طبقات‌الصوفیه انصاریطبقات الصوفیه انصاری، اثری از خواجه عبدالله انصاری دربارۀ احوال و اقوال مشایخ تصوف، به فارسی هروی می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - تفاوت طبقات الصوفیه انصاری با طبقات الصوفیه سلمی ۳ - استفاده از منابع دیگر در تقریر کتاب طبقات‌الصوفیه ۴ - شیوۀ انصاری ۵ - روش نگارش و محتوای طبقات الصوفیه ۶ - تردید دربارۀ تاریخ نگارش طبقات ۷ - مقایسه اصطلاحات عرفانی و موضوعات تصوف ۸ - فصل معرفت و توحید در کتاب طبقات ۹ - سماع و مباحث مربوط به آن ۱۰ - توجه به تاریخ تصوف و رسوم آن ۱۱ - اسباب اهمیت طبقات ۱۲ - ویژگی مناجات در طبقات ۱۳ - طبقات الصوفیه انصاری از نظر پژوهش‌های زبان شناختی ۱۴ - وجود واژه‌های کهن در طبقات ۱۵ - سال چاپ ۱۶ - فهرست منابع ۱۷ - پانویس ۱۸ - منبع ۱ - دیدگاه جامی درباره طبقات الصوفیه انصاریبه گفتۀ جامی، [۱]
نورالدین عبدالرحمن جامی، نفحات الانس فی حضرات القدس، ج۱، ص۱ـ۲، چاپ محمودعابدی، تهران۱۳۸۶ش.
پایۀ کار انصاری در املای طبقات، ترجمۀ کتاب طبقات الصوفیه، اثر عبدالرحمان سلمی (متوفی۴۲۱)، بوده و انصاری برخی از «اذواق ومواجید» خود و بعضی از مشایخ عرفان را که در کتاب سلمی نیامده، بدان افزوده و یکی از مریدان نیز آن‌ها را جمع کرده و نوشته است. به نظر می‌رسد کسانی که طبقات انصاری را بر پایۀ کتاب طبقات الصوفیه سلمی دانسته‌اند، از سخن جامی در مقدمۀ نفحات الانس متأثر بوده‌اند [۲]
ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات ایران، ج۲، ص۹۱۲-۹۱۳، چاپ افست تهران۱۳۴۷ ش.
[۳]
عبدالحسین زرین کوب، جستجو درتصوف ایران، ج۱، ص۷۸، تهران ۱۳۶۳ش.
البته انصاری چندین بار از سلمی و کتاب طبقات او یاد کرده، از جمله اینکه -سلمی کتاب خود را بر پایۀ کتاب ابوبکر رازی بجلی تقریر کرده [۴]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۴۷۲ ـ۴۷۳، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش .
یا اینکه نام برخی از مشایخ از کتاب طبقات سلمی افتاده است. [۵]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۳۷۲، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش .
[۶]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
[۷]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۴۷۵، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
[۸]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۵۰۱، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
[۹]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۵۱۳، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
۲ - تفاوت طبقات الصوفیه انصاری با طبقات الصوفیه سلمیدر هیچ‌یک از موارد قرینه‌ای وجود ندارد که نشان دهد انصاری در املای طبقات الصوفیه منحصراً بر طبقات سلمی متکی بوده است. از سوی دیگر، ساختار طبقات الصوفیه سلمی با طبقات انصاری متفاوت است. سلمی مبنای کار خویش را بر ذکر پنج طبقه از طبقات مشایخ و در هر طبقه بیست تن از آنان نهاده، جز طبقۀ پنجم که شمار مشایخ بیست وسه تن است، [۱۰]
ابو عبدالرحمن سلمی، طبقات الصوفیه، ج۱، ص۳، چاپ نورالدین شریبه، حلب-سوریه، ۱۴۰۶/۱۹۸۶م.
اما در طبقات الصوفیه انصاری التزام به توالی طبقات دیده نمی‌شود و گاه افرادی از طبقات متأخر در کتاب سلمی جزو طبقات متقدم در کتاب انصاری آمده است و برعکس؛ مانند ابوحمزه بغدادی البزاز که در کتاب سلمی [۱۱]
ابو عبدالرحمن سلمی، طبقات الصوفیه، ج۱، ص۲۹۵، چاپ نورالدین شریبه، حلب-سوریه، ۱۴۰۶/۱۹۸۶م.
