عبدالله بن یوسف جوینیجوینی، عبداللّه بن یوسف، فقیه و مفسر شافعی قرن چهارم و پنجم است. ۱ - مشخصاتلقب او رکن الاسلام و کنیه‌اش ابومحمد است [۱]
علی‌بن حسن باخرزی، دمیه القصر و عصره اهل العصر، ج۲، ص۹۹۸، چاپ محمد تونجی، ج۲، دمشق (۱۳۹۲/۱۹۷۲ ).
[۲]
ابن‌قاضی شهبه، طبقات الشافعیه، ج۱، ص۲۱۱، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۰.
[۳]
محمدبن علی داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۵۸ـ ۲۵۹، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و نسب وی، به گفته خودش، به قبیله سِنْبِسْ ، شاخه‌ای از قبیله طَی ، [۴]
ابن‌اثیر، اللباب فی تهذیب‌الانساب، ج۲، ص۱۴۴، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
[۵]
ابن‌منظور، لسان العرب، ج۶، ص۳۸۳.
می‌رسد. [۶]
ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۱۷، ص۶۱۷.
[۷]
محمدبن علی داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۶۰، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
از تاریخ تولد او اطلاعی نیست. وی در جوین به دنیا آمد. ۲ - فعالیت علمیادبیات را نزد پدرش و فقه را از ابویعقوب ابیوَردی (متوفی ح ۴۰۰) فرا گرفت، سپس در نیشابور اقامت گزید و از محضر ابوطیب صُعْلوکی بهره برد. پس از آن، به مرو رفت و نزد فقیه مشهور شافعی ، عبداللّه‌بن احمد قَفّالِ مَروَزی، مبانی و اصول مذهب شافعی را آموخت. در ۴۰۷ به نیشابور بازگشت و به کار تدریس و افتا پرداخت و مجالس مناظره برپا داشت. [۸]
ذیل «جوین»، یاقوت حموی، معجم الادباء.
[۹]
عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مراه الجنان و عبره الیقظان، ج۳، ص۴۶، بیروت ۱۴۱۷ /۱۹۹۷.
[۱۰]
عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۵، ص۷۳ـ۷۴، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
[۱۱]
ابن‌قاضی شهبه، طبقات الشافعیه، ج۱، ص۲۱۱، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۰.
[۱۲]
محمدبن علی داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۵۹، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
اشخاص بسیاری نزد جوینی تلمذ کردند، از جمله فرزندش امام‌الحرمین (جوینی، عبدالملک‌بن عبداللّه)، علی باخَرْزی، محمدبن قاسم‌بن عَبدوس، ابوسعید ناصحی نیشابوری و اسماعیل‌بن احمد طُرَیثیثی. [۱۳]
علی‌بن حسن باخرزی، دمیه القصر و عصره اهل العصر، ج۲، ص۹۹۸، چاپ محمد تونجی، ج۲، دمشق (۱۳۹۲/۱۹۷۲ (.
[۱۴]
ذیل «جوین»، یاقوت حموی، معجم الادباء.
[۱۵]
عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۴، ص۱۹۵، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
[۱۶]
عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۴، ص۲۶۶، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
[۱۷]
عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۵، ص۱۶۹، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
جوینی از محدّثان بسیاری در شهرهای گوناگون حدیث شنید، از جمله در مکه از ابن‌نظیف، در کوفه از ابومحمد جناح‌بن نذیر، [۱۸]
ابراهیم‌بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۴۳۴، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ ش.
در بغداد از ابوالحسین‌بن بِشران [۱۹]
ابراهیم‌بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۴۳۴، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ ش.
[۲۰]
محمدبن علی داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۵۹، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و در نیشابور از ابونُعَیم ازهری و قَفّال مروزی. [۲۱]
ابراهیم‌بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، ج۱، ص۴۳۴، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ ش.
[۲۲]
سمعانی، الانساب، ج۳، ص۴۲۹ـ۴۳۰.
[۲۳]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۵، ص۳۰۶، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
[۲۴]
عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۵، ص۷۳، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
همچنین فرزندش امام‌الحرمین، علی‌بن احمد مَدینی و سهل‌بن ابراهیم مَسجدی (سجزی) از او حدیث نقل کرده‌اند. [۲۵]
ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۱۷، ص۶۱۷.
