ریاض السالکین (کتاب)ریاض السالکین، تالیف علامه سید علی خان حسینی مدنی شیرازی معروف به سید علی خان مدنی کبی ر (۱۱۲۰- ۱۰۵۲) که ادعیه کتاب « الصحیفة السجادیة » را شرح داده است. ۱ - معرفی اجمالیصحیفه سجادیه، شرح‌ها و تفسیرهای گوناگونی بر خود دیده است که یکی از شروح «کامل و جامع» آن، همین کتاب است.این شرح آکنده از مباحث مختلف ادبی، قرآنی، فقهی، کلامی و تاریخی است، به گونه‌ای که این کتاب را به دایرة المعارفی از معارف ارزشمند اسلامی تبدیل کرده است. مؤلف در مقدمه، ضمن معرفی کتاب «صحیفه سجادیه» و ارزش و مقام آن، مختصری از شروح صحیفه از جمله شرح شیخ بهایی را بررسی کرده، ضمن بیان نقاط قوت و ضعف آنها، غرض خود را در تالیف کتاب بیان می‌کند.در جای جای مختلف کتاب نیز هماره از شرح شیخ بهایی یاد می‌کند.همین امر منجر شده است که ارتباط و تاثیر شرح شیخ بهایی بر «ریاض السالکین» مورد توجه محققان قرار گیرد. [۱]
کتاب ریاض السالکین، مقدمه مصحح ، ج۱، ص۲۱- ۱۹.
۲ - ساختار کتابروش مؤلف در بسط و شرح مطالب صحیفه بدین گونه است که پس از تقطیع قسمت‌های مختلف هر دعا، مفردات هر قسمت را توضیح می‌دهد و سپس در قالب «تنبیه» و «تبصره» به برخی نکات، به تناسب می‌پردازد. تسلط و تبحر مؤلف در علوم و فنون مختلف، در جای جای کتاب به چشم می‌خورد.از بحث « مراتب توحی د» گرفته [۲]
ریاض السالکین، ج۱، ص۳۲۳.
تا مباحثی همچون « اشتقاق لفظ ملائکه » [۳]
ریاض السالکین، ج ۱، ص۳۵۱.
و «تحقیق در جواب لو» [۴]
ریاض السالکین، ج۱، ص۳۸۲.
، همگی نشانه تبحر مؤلف در مجموعه علوم اسلامی می‌باشد.گذشته از این کتاب ارزشمند، با سیری در آثار و تالیفات « سید علی خان » احاطه علمی مؤلف بیشتر آشکار می‌گردد.وی کتاب‌هایی در ادبیات همچون « الحدائق الندیة فی شرح الصمدیة » و « موضح الرشاد فی شرح الارشاد (در علم نحو)» و « رسالة فی اغلاط الفیروزآبادی فی القاموس (در علم لغت )» و کتاب‌هایی در تراجم همچون « سلافة العصر (در شرح احوال ادبا قرن یازدهم)» و کتابی در طبقات الشیعة به نام « الدرجات الرفیعة فی طبقات الامامیة من الشیعة » به رشته تحریر درآورده است. سید علی خان، به جز شرح ادعیه صحیفه، کتابی در ادعیه ماثور از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و اهل البیت -علیهم‌السّلام - نگاشته است که گویا به انجام نرسیده است و صاحب ریاض العلماء درباره این کتاب می‌گوید: «انه لا یخلو من فوائد جلیلة»، [۵]
ریاض السالکین، ج۱، مقدمه، ص۱۷.
کتاب در هفت جلد به شرح ذیل منتشر شده است: جلد اول: از آغاز بررسی سند صحیفه تا پایان دعای دوم. جلد دوم: از شرح دعای سوم صحیفه تا پایان دعای دوازدهم. جلد سوم: از شرح دعای سیزدهم تا پایان دعای بیست و دوم. جلد چهارم: از شرح دعای بیست و سوم تا پایان دعای سی و یکم. جلد پنجم: از شرح دعای سی و دوم تا پایان دعای چهل و سوم. جلد ششم: از شرح دعای چهل و چهارم تا بخشی از دعای چهل و هفتم. جلد هفتم: از ادامه شرح دعای چهل و هفتم تا پایان صحیفه سجادیه. ۳ - گزارش محتوااز آنجا که مطالب کتاب بیش از یک شرح معمولی است و همچنان که اشاره شد، از مطالب مختلف بالخصوص «معارفی» مشحون است، شایسته است فهرستی مفهومی بر آن تهیه شود، هر چند که مصحح محترم کتاب، فهرست مفیدی در پایان هر جلد تنظیم کرده است.در اینجا به چند مبحث جالب که لابلای کتاب گنجانده شده است، اشاره می‌کنیم: - بحثی کوتاه در باب تعریف عبادت و انواع آن از دید حکماء [۶]
ریاض السالکین، ج۲، ص۲۴۵- ۲۴۶.
عبادت، آن دسته از کارهای مکلف است که برخلاف میل و هوای نفسانی و به قصد تعظیم پروردگار صورت می‌گیرد.حکما آن را سه گونه می‌دانند:یکم- آنچه بر بدن و جسم مکلف است، همانند نماز و روزه و سعی در حج. دوم- آنچه بر نفوس آدمی است، همانند اعتقادات صحیح مثل اعتقاد به توحید و... سوم- آنچه به سبب روابط اجتماعی پدید می‌آید که معاملات و مزارعات و مناکح و...از این گروه هستند. - بحثی در تفاوت میان علم و ادراک. [۷]
ریاض السالکین، ج۴، ص۱۹۰- ۱۸۹.
