زیارتگاه بی‌بی هیئتبی بی هیبت، زیارتگاهی بزرگ در حدود شش کیلومتری جنوب غربی باکو در جمهوری آذربایجان است. فهرست مندرجات۲ - بی بی هیبت خواهر امام رضا ۳ - بنای مسجدی در قرن هفتم ۴ - نام بی بی هیبت در منابع تاریخی ۵ - قسمتهای مختلف این مجموعه ۶ - اهمیت مجموعه بی بی هیبت در نزد شیعیان ۷ - زیارتگاه بی بی هیبت در کتب تاریخ ۸ - محل بی بی هیبت یکی از معابد آناهیتا ۹ - فهرست منابع ۱۰ - پانویس ۱۱ - منبع ۱ - مکان این زیارت گاهاین زیارتگاه در اراضی ده شیخ، در مغرب خلیج باکو، بر سرراه باکو/ بادکوبه (و شبه جزیره آبشوران) به سالیان و لنکران (طالش)، بر روی تپه‌ای مشرف به دریای خزر قرار گرفته است. تا پیش از ۱۳۱۶ ش/ ۱۹۳۷، مجموعه‌ای از دو مسجد و مناره و کتابخانه در محوطه‌ای قرار داشت که دروازه آن، مدتها پس از ویرانی این مجموعه، در سال مذکور پابرجا بود. در زیر یکی از پایه‌های ورودی این دروازه، زیارتگاه بی بی هیبت (پیر) قرار دارد. در ۱۳۷۷ ش، مقبره جدید ـ که دو سال بنای آن طول کشید ـ افتتاح شد. بر پایه دروازه این مجموعه، تصویر بناهای ویران شده نقش شده است. سراسر تپه از قدیم گورستان شیعیان بوده است و امروزه سنگ قبرهایی با نوشتارهایی به فارسی و عربی و ترکی (به خط فارسی و سیریلی) در آن دیده می‌شود. در محوطه درون بقعه زیارتگاه، دو سنگ بزرگ که سر آن‌ها به هم تکیه دارد قرار گرفته است و زائران به سنگ دست می‌کشند و نیاز خود را می‌طلبند. مردم پس از ویرانی بقعه، همچنان جای مقبره را حفظ کرده بودند، به طوری که بر دیوار دروازه تصویر مسجد ویران دیده می‌شد؛ روی زمین هم علایمی نصب کرده بودند که جای مقبره را نشان می‌داد، و امروزه مردم آن را بی بی حکیمه خانم می‌نامند. نام آن در برخی منابع، حلیمه خاتون ضبط شده است. ۲ - بی بی هیبت خواهر امام رضابه روایتی، پس از شهادت امام رضا علیه السّلام در طوس، کسان آن حضرت متفرق شدند؛ و بی بی هیبت که نام حقیقیش فاطمه (دختر امام موسی کاظم علیه‌السلام) است، از خواهرش، حضرت معصومه، جدا شد و به رشت و از آن‌جا به باکو رفت و در دهکده شیعه نشین «شیخ» سکونت گزید و در همان‌جا وفات یافت. [۱]
محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، سفرنامه صنیع الدوله: از تفلیس به تهران، ج۱، ص۵۳، چاپ محمدگلبن، تهران ۱۳۵۶ ش.
[۲]
محمدحسین بن مهدی فراهانی، سفرنامه میرزا محمدحسین حسینی فراهانی، ج۱، ص۶۳ـ۶۴، چاپ مسعود گلزاری، تهران ۱۳۶۲ ش.
۳ - بنای مسجدی در قرن هفتمظاهراً پیش از سال ۷۰۰، مسجدی در آن مکانِ مقدس ساخته شده بوده است، زیرا کتیبه‌ای از فرّخزادبن اَخْشیجان/ اَخْسَتان (حک: ۶۶۳ـ۶۶۵)، سیزدهمین خاقان شروانشاهان، در مسجد بی بی هیبت موجود بوده که از تعمیر مسجد به فرمان او سخن گفته و او را «السلطان الاعظم ناصر امیرالمؤمنین» خوانده است. در دوره اُ لجایتو (۷۰۳ـ۷۱۶)، هشتمین پادشاه از سلسله ایلخانیان، کتیبه‌ای بر دیوار مسجد نصب شده بوده که حاوی مطالبی درباره مالیات ارضی (آبیاری و زراعت) بوده است. [۳]
ایلیا پاولوویچ پطروشفسکی، کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول، ج۲، ص۶۸۷، ترجمه کریم کشاورز، تهران ۱۳۵۷ ش.
۴ - نام بی بی هیبت در منابع تاریخینام بی بی هیبت از دوره صفویه در منابع تاریخی دیده می‌شود. منجم یزدی در ۱۰۱۵ نام آن را «آستانه بی بی هیبت خواهر امام ثامن» ضبط کرده و از آن به عنوان تحصن گاه نام برده است. [۴]
جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۳۱۶، یا، روزنامه ملاّ جلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش.
طبق اسناد به دست آمده از کتابخانه بی بی هیبت، مسجد و بناهای دیگر آن را معماری به نام محمودبن سعدین ساخته است. ۵ - قسمتهای مختلف این مجموعهمسجد ویران شده، مناره‌ای به ارتفاع حدوداً بیست متر داشته است و مسجدِ کوچک دیگری با مناره کوچکتر در کنار آن بوده که آن نیز ویران شده است. سرداب و مقبره‌ها و کتابخانه و معبری نیز در آن ساخته بودند. در مجموعه بی بی هیبت کتیبه‌هایی به خط عربی نصب شده بود، از جمله در ۹۷۷ (زمان شاه طهماسب اول صفوی)، در ۱۰۱۸ (زمان شاه عباس اول صفوی) و در ۱۰۴۶ در زمان حاجی شیخ شریف که در ۱۰۳۹ متولی مجموعه بی بی هیبت بوده است. ۶ - اهمیت مجموعه بی بی هیبت در نزد شیعیاناین مجموعه در دوره صفویه از مراکز شیعیان و دراویش به شمار می‌آمده است. شاهان صفویه توجه خاصی به بی بی هیبت داشته‌اند. دورن، در بررسی خود در دهکده «زیغ کندی»، نزدیک بی بی هیبت، ده فرمان از شاهان صفوی ـ از جمله فرمان شاه طهماسب در ۹۶۳، فرمان شاه عباس اول در ۱۰۱۵، و فرمان شاه سلطان حسین در ۱۱۱۲ ـ به دست آورده که در آن‌ها اسناد کشتزارها، باغها و چاههای نفت و صورت املاکی دیده می‌شود که وقف زیارتگاه شده بودند، و در آن‌ها آمده که دادن این املاک به صورت سیورغال ممنوع است. ۷ - زیارتگاه بی بی هیبت در کتب تاریخدر ۱۲۹۲، فرهادمیرزا قاجار از بی بی هیبت دیدن کرده، و اعتقاد اهالی را به آن ذکر کرده است. [۵]
فرهادمیرزا قاجار، سفرنامه فرهادمیرزا معتمدالدوله، ج۱، ص۳۸، چاپ اسماعیل نواب صفا، تهران ۱۳۶۶ ش.
در ۱۳۰۲ـ۱۳۰۳، فراهانی در سفرنامه خود از اعتقاد فراوان اهالی باکو به بی بی هیبت، مطالبی نوشته و افزوده که مقبره فاطمه در صحن مسجد است. [۶]
محمدحسین بن مهدی فراهانی، سفرنامه میرزا محمدحسین حسینی فراهانی، ج۱، ص۶۳ـ۶۴، چاپ مسعود گلزاری، تهران ۱۳۶۲ ش.
اعتمادالسلطنه [۷]
محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، سفرنامه صنیع الدوله: از تفلیس به تهران، ج۱، ص۵۴، چاپ محمدگلبن، تهران ۱۳۵۶ ش.
نیز در همان دوره از گورستان شیعیان بادکوبه در پیرامون آن و قبری که تاریخ سنگش ۷۰۵ بوده، دیدن کرده است.
کلود آنه، روزنامه نگار و نویسنده فرانسوی که در نیمه اول سده چهاردهم /اوایل سده بیستم به باکو سفر کرده، از «بی بی اِبات» (بی بی هیبت) به عنوان یکی از مراکز استخراج نفت در کنار دریا نام برده است. [۸]
کلود آنه، گلهای سرخ اصفهان: ایران با اتومبیل، ج۱، ص۱۰۶، ترجمه فضل الله جلوه، تهران ۱۳۷۰ ش.
۸ - محل بی بی هیبت یکی از معابد آناهیتاباقی ماندن نام بی بی تاکنون و وجود چندین چشمه آب معدنی در ده شیخ ـ که تنها چشمه‌های معدنی منطقه است ـ نشان می‌دهد که محل بی بی هیبت از دیرباز، احتمالاً یکی از معابد آناهیتا بوده است و قدمت آن به رواج آیین مهر در منطقه می‌رسد؛ بویژه آن‌که هنوز مردمِ آن منطقه، بر دختران خود نامهای ناهید، خورشید و مهربان می‌نهند. ۹ - فهرست منابع(۱) علاوه بر مشاهدات مؤلف. (۲) کلود آنه، گلهای سرخ اصفهان: ایران با اتومبیل، ترجمه فضل الله جلوه، تهران ۱۳۷۰ ش. (۳) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، سفرنامه صنیع الدوله: از تفلیس به تهران، چاپ محمدگلبن، تهران ۱۳۵۶ ش. (۴) عباسقلی آقاباکیخانوف، گلستان ارم، چاپ عبدالکریم علیزاده (و دیگران)، باکو ۱۹۷۰. (۵) ایلیا پاولوویچ پطروشفسکی، کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول، ترجمه کریم کشاورز، تهران ۱۳۵۷ ش. (۶) محمدحسین بن مهدی فراهانی، سفرنامه میرزا محمدحسین حسینی فراهانی، چاپ مسعود گلزاری، تهران ۱۳۶۲ ش. (۷) فرهادمیرزا قاجار، سفرنامه فرهادمیرزا معتمدالدوله، چاپ اسماعیل نواب صفا، تهران ۱۳۶۶ ش. (۸) گیله وا، سال ۲، ش ۹ (خرداد ۱۳۷۳)، ص ۳۶. (۹) جلال الدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، یا، روزنامه ملاّ جلال، چاپ سیف الله وحیدنیا، تهران ۱۳۶۶ ش. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بی بی هیبت»، شماره۲۳۶۳. |