[۲۶]
محمدبن علی داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۶۰، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۷]
عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۵، ص۱۶۹، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
۳ - علمیتجوینی در عصر خود در علوم گوناگون سرآمد بود، از جمله در فقه ، اصول ، تفسیر ، حدیث و ادبیات عرب. [۲۸]
ابن‌عساکر، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی‌الحسن الاشعری، ج۱، ص۲۵۷، دمشق ۱۳۹۹.
[۲۹]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۳، ص۴۷.
[۳۰]
عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۵، ص۷۳، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
وی برای تدریس فقه و علوم دیگر، مدرسه‌ای در نیشابور افتتاح کرد که پس از او فرزندش امام‌الحرمین اداره آن را برعهده گرفت. [۳۱]
فریدون گرایلی، نیشابور: شهر فیروزه، ج۱، ص۲۴۷،) مشهد) ۱۳۵۷ ش.
شرح‌حال‌نگاران، جوینی را به زهد و پرهیزگاری ستوده و سخنان مبالغه‌آمیزی نقل کرده‌اند. [۳۲]
عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۵، ص۷۴، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
[۳۳]
ابن‌قاضی شهبه، طبقات الشافعیه، ج۱، ص۲۱۲، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۰.
همچنین گفته‌اند که وی از حُسن خلق و بیان رسا و مهارت در تدریس و وقار و هیبت برخوردار بود. [۳۴]
ابن‌عساکر، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی‌الحسن الاشعری، ج۱، ص۲۵۷ـ ۲۵۸، دمشق ۱۳۹۹.
[۳۵]
عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مراه الجنان و عبره الیقظان، ج۳، ص۴۶، بیروت ۱۴۱۷ /۱۹۹۷.
[۳۶]
محمدبن علی داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۶۰، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۷]
عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۵، ص۱۶۹، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
ابن‌خلّکان [۳۸]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج ۳، ص۴۷ـ ۴۸.
نیز گزارش مبالغه‌آمیزی از مراسم کفن کردن او ارائه کرده است.
۴ - وفاتجوینی در ۴۳۸ در نیشابور درگذشت [۳۹]
ابن‌عساکر، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی‌الحسن الاشعری، ج۱، ص۲۵۷، دمشق ۱۳۹۹.
[۴۰]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۵، ص۳۰۷، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
و در مقبره الحسین به خاک سپرده شد. [۴۱]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۳، ص۱۶۹.
به نوشته برخی منابع، [۴۲]
ذیل «جوین»، یاقوت حموی، معجم الادباء.
[۴۳]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۳، ص۴۷.
وی در ۴۳۴ درگذشته، اما نظر نخست با آنچه در برخی منابع متأخر [۴۴]
عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۵، ص۱۶۹، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
[۴۵]
ابن‌قاضی شهبه، طبقات الشافعیه، ج۱، ص۲۷۵، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۰.
آمده است مبنی بر اینکه امام‌الحرمین پس از وفات پدر در حدود بیست سالگی اداره امور مدرسه وی را به‌عهده گرفت، سازگارتر است.
۵ - آثارآثار جوینی عمدتاً فقهی است، البته وی کتابی بزرگ با عنوان التفسیر داشته که در آن برای تفسیر آیات از علوم گوناگون بهره گرفته است. [۴۶]
ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان، ج۳، ص۴۷.
[۴۷]
ابن‌قاضی شهبه، طبقات الشافعیه، ج۱، ص۲۱۳، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۰.
[۴۸]
محمدبن علی داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۶۰، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۵.۱ - آثار فقهیالتبصره، التذکره و السلسله در فروع فقه ، [۴۹]
عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مراه الجنان و عبره الیقظان، ج۳، ص۴۶، بیروت ۱۴۱۷ /۱۹۹۷.
[۵۰]
ابن‌قاضی شهبه، طبقات الشافعیه، ج۱، ص۲۱۳، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۰.
الجمع و الفرق (الفرق و الجمع ؟) که نسخه خطی آن در کتابخانه سلطنتی برلین بوده است [۵۱]
عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مراه الجنان و عبره الیقظان، ج۳، ص۴۶، بیروت ۱۴۱۷ /۱۹۹۷.
، مختصر فی موقف الامام و المأموم، [۵۲]
عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مراه الجنان و عبره الیقظان، ج۳، ص۴۶، بیروت ۱۴۱۷ /۱۹۹۷.
