمد، الجامع الصحیح، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۶۵ق. (۲۳) تمیمی، تقی‌الدین، طبقات السنیه، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز. (۲۴) حاجی خلیفه، کشف. (۲۵) خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق. (۲۶) خطیب بغدادی، احمد، شرف اصحاب الحدیث، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م. (۲۷) ذهبی، محمد، تذکره الحفاظ، حیدرآباد دکن ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م. (۲۸) ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و حسین اسد، بیروت، ۱۴۰۴ق. (۲۹) سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیه الکبری، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح حلو، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م. (۳۰) سرخسی، شمس‌الدین، المبسوط، بیروت، دارالمعرفه. (۳۱) شعرانی، عبدالوهاب، الطبقات الکبری، بیروت، دارالفکر. (۳۲) صولی، محمد، اخبار الراضی بالله، به کوشش هیورث - دن، قاهره، ۱۹۳۵م. (۳۳) ظاهریه، خطی (حدیث). (۳۴) عبادی، ابوعاصم، طبقات الفقهاء الشافعیه، گوستا ویتستام، لیدن، ۱۹۶۴م. (۳۵) عبادی، منصور، مناقب الصوفیه، به کوشش نجیب مایل هروی، تهران، ۱۳۶۳ش. (۳۶) عجلی، احمد، تاریخ الثقات، به کوشش عبدالمعطی قلعجی، بیروت، ۱۴۰۵ق. (۳۷) عطار، فریدالدین، تذکره الاولیاء، به کوشش نیکلسون، لیدن، ۱۳۲۲ق/۱۹۰۵ق. (۳۸) علیمی، عبدالرحمان، المنهج الاحمد، به کوشش محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، ۱۴۰۴ق. (۳۹) غزالی، محمد، کیمیای سعادت، به کوشش حسین خدیوجم، تهران، ۱۳۶۸ش. (۴۰) فهرس مجامیع المدرسه العمریه، به کوشش یاسین محمد سواس، کویت، ۱۴۰۸/۱۹۸۷م. (۴۱) قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش محمد بن تاویت طنجی، رباط، وزاره الاوقاف. (۴۲) کندی، محمد، الولاه، به کوشش روون گِست، بیروت، ۱۹۰۸م. (۴۳) لاهوری، غلام سرور، خزینه الاصفیاء، لکهنو، ۱۲۹۰ق. (۴۴) مزی، یوسف، تهذیب الکمال، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، شم (۹) ۲۸۴۸. (۴۵) المعجم المفهرس، به کوشش ونسینک و دیگران، لیدن، ۱۹۸۸م. (۴۶) معصومعلیشاه، محمد معصوم شیرازی، طرائق الحقائق، به کوشش محمد جعفر محجوب، تهران، کتابخانه سنایی. (۴۷) نبهانی، یوسف، جامع کرامات الاولیاء، بیروت، دارصادر. (۴۸) نقشبندی، اسامه ناصر و ضیاء محمد عباس، مخطوطات الادب فی المتحف العراقی، کویت، ۱۹۸۵م. (۴۹) نووی، محیی‌الدین، تهذیب الاسماء، قاهره، اداره الطباعه المنیریه. (۵۰) هجویری، علی، کشف المحجوب، به کوشش والنتین ژوکوفسکی، لنینگراد، ۱۹۲۶م. (۵۱) یاقوت، بلدان. ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعمرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن مبارک، ابوعبدالرحمن»، ج۴، ص۱۷۲۲. |