جزو طبقۀ سوم و در کتاب انصاری [۱۲]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش .
جزو طبقۀ دوم و ابوعثمان مغربی در کتاب سلمی [۱۳]
ابو عبدالرحمن سلمی، طبقات الصوفیه، ج۱، ص۴۷۹، چاپ نورالدین شریبه، حلب-سوریه، ۱۴۰۶/۱۹۸۶م.
جزو طبقۀ پنجم و در کتاب انصاری [۱۴]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش .
جزو طبقۀ پنجم و ششم است یا ابوعبدالله بن سالم -بصری که در کتاب سلمی [۱۵]
ابو عبدالرحمن سلمی، طبقات الصوفیه، ج۱، ص۴۱۴، چاپ نورالدین شریبه، حلب-سوریه، ۱۴۰۶/۱۹۸۶م.
جزو طبقۀ پنجم و در کتاب انصاری [۱۶]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۳۳۶، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش .
جزو طبقۀ چهارم آمده است.۳ - استفاده از منابع دیگر در تقریر کتاب طبقاتالصوفیهبه نظر می‌رسد انصاری در تقریر کتاب خود، علاوه بر کتاب سلمی، از منابع دیگری هم استفاده کرده است. وی در حین املای کتابش به نام این منابع اشاره و مطالبی را از آن‌ها نقل کرده، و درپاره‌ای از موارد میان آن‌ها مقایسه و داوری نیز کرده است؛ مانند کتاب نهج الخاص و کتاب غربت از ابومنصور معمر بن احمد اصفهانی [۱۷]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۵۴۰، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش .
، اربعین صوفیان از ابوسعد مالینی [۱۸]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۵۴۰، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش .
و اللمع تألیف ابوبکر مفید و برتری آن بر کتاب اللمع سراج [۱۹]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۴۶۲، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش .
افزون بر این، اطلاعات بسیاری از مشایخ و پیران و مریدانی که انصاری با آن‌ها مصاحبت داشته در کتاب وی موجود است. [۲۰]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۳۷۳ـ۳۷۴، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
[۲۱]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۵۴۰ـ۵۴۱، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
۴ - شیوۀ انصاریشیوۀ انصاری در املا، توضیح، نقد و مقایسۀ سخنان مشایخ و اظهارنظر دربارۀ آن‌ها [۲۲]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
[۲۳]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۳۳۹، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش .
[۲۴]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۳۷۳، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
[۲۵]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۴۱۲ـ۴۱۵، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
، طبقات الصوفیه را از حد بیان تاریخ و شرح حال افراد فراتر برده وآن را کتابی تعلیمی برای ارشاد مریدان کرده است. روش وی دربرآوردن مقاصد تعلیمی سبب شده است که به هنگام نقل سخنی از یکی از مشایخ، سخنان مشابه از مشایخ دیگر در پی هم آورده شود و این سلسله، گاه تا اقوال متأخران و معاصران را نیز دربرگرفته است. [۲۶]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۲۳۰ـ۲۳۱، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
[۲۷]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۲۳۳ـ۲۳۷، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
این چنین ویژگی‌هایی هم از وجوه اهمیت طبقات و هم از وجوه تمایز عمدۀ آن با طبقات سلمی است.۵ - روش نگارش و محتوای طبقات الصوفیهاگرچه گاه روش انصاری در تداعی موضوعات یا نام‌ها سبب برهم خوردن نظم ظاهری کتاب شده، اما در مواردی نام و سخنان کسانی مطرح گردیده است که در منابع دیگر نیستند. [۲۸]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۲۳۳ـ۲۳۷، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش .
بدین گونه، شمار افرادی که در طبقات انصاری دربارۀ آن‌ها به تفصیل یا به اجمال سخن رفته، به ۲۷۶تن می‌رسد که بیش از دو برابر و نیم طبقات سلمی است. انصاری در مجالس درسی خود و به قصد تعلیم ، به مناسبت‌های گوناگون، حکایات و اشعاری نقل می‌کرده است. حکایت‌های طبقات، که شمار آن از دویست می‌گذرد، اشاره‌ها و نکته‌های تعلیمی و تاریخی ارزشمندی دارند. این حکایت‌ها گاه بسیار کوتاه و در مواردی اندکی مفصّل‌اند. شماری از حکایت‌ها یا اشعار، به دلیل آشنایی مرید یا مریدانی که آن‌ها را کتابت می‌کرده‌اند، نوشته نشده و به جای آن، با نوشتن «القصه»، «البیت»، «الابیات» و «البیتان»، ثبت و ضبط آن به زمانی دیگر واگذاشته شده، ولی سرانجام مجال تکمیل آن‌ها نیز دست نداده است. [۲۹]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۱۸۴، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
[۳۰]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۲۵۰، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
[۳۱]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۲۴۳، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
[۳۲]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۲۸۹، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
[۳۳]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۳۱۸، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
از جمله بحث‌های دقیق و باریک وی در این کتاب، جایگاه معرفت و علم در آن و وضع دو اصطلاح خاص یافت (معرفت عارفانه) و دریافت (علم یا معرفت علم) است. [۳۴]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۲۴۲ـ۲۵۰، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش .
۶ - تردید دربارۀ تاریخ نگارش طبقاتدربارۀ تاریخ نگارش طبقات تردید وجود دارد. حبیبی [۳۵]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۲۰، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۲ش.
وجود برخی از عبارات دعایی را پس از نام شیخ الاسلام، دلیل بر این دانسته که خواجه عبدالله انصاری درگذشته بوده است. اما در نسخه‌های موجود این کتاب، شمار جمله‌هایی که آن عبارات دعایی را ندارد، کم نیست و همچنین جملاتی وجود دارد که فعل دعایی آن بر زنده بودن خواجه عبدالله انصاری دلالت می‌کند. [۳۶]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۱۷۸، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
[۳۷]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۱۸۱، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
[۳۸]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۲۲۷، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
از سوی دیگر، چون کهن‌ترین نسخۀ موجود خطی شناخته شدۀ این کتاب، قریب دویست سال با درگذشت خواجه عبدالله فاصله دارد، [۳۹]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۳۶، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۲ش.
احتمال می‌رود که چنان جمله‌هایی را کاتبان نسخه‌ها افزوده باشند. وجود مضامین مشترک نشانۀ آن است که احتمالا میبدی، طبقات انصاری را درسال ۵۲۰ که کشف الاسرار را می‌نوشته در دست داشته، بنابراین طبقات بین۴۸۱ و۵۲۰ نوشته شده است. چون طبقات در بسیاری از موارد با عبارت «شیخ الاسلام گفت» آغاز می‌شود، در درستی انتساب عبارات به انصاری کمتر می‌توان تردید کرد. البته مواردی هم هست که چنین عبارتی وجود ندارد، اما باتوجه به حرمت انصاری نزد مریدان و تنگی مجال در جلسات برای افزودن مطالب، یکدستی سبک سخن و بافت جمله‌ها احتمال آن‌که این مطالب افزودۀ کسی دیگر باشد، اندک است. [۴۰]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۹۱، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
۷ - مقایسه اصطلاحات عرفانی و موضوعات تصوفخواجه عبدالله انصاری، به سبب توجه به تربیت مریدان، تعریف‌های گوناگونی را که مشایخ طریقت دربارۀ اصطلاحات عرفانی و موضوعات تصوف به دست داده‌اند، در طبقات نقل و نقد وآن‌ها را باهم مقایسه کرده است، مانند انس [۴۱]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۳۰۴ـ۳۰۵، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
، علم [۴۲]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۲۶۴ـ۲۶۸، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
، توحید [۴۳]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۲۷۰ـ۲۷۸، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
و معرفت [۴۴]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۵۴۶ ـ۵۶۶، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
۸ - فصل معرفت و توحید در کتاب طبقاتظاهراً سخن جامی [۴۵]
نورالدین عبدالرحمن جامی، نفحات الانس فی حضرات القدس، ج۱، ص۲، چاپ محمودعابدی، تهران۱۳۸۶ش.
در این باره که خواجه عبدالله انصاری برخی «مواجید و اذواق» خود را بر سخنان مشایخ افزوده، ناظر بر فصل مستقلی همچون معرفت و توحید است [۴۶]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۵۴۶-۵۶۶، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
که انصاری آن را جدا از شرح احوال مشایخ بیان کرده بود. در این فصل و نیز در نقد و مقایسه‌هایی که دربارۀ سخنان صوفیه کرده است می‌توان به عقاید و آرای انصاری دست یافت. ۹ - سماع و مباحث مربوط به آنسماع و مباحث مربوط به آن نیز در این کتاب جایگاه خاصی دارد. انصاری در طبقات، سماع را از حیث مستمع بررسی و طبقه‌بندی کرده و سماع مستمع نفسانی را ناروا و سماع مستمع روحانی را روادانسته است. [۴۷]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۵۱۱، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
بر اساس طبقات، مشایخی همچون ذوالنون، ابوسعید خراز، شبلی، ابوالحسین نوری، ابوالحسین دراج و ابوالقاسم سایح درشمار کسانی بودند که در حال سماع از دنیا رفتند. [۴۸]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۵۰۵، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
[۴۹]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۵۱۰، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
۱۰ - توجه به تاریخ تصوف و رسوم آناطلاعات طبقات الصوفیه نشان می‌دهد که انصاری در مجالس ِ املای طبقات، به تاریخ تصوف و رسوم و حتی پوشش مشایخ توجه خاص داشته است. بر اساس این اطلاعات، ابوهاشم کوفی نخستین کسی بود که نام صوفی بر او نهاده شد، اولین خانقاه در رملۀ شام ساخته شد تا صوفیان درآنجا گردآیند و با یکدیگر دیدار کنند، و اولین کسی که به صورت مشخص از تصوف و موضوعات آن سخن گفت ذوالنون مصری بود [۵۰]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۱۵۰، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
شاه شجاع قبا می‌پوشید؛ باب فرغانی، ابوالحسین نوری، ابوالحسن علی بن جعفر سیروانی، طیلسان می‌پوشیدند؛ ابوالعباس احمد بن محمد نهاوندی، خفتان در بر می‌کرد؛ وابوعلی دقاق، گلیم پوش بود. [۵۱]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۲۸۹، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش .
۱۱ - اسباب اهمیت طبقاتیکی دیگر از اسباب اهمیت طبقات آن است که کهن‌ترین نمونه‌های مناجات انصاری را در این کتاب می‌توان یافت. [۵۲]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۱۷۲ـ۱۷۷، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
[۵۳]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۱۸۰ـ۱۸۱، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش .
این مناجات‌ها از نظر زبان، عبارت، وساختار با آنچه در رساله‌های فارسی او و منابع دیگر وجود دارد متفاوت است و از این رو، می‌تواند مبنایی درست برای نقد و بررسی و سنجش آن‌ها با یکدیگر باشد.۱۲ - ویژگی مناجات در طبقاتاز جمله ویژگی‌های مناجات در طبقات، طولانی‌تر و پرشور و حال‌تر بودن آن‌ها نسبت به مناجات‌های وی در رسائل وی است. [۵۴]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، مجموعه رسائل فارسی خواجه عبدالله انصاری، ج۱، ص۴۷، چاپ محمدسرورمولایی، تهران۱۳۷۲ش.
گفتنی است که در مناجات‌های طبقات، بنیان قوافی سجع در ارکانی که به فضای تازه از حیث موضوع اختصاص دارد، تغییر می‌کنند و همچنین حضور انواع جناس و قرینه سبب شده است که این مناجات‌ها از موسیقی درونی نیز برخوردار باشند و از این نظر این مناجات‌ها به طرح و قالب شعرنو شبیه‌اند. [۵۵]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، مجموعه رسائل فارسی خواجه عبدالله انصاری، ج۱، ص۴۷ ـ ۴۸، چاپ محمدسرورمولایی، تهران۱۳۷۲ش.
[۵۶]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، مجموعه رسائل فارسی خواجه عبدالله انصاری، ج۱، ص۴۳ ـ ۵۳، چاپ محمدسرورمولایی، تهران۱۳۷۲ش.
۱۳ - طبقات الصوفیه انصاری از نظر پژوهش‌های زبان شناختیطبقات الصوفیه انصاری، به سبب در برداشتن پاره‌ای از ویژگی‌های زبان هروی قدیم، از نظر پژوهش‌های زبان شناختی و واژگانی و دستوری نیز حایز اهمیت است. این ویژگی‌ها را جامی دلیل "تصحیف وتحریف" کتاب دانسته و به همین سبب در نفحات الانس، که تقریباً تحریر دوبارۀ طبقات انصاری است، آن‌ها را تغییر داده است. [۵۷]
نورالدین عبدالرحمن جامی، نفحات الانس فی حضرات القدس، ج۱، ص۲، چاپ محمودعابدی، تهران۱۳۸۶ش.
