سوره ذاریاتسوره ذاریات، ۵۱ سورۀ قرآن کریم در ترتیب مصحف می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - تعداد آیه ۳ - وجه نامگذاری ۴ - واژه ذاریات ۵ - عنوان سوره ۶ - محل نزول ۷ - محتوای سوره ۷.۱ - آغاز سوره ۷.۲ - منکران معاد ۷.۳ - پرهیزکاران ۷.۴ - آیات الهی ۷.۵ - داستان ابراهیم ۷.۶ - بعضی از انبیاء ۷.۷ - بازگشت به سوی خدا ۷.۸ - منکران رستاخیز ۸ - آیات مشهور ۸.۱ - خلقت جنیان و آدمیان ۹ - تناسب با سوره ق ۱۰ - تناسب با سوره طور ۱۱ - ثواب قرائت ۱۲ - کاربرد در فقه ۱۳ - کاربرد به عنوان مثل ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - ترتیب نزولاین سوره در ترتیب نزول مشهور، شصت و هفتمین سوره است که پس از سوره احقاف و پیش از سوره غاشیه جای گرفته است. [۱]
محمد عزه دروزه، التفسیر الحدیث، ج۵، ص۳۶، ترتیب السور حسب النزول، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۲]
محمود رامیار، تاریخ قرآن، ج۱، ص۶۱۲، تهران، ۱۳۸۰ش.
همچنین در ترتیب نزول‌های دیگر، رقم‌های ۶۳ تا ۷۰ به این سوره اختصاص یافته است. [۳]
مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، ج۱، ص۹ـ۱۵، قاهره ۱۹۳۲/۱۹۷۲.
[۴]
محمود رامیار، تاریخ قرآن، ج۱، ص۶۷۶، تهران، ۱۳۸۰ش.
۲ - تعداد آیهسورۀ ذاریات شصت آیه دارد و در شماری از کلمات آن اختلاف قرائت به چشم می‌خورد. [۵]
احمد بن حسین ابن‌مهران اصبهانی، المبسوط فی القراءات العشر، ج۱، ص۴۱۵، چاپ سبیع حمزه حاکمی، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۶.
[۶]
عثمان بن سعید دانی، کتاب التیسیر فی القراءات السبع، ج۱، ص۲۰۳، چاپ اتو پرتسل، استانبول ۱۹۳۰.
[۷]
ابن‌جزری، النشر فی القراءات العشر، ج۲، ص۳۷۷، چاپ علی‌محمد ضباع، مصر (۱۹۴۰).
۳ - وجه نامگذاریاین سوره با توجه به نخستین آیۀ آن نامگذاری شده است. ۴ - واژه ذاریاتواژۀ ذاریات، که فقط در این سوره به کار رفته، به معنای پراکنده‌کنندگان است و به بادها، فرشتگان ، ستارگان [۸]
محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر و مفتاح‌الغیب، ج۲۸، ص۱۶۸، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
و زنان فرزندآور [۹]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع الاحکام القرآن، ج۱۷، ص۳۰، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
تفسیر شده است.۵ - عنوان سورهعنوان این سوره در برخی تفاسیر، با حفظ واوِ قسم به صورت «والذاریات» ثبت شده است. [۱۰]
ابن‌عاشور، ابن‌عاشور، محمدالطاهر، التحریر و التنویر، ج ۱۰، ص ۳۳۵
۶ - محل نزولسوره ذاریات بی هیچ اختلافی مکّی است. اسلوب بیان و محتوای آن نیز گواه همین است. [۱۱]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع الاحکام القرآن، ج۱۷، ص۲۹، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۲]
محمود بن عبداللّه آلوسی، روح‌المعانی فی تفسیر القرآن و السبع المثانی، ج۲۷، ص۲، بیروت (بی‌تا).
۷ - محتوای سورهبسیاری از مفسران موضوع اصلی سوره را انذار کافران و ارائۀ ادله محکم آفاقی و انفسی در اثبات توحید ، نبوت و معاد دانسته‌اند. [۱۴]
محمد بن یعقوب فیروزآبادی، بصائر ذوی التمییز فی لطائف کتاب‌اللّه العزیز، ج۱، ص۴۳۹، چاپ محمدعلی نجار، قاهره، ۱۳۸۳.
[۱۵]
ابن‌عاشور، ابن‌عاشور، محمدالطاهر، التحریر و التنویر، ج ۱۰، ص ۳۳۵ـ۳۳۶
اما سیدقطب [۱۷]
سیدقطب، فی‌ظلال القرآن، ج ۷، ص ۵۶۹، بیروت ۱۳۸۶/۱۹۶۷
محور موضوعی این سوره را پیوند قلب انسان با عالم غیب و رسیدن به بندگی خالصانه می‌داند.۷.۱ - آغاز سورهسورۀ ذاریات با چهار سوگند ، مبنی بر صادق بودن وعده الهی در برپایی قیامت ، آغاز می‌شود. از صدر اسلام معنای این سوگندها مورد مناقشه بوده و گاه برای آزمودن دانش خلفای نخستین ، از آنان دربارۀ مفاد این سوگندها پرسش می‌شده است. [۱۸]
طبری، جامع، ذیل آیات.
[۱۹]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع الاحکام القرآن، ذیل آیات، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
برخی از مفسران نیز، با توجه به جایز نبودن سوگند به غیر نام خدا ، مقصود از این سوگندها را سوگند به پروردگار ، که خالق این موجودات است، دانسته‌اند. [۲۱]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع الاحکام القرآن، ج۱۷، ص۳۰، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۷.۲ - منکران معادآیات بعدی با انتقاد از اندیشۀ سست منکران معاد، به آنان وعده عذاب می‌دهد (آیات ۷ـ۱۴) ۷.۳ - پرهیزکارانو ویژگی‌های پرهیزکاران را، که اهل احسان و شب زنده‌داری و استغفار و انفاق‌اند، بیان می‌کند (آیات ۱۵ـ۱۹). ۷.۴ - آیات الهیهمچنین اشاره به آیات الهی در زمین و در وجود انسان، منبع رزق آدمیان را آسمان معرفی می‌کند (آیات ۲۰ـ۲۳). ۷.۵ - داستان ابراهیمبخش بعدی سوره به داستان مهمان شدن فرشتگان بر ابراهیم و بشارت تولد فرزند به وی می‌پردازد (آیات ۲۴ـ۳۰) ۷.۶ - بعضی از انبیاءو به اجمال به داستان موسی ، قوم لوط ، عاد ، ثمود و قوم نوح و عذاب الهی بر این اقوام اشاره می‌کند (آیات ۳۱ـ۴۶). ۷.۷ - بازگشت به سوی خدادر بخش پایانی سوره (آیات ۴۷ به بعد)، بار دیگر با اشاره به نشانه‌های قدرت خدا در جهان، بازگشت به سوی خدا و شتافتن به درگاه او (فَفِرّوآاِلی‌اللّه) و نفی شرک خواسته شده است. تکرار عبارت «اِنّی لَکُم مِنهُ نَذیرٌ مُبین» از لحن هشدارآمیز این آیات حکایت دارد. همچنین با توجه به شباهت واکنش منکران پیامبر اکرم با رفتار اقوام پیشین، به نکوهش این منکران پرداخته است. ۷.۸ - منکران رستاخیزآیۀ پایانی سوره، که شامل هشدار به منکران رستاخیز است، با مضامین نخستین آیات آن تناسب فراوان دارد. [۲۲]
محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر و مفتاح‌الغیب، ج ۲۸، ص ۱۶۶، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۲۳]
محمد عزه دروزه، التفسیر الحدیث، ج۵، ص۴۴، ترتیب السور حسب النزول، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
۸ - آیات مشهوربرخی کوشیده‌اند تا عبارت «و إنّا لَموسعون» را در آیۀ چهل و هفتم سورۀ ذاریات «والسَّمآءَ بنیناها بِاَیْدٍ و اِنّا لَموسِعون»، با دستاوردهای جدید کیهان‌شناسی دربارۀ انبساط و گسترش جهان تطبیق دهند. [۲۴]
موریس بوکای، مقایسه‌ای میان تورات، ج۱، ص۲۲۵ـ۲۲۶، انجیل، قرآن و علم، ترجمه ذبیح‌اللّه دبیر، تهران، ۱۳۶۸ش.
[۲۵]
یوسف الحاج احمد، موسوعةالاعجاز العلمی فی القرآن الکریم و السنة المطهرة، ج۱، ص۳۸۲ـ۳۸۴، دمشق، ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
[۲۶]
محمدعلی رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ج۱، ص۱۴۵ـ۱۴۸، تهران ۱۳۸۰ش.
اما در تفاسیر متقدم، این عبارت غالبآ به «لقادرون» تفسیر شده است که اشاره به قدرت خدا بر خلق آسمان‌هایی نظیر آسمان دنیا یا رزق بخشیدن به خلق دارد. همچنین مقصود از این آیه وسعت و گستردگی فراوان آسمان در مقایسه با زمین دانسته‌اند. [۲۸]
محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر و مفتاح‌الغیب،ذیل آیه، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
[۲۹]
محمد بن احمد قرطبی، الجامع الاحکام القرآن، ج۱۷، ص۵۲، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۸.۱ - خلقت جنیان و آدمیاناز دیگر آیات مشهور سورۀ ذاریات، آیۀ پنجاه و ششم آن (وَ ما خَلَقتُاْلجِنَّ وَ الاِنْسَ إِلّا لِیَعبُدُون) است. در این آیه، خدا هدف از خلقت جنّیان و آدمیان را عبادت خود بیان می‌کند. این عبادت به بزرگ‌داشتن مقام الهی، شفقت به خلق او و نیز، با استناد به حدیثی قدسی ، شناخت وی تفسیر شده است. [۳۰]
محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر و مفتاح‌الغیب، ج۲۸، ص۲۰۰، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.
در برخی تفاسیر، آیۀ ۱۱۹ سوره هود ، که هدف از خلقت را رحمت بر مردم برمی‌شمارد، ناسخ آیۀ پنجاه و ششم سورۀ ذاریات دانسته شده است. در روایات ، شأن نزول چنین آمده است که به دنبال نزول آیۀ ۵۴ سوره ذاریات، که پیامبر را به روگردانی از کافران و رها کردن آنان فرامی‌خواند، اصحاب آن حضرت در انتظار فرود آمدن عذاب بودند که آیۀ بعدی نازل شد و در آن پیامبر مأمور به تذکر دادن به بندگان گردید و اصحاب آرامش یافتند. [۳۳]
طبری، جامع، ذیل آیه.
قمی این واقعه را یکی از مصادیق بداء دانسته است. ۹ - تناسب با سوره قدربارۀ وجه تناسب این سوره با سورۀ پیشین آن ( سوره ق )، از ذکر رستاخیز در پایان سوره ق و سوگند به راستین بودن آن در آغاز سورۀ ذاریات سخن گفته‌اند. [۳۶]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، تناسق الدرر فی تناسب السور، ج۱، ص۱۳۳، چاپ عبداللّه محمد درویش، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
۱۰ - تناسب با سوره طورمناسبت این سوره با سورۀ بعدی آن ( سوره طور ) نیز یاد‌کرد متقین در بخش‌های نخستین هر دو سوره و پرداختن به کافران در بخش پایانی هر دو سوره دانسته شده است. [۴۱]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، تناسق الدرر فی تناسب السور، ج۱، ص۱۳۳، چاپ عبداللّه محمد درویش، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
[۴۲]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، تناسق الدرر فی تناسب السور، ج۱، ص۱۲۴، چاپ عبداللّه محمد درویش، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
۱۱ - ثواب قرائتدر روایتی، قرائت سورۀ ذاریات برای بهبود معیشت و وسعت رزق توصیه شده است. [۴۳]
ابن‌بابویه، ثواب‌الاعمال، ج۱، ص۱۱۵، چاپ محمدمهدی سیدحسن خرسان، ابن‌عاشور (محمدطاهر بن محمد)، تفسیر التحریر و التنویر، تونس ۱۹۸۴.
این روایت را می‌توان با آیات ۲۲ و ۵۸ این سوره، که به رزاقیت خدا می‌پردازد، مرتبط دانست. به قرائت سورۀ ذاریات سفارش شده و در روایتی از امام صادق علیه السّلام آمده است: «هرکس در روز یا شب سورۀ ذاریات را بخواند، خداوند زندگی‌اش را سامان داده و به او روزی وسیع عنایت می‌فرماید و (چون بمیرد) قبر او را با چراغی فروزنده تا قیامت، روشن می‌گرداند». [۴۵]
کاشف الغطاء، کشف‌الغطاء، ج۳، ص۴۷۴.
۱۲ - کاربرد در فقهاز آن به مناسبت در باب صلات سخن گفته‌اند. ۱۳ - کاربرد به عنوان مثلدر تداول عامۀ فارسی‌زبانان، والذاریات (یا به اشتباه والزاریات) [۴۷]
سیدمحمدعلی جمال‌زاده، فرهنگ لغات عامیانه، ج۱، ص۴۳۷، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران، ۱۳۴۱ش.
