زیارت جامعهزیارت جامعه، عنوان شماری از زیارتنامه‌های مأثور می‌باشد. ۱ - وجه تسمیهاین زیارتنامه‌ها را به این سبب «جامعه» می نامند که مخصوص امام خاصی نیستند، بلکه به گونه‌ای انشا و تعلیم شده‌اند که با خواندن آنها می‌توان هر یک از ائمه را از دور یا نزدیک زیارت کرد [۲]
محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج۵، ص۴۵۱، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۰۶ـ ۱۴۱۳.
[۴]
محمدبن حسین آقا جمال خوانساری، مزار، ج۱، ص۹۷ـ ۹۸، چاپ رضا استادی، قم ۱۳۷۷ ش.
[۵]
محسن امین، مفتاح الجنّات فی الادعیة و الاعمال و الصلوات و الزیارات، ج۲، ص۲۰۸، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
۲ - تعدادشمار این گونه زیارتنامه‌ها در منابع، متفاوت ذکر شده است، در برخی منابعِ ادعیه و زیارات تنها یک زیارتنامه آمده و در برخی دیگر چند زیارت تحت عنوان جامعه آورده شده است، مثلاً، ابن بابویه دو زیارت، آقا جمال خوانساری [۹]
محمدبن حسین آقا جمال خوانساری، مزار، ج۱، ص۶۰ـ ۱۰۲، چاپ رضا استادی، قم ۱۳۷۷ ش.
سه زیارت و سید محسن امین [۱۰]
محسن امین، مفتاح الجنّات فی الادعیة و الاعمال و الصلوات و الزیارات، ج۲، ص۲۱۰ـ ۲۱۸، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
چهار زیارت را «جامعه» نامیده‌اند.محمدباقر مجلسی پس از نقل چهارده زیارت جامعه، گفته که زیارتهای جامعه دیگری هم وجود دارد که به سبب عدم وثاقت یا تکراری بودن مضمون آنها، از ذکرشان خودداری کرده است. زیارتهای مشهوری چون « زیارت امین اللّه » و « زیارت رجبیّه » را نیز جزء زیارتهای جامعه به شمار آورده‌اند [۱۴]
محمدبن حسین آقا جمال خوانساری، مزار، ج۱، ص۹۸ـ۱۰۲، چاپ رضا استادی، قم ۱۳۷۷ ش.
[۱۵]
محسن امین، مفتاح الجنّات فی الادعیة و الاعمال و الصلوات و الزیارات، ج۲، ص۲۱۰، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
متن زیارتهای جامعه در پاره‌ای فقرات باهم مشترک و در برخی فقرات متفاوت است.۳ - زیارتهای جامعه مشهوردر مجموعِ زیارتهای جامعه، دو زیارتنامه شهرت و محبوبیت بیشتری دارند، یکی « جامعه صغیره » و دیگری « جامعه کبیره ». محمدباقر مجلسی زیارت جامعه کبیره را در مرتبه اول و زیارت جامعه صغیره را در مرتبه دوم اهمیت و وثاقت دانسته است. ۳.۱ - زیارت جامعه صغیرهزیارت جامعه صغیره را امام رضا علیه‌السلام در پاسخ کسانی که از ایشان درباره نحوه زیارت امام کاظم علیه‌السلام سؤال کرده بودند، تعلیم داد، این زیارت با سه سند به دست ما رسیده است: ابن بابویه آن را از طریق ابن الولید و او از محمدبن حسن صفّار و صفّار از علی بن حسّان و او از امام رضا نقل کرده است. ، طریق و سند دوم این زیارت، طریق ابن قولُویه است که آن را از قول محمدبن حسین جوهری و او از هارون بن مسلم و او از علی بن حسّان و او از امام رضا نقل کرده است. [۱۹]
ابن قولویه، کامل الزیارات، ج۱، ص۵۲۲، چاپ جواد قیومی، قم ۱۴۱۷.