[۵۳]
عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۵، ص۷۵، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
الفروق، التعلیقه [۵۴]
ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۱۷، ص۶۱۸.
[۵۵]
محمدبن علی داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۶۰، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
و کتاب المُعْتَصَر فی مختصرالمختصر که تلخیصی از کتاب المختصر مُزَنی در فقه شافعی است. [۵۶]
ابن‌عساکر، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی‌الحسن الاشعری، ج۱، ص۲۵۷، دمشق ۱۳۹۹.
عثمان‌بن محمد مُصْعَبی (متوفی ۵۵۰ یا بعد آن) شرحی بر این کتاب نگاشته و غزالی (متوفی ۵۰۵) آن را تلخیص نموده است. [۵۷]
عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۷، ص۲۰۹، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
[۵۸]
عبدالحسین زرین‌کوب، فرار از مدرسه: در باره زندگی و اندیشه ابوحامد غزالی، ج۱، ص۱۴۷، تهران ۱۳۶۹ ش.
سُبکی [۵۹]
عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج ۷، ص۱۵۲، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
از تدریس این کتاب در مکه ، گزارش کرده است.
زرکلی [۶۰]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج ۴، ص۱۴۶، بیروت ۱۹۹۹.
اثری با عنوان رساله فی اثبات الاستواء نیز به جوینی نسبت داده است.
جوینی نگارش کتابی استدلالی در فقه را با عنوان المحیط آغاز کرد و پس از آنکه سه بخش از آن را نگاشت، آنهارا نزد ابوبکر بیهقی فرستاد ولی او از کتاب انتقادهایی کرد و جوینی از ادامه تألیف آن منصرف شد. [۶۱]
عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، ج۵، ص۷۶ـ۷۷، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
۶ - برادر جوینیبرادر جوینی، علی‌بن یوسف جوینی، معروف به شیخ‌حجاز، نیز از عالمان و محدّثان بود و در خراسان مجلس املا داشت. وی علاوه بر مشایخ روایی برادرش، از محدّثان دیگری نیز در نیشابور و مصر استماع حدیث نمود و کسانی چون زاهربن طاهرشَحْامی در مرو و محمدبن فضل فراوی در نیشابور از او حدیث شنیدند. [۶۲]
ذیل «جوین»، یاقوت حموی، معجم الادباء.
وی در زمره صوفیان بود و در ۴۶۳ در نیشابور درگذشت. [۶۳]
ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج۳، ص۲۶۲.
نسخه‌ای از کتاب السّلوهاو، در علم تصوف ، به خط خودش نزد سمعانی بوده است. [۶۴]
سمعانی، الانساب، ج۳، ص۴۳۰.
۷ - فهرست منابع(۱) ابن‌اثیر، اللباب فی تهذیب‌الانساب، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴. (۲) ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲. (۳) ابن‌خلّکان، وفیات الاعیان وأنباء أبناء الزمان. (۴) ابن‌عساکر، تبیین کذب المفتری فیما نسب الی الامام ابی‌الحسن الاشعری، دمشق ۱۳۹۹. (۵) ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب. (۶) ابن‌قاضی شهبه، طبقات الشافعیه، چاپ حافظ عبدالعلیم‌خان، حیدرآباد، دکن ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۰. (۷) ابن‌منظور، لسان العرب. (۸) علی‌بن حسن باخرزی، دمیه القصر و عصره اهل العصر، چاپ محمد تونجی، ج۲، دمشق (۱۳۹۲/۱۹۷۲). (۹) محمدبن علی داوودی، طبقات المفسرین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۰) ذهبی، تاریخ الاسلام. (۱۱) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۹۹. (۱۲) عبدالحسین زرین‌کوب، فرار از مدرسه: در باره زندگی و اندیشه ابوحامد غزالی، تهران ۱۳۶۹ ش. (۱۳) عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیه الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶. (۱۴) سمعانی، الانساب. (۱۵) ابراهیم‌بن محمد صریفینی، تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ ش. (۱۶) فریدون گرایلی، نیشابور: شهر فیروزه،) مشهد) ۱۳۵۷ ش. (۱۷) عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مراه الجنان و عبره الیقظان، بیروت ۱۴۱۷ /۱۹۹۷. (۱۸) یاقوت حموی، معجم الادباء. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «عبدالله بن یوسف جوینی»، شماره۵۲۴۶. |