به عنوان مَثَل ، در اشاره به شرایط ناخوشایند یا رسیدن مصیبت و ناگواری، به کار می‌رود، که البته با معنای اصلی آن بی‌ارتباط است. [۴۸]
سید فخرالدین شادمان، «صورت و معنی»، ج۱، ص۱۴۶، یغما، سال ۱۲، ش ۴ (تیر ۱۳۳۸ش).
[۴۹]
پرتوی آملی، ریشه‌های تاریخی امثال و حکم، ج۲، ص۱۰۵۳ـ۱۰۵۴، تهران ۱۳۶۹ش.
[۵۰]
سیدمحمدعلی جمال‌زاده، فرهنگ لغات عامیانه، ج۱، ص۴۳۷، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران، ۱۳۴۱ش.
۱۴ - فهرست منابع(۱) قرآن. (۲) محمود بن عبداللّه آلوسی، روح‌المعانی فی تفسیر القرآن و السبع المثانی، بیروت (بی‌تا). (۳) ابن‌جزری، النشر فی القراءات العشر، چاپ علی‌محمد ضباع، مصر (۱۹۴۰). (۴) ابن‌بابویه، ثواب‌الاعمال، چاپ محمدمهدی سیدحسن خرسان، ابن‌عاشور (محمدطاهر بن محمد)، تفسیر التحریر و التنویر، تونس ۱۹۸۴. (۵) احمد بن حسین ابن‌مهران اصبهانی، المبسوط فی القراءات العشر، چاپ سبیع حمزه حاکمی، دمشق ۱۴۰۷/۱۹۸۶. (۶) موریس بوکای، مقایسه‌ای میان تورات، انجیل، قرآن و علم، ترجمه ذبیح‌اللّه دبیر، تهران، ۱۳۶۸ش. (۷) پرتوی آملی، ریشه‌های تاریخی امثال و حکم، تهران ۱۳۶۹ش. (۸) سیدمحمدعلی جمال‌زاده، فرهنگ لغات عامیانه، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران، ۱۳۴۱ش. (۹) یوسف الحاج احمد، موسوعةالاعجاز العلمی فی القرآن الکریم و السنة المطهرة، دمشق، ۱۴۲۴/۲۰۰۳. (۱۰) عثمان بن سعید دانی، کتاب التیسیر فی القراءات السبع، چاپ اتو پرتسل، استانبول ۱۹۳۰. (۱۱) محمد عزه دروزه، التفسیر الحدیث، ترتیب السور حسب النزول، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰. (۱۲) محمود رامیار، تاریخ قرآن، تهران، ۱۳۸۰ش. (۱۳) محمدعلی رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، تهران ۱۳۸۰ش. (۱۴) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، تناسق الدرر فی تناسب السور، چاپ عبداللّه محمد درویش، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷. (۱۵) سید فخرالدین شادمان، «صورت و معنی»، یغما، سال ۱۲، ش ۴ (تیر ۱۳۳۸ش). (۱۶) طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن. (۱۷) طبری، جامع. (۱۸) فضل بن حسن طبرسی، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن. (۱۹) طوسی، التبیان فی تفسیرالقرآن. (۲۰) محمد بن مسعود عیاشی، تفسیر العیاشی، چاپ سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، بی‌تا. (۲۱) محمد بن عمر فخررازی، التفسیر الکبیر و مفتاح‌الغیب، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰. (۲۲) محمد بن یعقوب فیروزآبادی، بصائر ذوی التمییز فی لطائف کتاب‌اللّه العزیز، چاپ محمدعلی نجار، قاهره، ۱۳۸۳. (۲۳) محمد بن احمد قرطبی، الجامع الاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۲۴) سیدقطب، فی‌ظلال القرآن، بیروت ۱۳۸۶/۱۹۶۷. (۲۵) علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، چاپ طیب موسوی جزائری، نجف ۱۳۸۷. (۲۶) مقدمتان فی علوم القرآن، چاپ آرتور جفری و عبداللّه اسماعیل صاوی، قاهره ۱۹۳۲/۱۹۷۲. (۲۷) ابن‌عاشور، ابن‌عاشور، محمدالطاهر، التحریر و التنویر. (۲۸) کاشف الغطاء، کشف‌الغطاء (۲۹) شیخ حرّ عاملی، وسائل‌الشیعه. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سوره ذاریات»، شماره۵۴۸۵. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص۷۰۱. |