برخی معتقدند که معرفت، به ادراکی اختصاص دارد که به آثار متوجه است نه به «ذات» به خلاف علم که غالبا به ادراک ذات بر می‌گردد.بنابراین هیچ گاه در مورد شناخت خداوند تعبیر به علم نمی‌شود بلکه گفته می‌شود «معرفت» خداوند. همچنین معرفت به موردی اختصاص دارد که «موجود » باشد به خلاف علم که به «وجود» و «جنس» و «علت» و «کیفیت» نیز اطلاق می‌شود، به همین سبب است که گفته می‌شود، خداوند به فلان چیز «عالم» است نه این که خداوند به فلان شی ء «عارف» است، زیرا «عرفان و معرفت» به علم غیر عمیق دلالت دارد.همچنین از موارد اختلاف «معرفت» و «علم» این است که، معرفت آن دانشی است به تامل و تفکر محتاج است به خلاف علم که عام تر از معرفت می‌باشد. - بحثی در ماهیت اخلاق و امکان تغییر آن [۸]
ریاض السالکین، ج۳، ص۲۶۶- ۲۶۴.
درباره اخلاق، اقوال گوناگونی وجود دارد.برخی معتقد هستند که اخلاق همانند خلقت آدمی، غریزی است و امکانی در تغییر آن (چه به سوی بدی و چه به سوی خوبی) وجود ندارد. روایتی از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم در همین مورد نقل شده است که: من آتاه الله وجها حسنا و خلقا حسنا فلیشکر الله. بنابراین محال است که مخلوقی بتواند کار خداوند را تغییر دهد و از این روست که تکلیف به تهذیب اخلاق، تکلیف بما لا یطاق است! در مقابل برخی معتقد هستند که، اخلاق امری اکتسابی است، همچنان که روایت شده است که: حسنوا اخلاقکم.اگر اخلاق امری اکتسابی (و قابل تغییر و تحول) نبود، این قبیل «امرها» صادر نمی‌شد. گذشته از این، بسیار دیده شده است که برخی از مردمان به خاطر تمرین و ممارست، برخی از خصایص اخلاقی را فرا می‌گیرند تا به حدی که جز «ملکات» آنها می‌گردد. نظر سوم در مساله این است که، اساس اخلاق امری غریزی است ولی رشد و نمو آن، اکتسابی است.توضیح مطلب چنین است که، خداوند اشیاء را بر دو گونه آفریده است: گونه‌ای «بالفعل» هستند و آدمیان در آنها تصرف و تغییری ندارند، مثل آسمان و زمین. گونه‌ای هم «بالقوه» هستند، بدین معنا که خلقت آنها با امکان «دخل و تصرف» بعدی همراه است هر چند که محور تغییر و تحول در حاشیه است نه در «ذات و حقیقت».اخلاق انسان‌ها، از همین قبیل است. اخلاق به معنی سجیه و غریزه، قابل تغییر و تحول نیست، هر چند که اصلاح و تغییر آن نیز منتفی نمی‌باشد همچنان که خداوند می‌فرماید: «و قد خاب من دساها....» زیرا بدون این امکان، همه مواعظ و اندرزها و وعده ها و وعیدها، سر از بطالت و بی معنایی در می‌آورد... صحیفه سجادیه کنونی، دارای ۵۴ دعا می‌باشد که گویا در ابتدا ۷۵ دعا بوده و به مرور ۲۱ دعا از آن کم شده است.کتاب‌های فراوانی به صدد جمع و تدوین مجدد و یا «استدارک و تکمیل» صحیفه انجام شده است که برخی از دعاهای منسوب به امام سجاد -علیه‌السّلام- نیز در آنها به چشم می‌خورد: - الصحیفة السجادیة الثانیة، تالیف محدث شیخ حر عاملی، مؤلف کتاب ارزشمند «وسائل الشیعة» - الصحیفة السجادیة الثالثة، تالیف میزرا عبدالله افندی، مؤلف کتاب «ریاض العلماء» - الصحیفة السجادیة الرابعة، تالیف خاتم المحدثی میرزا حسین نوری طبرسی، مؤلف کتاب «مستدرک الوسائل» - الصحیفة السجادیة الخامسة، تالیف سید محسن امین آملی، مؤلف کتاب «اعیان الشیعة» - الصحیفة السجادیة السادسة، تالیف شیخ محمد صالح مازندرانی شارح اصول کافی. پس از این تلاش‌ها و مساعی قابل تقدیر، جناب آقای سید محمد باقر ابطحی اصفهانی با جمع این صحیفه‌ها و انضمام پنج مستدرک مذکور به هم، کتابی به نام «الصحیفة السجادیة الکاملة» که مشتمل بر ۲۷۰ دعا به همراه مآخذ و منابع، تالیف نموده است. ۴ - منابع کتاب- مصطفی درایتی با همکاری عباس علی علی زاده و سید موسی صدر، نمایه نامه موضوعی یا فرهنگ موضوعی صحیفه سجادیه جامعه، مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، تهران ۱۳۷۷. - آقا بزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، اسماعیلیان، قم. - سید علی خان حسینی مدنی شیرازی، ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین الامام علی بن الحسین علیهاالسّلام، چاپ مؤسسه نشر اسلامی (جامعه مدرسین)، قم. - صدر حاج سید جوادی، (زیر نظر) دائرة المعارف تشیع، ج۸، نشر شهید محبی، تهران ۱۳۷۹. - سید مرتضی حسین صدر الافاضل، مطلع انوار، احوال دانشوران شیعه پاکستان و هند، ترجمه دکتر محمد هاشم، آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۷۴. - مجله حوزه، شماره ۳۲ (خرداد و تیر ۱۳۶۸) ص۱۹۹. - خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی عربی، ، تهران ۱۳۴۴. ۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |