طرد و عکس (منطق)طرد و عکس یکی از اصطلاحات به‌کار رفته در علم منطق بوده و به‌معنای طریق اثبات علّیّتِ جامع برای ثبوت حکم در تمثیل است. ۱ - توضیح اصطلاحتمثیل مبتنی بر سه مقدمه است: ۱. حکم، در قضیه اصل ثابت است. ۲. علت حکم مزبور، وجود وصفی مخصوص در قضیه اصل است. این وصف را «جامع» می‌گویند. ۳. وصف مزبور (جامع) که علت حکم است، در قضیه فرع نیز موجود است. آنچه از بین مقدمات فوق به استدلال محتاج است، مقدمه دوم است، زیرا دو مقدمه دیگر روشن و واضح است. برای اثبات مقدمه دوم دو طریق ذکر کرده‌اند: طریق طرد و عکس یا دَوَران و طریق تردید یا سبر و تقسیم. [۱]
خوانساری، محمد، منطق صوری، ص۱۳۸.
دلیل طرد و عکس نشان می‌دهد که هر جا جامع موجود شده، حکم هم با آن مقرون بوده است (این بخش را «طرد» گویند) و هر جا جامع موجود نبود، حکم هم منتفی شده است (این قسمت را «عکس» گویند)؛ به عبارت دیگر، حکم و جامع در وجود و عدم متلازم‌اند و چون جامع در قضیه فرع، موجود است؛ پس حکم هم برای آن ثابت است. [۲]
قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه، ص۱۶۶.
۲ - رد دلیل طرد و عکساین دلیل را از چند لحاظ مردود دانسته‌اند: ۱. تلازم حکم و جامع اگر به صورت جزئی و در موارد محدود ثابت شده باشد نمی‌تواند دلیل بر وجود تلازم در همه موارد (از جمله، قضیه مطلوب یعنی فرع) باشد. ۲. ادعای ثبوت تلازم بین حکم و جامع به صورت کلی و در همه موارد، باطل است، زیرا یکی از این موارد، همان قضیه فرع است که می‌خواهیم وجود حکم را برای آن اثبات کنیم؛ پس ثبوت کلیت تلازم متوقف بر ثبوت حکم برای قضیه فرع است و ثبوت حکم برای فرع هم متوقف بر ثبوت کلیت تلازم بود و این، دور باطل و محال است. ۳. اگر کلیت تلازم بین حکم و جامع به طریق دیگر ثابت شده باشد، اختلاف و نزاعی در ثبوت حکم در مورد فرع باقی نمی‌ماند و احتیاجی به تمثیل نخواهد بود، بلکه نتیجه به طریق قیاس ثابت می‌شود. ۴. تلازم بین حکم و جامع، اگر هم ثابت شود نشان نمی‌دهد که لزوماً جامع، علت برای حکم است، بلکه دو احتمال دیگر هم وجود دارد: اینکه حکم، علت برای جامع باشد و یا هر دو معلول امر سومی باشند. [۳]
تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق، ص۱۰۷.
۳ - نکتهنامگذاری این دلیل به «دوران» به گفته قطب شیرازی مربوط به دوره‌های متاخر است و قدما آن را به نام «طرد و عکس» می‌خواندند. [۵]
فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان، ص۱۴۳.
[۶]
مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد، ص۲۴۳.
۴ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • خوانساری، محمد، منطق صوری. • مجتهد خراسانی (شهابی)، محمود، رهبر خرد. • فرصت شیرازی، میرزا محمد، اشکال المیزان. • تفتازانی، عبدالله بن شهاب‌الدين، الحاشیة علی تهذیب المنطق. • سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومة. • قطب‌الدین رازی، محمد بن محمد، تحریر القواعد المنطقیه فی شرح رسالة الشمسیه. • مشکوةالدینی، عبدالمحسن، منطق نوین مشتمل بر اللمعات المشرقیه فی الفنون المنطقیه. ۵ - پانویس
۶ - منبعپایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی، برگرفته از مقاله «طرد و عکس»، تاریخ بازیابی۱۳۹۶/۲/۱۲. |