طریق و سند سوم، از آنِ کلینی است که آن را از محمدبن یحیی و او از محمدبن احمد و او از هارون بن مسلم و او از علی بن حسّان و او از امام رضا نقل کرده است. ۳.۲ - زیارت جامعه کبیرهزیارت جامعه کبیره از دیگر زیارتهای جامعه، شهرت و مقبولیت بیشتری دارد و در بین شیعیان وقتی از «زیارت جامعه» سخن به میان آید، منظور همین زیارت جامعه کبیره است، متن این زیارت از امام هادی علیه‌السلام نقل شده است. ابن بابویه آن را از طریق محمدبن اسماعیل برمکی از موسی بن عبداللّه نخعی و او از امام هادی نقل کرده است. جوینی خراسانی در فَرائِدُ السِّمْطَیْن [۲۳]
ابراهیم بن محمد جوینی خراسانی، فرائد السمطین فی فضائل المرتضی و البتول و السبطین و الائمة من ذریتهم علیهم‌السلام، ج۲، ص۱۷۹ـ۱۸۶، چاپ محمد باقر محمودی، بیروت ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۰.
آن را از حاکم نیشابوری از طریق ابن بابویه آورده است.محمدباقر مجلسی این زیارتنامه را از حیث اعتبار سند و متن ستوده و آن را صحیح ترین و فصیح ترین زیارتنامه‌ها خوانده است. با وجود این، این زیارتنامه بر پایه تقسیم حدیث به روش سَنَدی، ضعیف الاسناد محسوب می‌شود، به علت وجود موسی بن عبداللّه نخعی در میان راویان آن، که شخصی مُهمل و ناشناخته است [۲۵]
احمدبن زین الدین احسائی، شرح الزیارة الجامعة الکبیرة، ج۱، ص۳۰، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
البته، از نظر حدیث شناسان سده های چهارم و پنجم، که به کمک قرائنی حدیث را تنها به صحیح و غیرصحیح تقسیم می‌کردند، [۲۶]
کاظم مدیرشانه چی، علم الحدیث، ج۱، ص۱۴۶، قم ۱۳۶۲ ش.
این زیارتنامه صحیح به شمار می‌آمده است، اعتماد ابن بابویه به این زیارت، خود از مرجحات و از قرائن تقویت کننده تلقی شده است [۲۷]
احمدبن زین الدین احسائی، شرح الزیارة الجامعة الکبیرة، ج۱، ص۳۱، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
افزون بر این، شیعه امامیه آن را به گونه‌ای تلقی به قبول کرده‌اند که اگر فرد بصیر و اهل نقدی بخواهد، می تواند بر صحت آن ادعای اجماعِ کاشف از قول معصوم کند. شُبَّر [۲۸]
عبداللّه شُبَّر، الانوار اللاّمعة فی شرح زیارة الجامعة، ج۱، ص۳۳، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم.
این زیارت را در ردیف نهج البلاغه و صحیفه سجادیه قرار داده که فصاحت و بلاغت آنها در مرتبه‌ای است که نیازی به دقت در سندشان نیست.احسائی [۲۹]
احمدبن زین الدین احسائی، شرح الزیارة الجامعة الکبیرة، ج۱، ص۳۱، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹.
نیز پس از بررسی سند زیارت جامعه کبیره، می گوید که این زیارت از حیث لفظ و معنی در مرتبه‌ای است که انسانِ آگاه پی می‌برد که کلام معصوم است و لذا نیاز به بررسی سند ندارد.به نوشته نوری ابن بابویه در روایت خود متن آن را تلخیص و برخی قسمتها را که منطبق بر عقایدش نبوده، حذف کرده است. ۳.۲.۱ - مضامینزیارت جامعه کبیره در واقع توصیف بلند و بلیغی است از جوانب گوناگون اصل امامت و رکن ولایت، که از نظر شیعه استمرار دین، منوط به اعتقاد و تمسک به این اصل است. به دلیل محتوای این زیارت بر مضامینِ ناظر به مقامات امامان، امام هادی علیه‌السلام تعلیم داده است که پیش از خواندن این زیارت، شخص زیارت کننده بارها تکبیر بگوید، شاید به این سبب که از دچار شدن او به غلو جلوگیری شود. [۳۱]
محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، لوامع صاحبقرانی، ج۸، ص۶۶۶، المشتهر بشرح الفقیه، ج۸، قم ۱۳۷۷ ش.
در این زیارت، اهل بیت پیامبر جانشینان بر حق وی وصف شده‌اند و به تمام آموزه های شیعی به زبانی فصیح اشاره شده است، از جمله به ارتباط ائمه با پیامبر اکرم، برشمردن مقامات علمی و اخلاقی و سیاسی ائمه، اسوه بودن آنان، ارتباط امامت و توحید، رابطه امام شناسی با خداشناسی . از دیگر مباحث مطرح در این زیارت، عصمت اهل بیت علیهم‌السلام، یکپارچگی خلقت ایشان، تولّی و تبرّی و رجعت و تسلیم است، در این زیارت فضائل امامان به زبانی فصیح و در پیوند با قرآن و سنّت به بهترین وجه بیان شده است. ۳.۲.۲ - شروحبر این زیارت شرح‌های متعددی نوشته شده است. محمدتقی مجلسی (متوفی ۱۰۷۰) آن را دوبار شرح کرده است: یک بار به عربی در ضمن روضة المتقین که شرحِ کتاب من لایحضره الفقیه ابن بابویه است، و یک بار به فارسی در ضمن کتاب لوامع صاحبقرانی که شرح فارسی همان کتاب ابن بابویه است. محمدباقر مجلسی هم در بحارالانوار ، به ایجاز، فقراتی از آن را شرح کرده است. مهم ترین شرح زیارت جامعه، شرح شیخ احمدبن زین الدین اَحسائی (متوفی ۱۲۴۱ یا ۱۲۴۳) است که با نام شرح الزیارة الجامعة الکبیرة، در چهار مجلد، بارها به چاپ رسیده است، این شرح مفصّل ترین و علمی ترین شرح زیارت جامعه است که بر مشرب شیخیه نوشته شده و آکنده از مباحث کلامی و ادبی و حدیثی و فلسفی است. الانوار اللّامعة، از شروح متأخر زیارت جامعه به قلم سید عبداللّه شُبّر، نیز موجز و مفید است. [۳۳]
آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۳، ص۳۰۵ـ۳۰۶.
[۳۴]
ناصرالدین انصاری قمی، «کتابشناسی , زیارت جامعه کبیره، ج۱، ص۲۵۰ـ۲۶۲،»، علوم حدیث، سال۸، ش۴ (زمستان ۱۳۸۲).
۴ - کاربرد در فقهعنوان یاد شده به مناسبت در باب حج آمده است. ۵ - حکم خواندن زیارت جامعهزیارت کردن معصومان علیهم السّلام با زیارت جامعه، بویژه جامعه کبیره مستحب است. [۳۵]
محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج۵، ص۴۲۴ و۴۴۰، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۰۶ـ ۱۴۱۳.
[۳۶]
کلمة التقوى ج۳، ص۵۱۰.
[۳۷]
الأنوار الإلهیة ص۱۲۹.
۶ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعه. (۲) محمدبن حسین آقا جمال خوانساری، مزار، چاپ رضا استادی، قم ۱۳۷۷ ش. (۳) ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴. (۴) ابن قولویه، کامل الزیارات، چاپ جواد قیومی، قم ۱۴۱۷. (۵) احمدبن زین الدین احسائی، شرح الزیارة الجامعة الکبیرة، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹. (۶) محسن امین، مفتاح الجنّات فی الادعیة و الاعمال و الصلوات و الزیارات، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات. (۷) ناصرالدین انصاری قمی، «کتابشناسی , زیارت جامعه کبیره،»، علوم حدیث، سال۸، ش۴ (زمستان ۱۳۸۲). (۸) ابراهیم بن محمد جوینی خراسانی، فرائد السمطین فی فضائل المرتضی و البتول و السبطین و الائمة من ذریتهم علیهم‌السلام، چاپ محمد باقر محمودی، بیروت ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۰. (۹) عبداللّه شُبَّر، الانوار اللاّمعة فی شرح زیارة الجامعة، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم. (۱۰) محمدبن مکی شهید اول، کتاب المزار، قم ۱۴۱۰. (۱۱) محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۱۲) کلینی، کافی. (۱۳) محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار. (۱۴) محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، قم ۱۴۰۶ـ ۱۴۱۳. (۱۵) محمدتقی بن مقصود علی مجلسی، لوامع صاحبقرانی، المشتهر بشرح الفقیه، ج۸، قم ۱۳۷۷ ش. (۱۶) کاظم مدیرشانه چی، علم الحدیث، قم ۱۳۶۲ ش. (۱۷) محمدبن محمد مفید، کتاب المزار، چاپ محمدباقر موحدی ابطحی، قم ۱۴۰۹. (۱۸) حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جامعه»، شماره۴۲۹۰. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۴، ص۳۳۲. |