در واقع، جامی در نفحات الانس این کتاب را هم از حیث زبان و هم از حیث ویژگی‌های دستوری، به زبان روزگار خویش بر گردانده و هر جا که معانی بر او روشن نبوده، آن‌ها را در"حجاب ستر و کتمان" گذاشته و حذف کرده است. [۵۸]
نورالدین عبدالرحمن جامی، نفحات الانس فی حضرات القدس، ج۱، ص۲، چاپ محمودعابدی، تهران۱۳۸۶ش.
۱۴ - وجود واژه‌های کهن در طبقاتبررسی واژه‌های باقی‌مانده در طبقات نشان می‌دهد که برخی از آن‌ها از نظر ساخت بسیار کهن‌اند و تا سده‌های پنجم در زبان مردم هرات زنده و رایج بوده و بعضی از آن‌ها در نواحی دیگر خراسان نیز به کار می‌رفته‌اند. تعدادی از این واژه‌ها در فرهنگ‌های لغت ضبط شده و شماری به فرهنگ‌ها نیز راه نیافته است، مانند (اندامیدن) به معنای حسرت خوردن، و (تاسا) به معنای ملال [۵۹]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۹۶، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
[۶۰]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۱۰۱، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
همچنین است برخی ویژگی‌های دستوری که نشانه‌ای از گویش محلی هرات دارد، مانند کاربرد "ایذ/اید" به جای فعل " است" [۶۱]
پرویزناتل خانلری، تاریخ زبان فارسی، ج۳، ص۱۱۱، تهران ۱۳۵۶ش.
استعمال صیغه‌های مضارع «بودن» به صورت بم، بوم، بی، بوی، بید، بند؛ و صیغه‌های فعل «شدن» به صورت شم، شی، شید، شند. [۶۲]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۱۱۸ـ۱۱۹، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
[۶۳]
پرویزناتل خانلری، تاریخ زبان فارسی، ج۲، ص۱۱۲-۱۱۳، تهران ۱۳۵۶ش.
[۶۴]
پرویزناتل خانلری، تاریخ زبان فارسی، ج۳، ص۷۲-۷۳، تهران ۱۳۵۶ش.
[۶۵]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۹۵ـ۱۳۷، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش.
«خدمت در راه خدا» متن وترجمه‌ای اقتباسی ازطبقات الصوفیه است.۱۵ - سال چاپاین مقاله به افتخار دری شناس فقید، هانری ماسه، در ۱۳۴۲ش/۱۹۶۳ درتهران به چاپ رسید. طبقات‌الصوفیه نخستین بار در ۱۳۴۱ش، براساس چهار نسخۀ خطی [۶۶]
خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، ص۳۶، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۲ش.
با تصحیح و تحشیۀ عبدالحی حبیبی به چاپ رسید و پس از آن، براساس پنج نسخۀ خطی با مقابله و تصحیح محمد سرور مولایی، در۱۳۶۲ش در تهران انتشار یافت. ۱۶ - فهرست منابع(۱) خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۲ش. (۲) خواجه عبدالله بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، چاپ محمدسرور مولایی، تهران ۱۳۸۶ش. ۳- خواجه عبدالله بن محمد انصاری، مجموعه رسائل فارسی خواجه عبدالله انصاری، چاپ محمدسرورمولایی، تهران۱۳۷۲ش؛ (۴) نورالدین عبدالرحمن جامی، نفحات الانس فی حضرات القدس، چاپ محمودعابدی، تهران۱۳۸۶ش. (۵) پرویزناتل خانلری، تاریخ زبان فارسی، تهران ۱۳۵۶ش. (۶) ابو عبدالرحمن سلمی، طبقات الصوفیه، چاپ نورالدین شریبه، حلب-سوریه، ۱۴۰۶/۱۹۸۶م. (۷) عبدالحسین زرین کوب، جستجو درتصوف ایران، تهران ۱۳۶۳ش. (۸) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات ایران، چاپ افست تهران۱۳۴۷ ش. ۱۷ - پانویس
۱۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «طبقات‌الصوفیه انصاری»، شماره۶۴۲۸. |