خلاصة القانون فی الطب (کتاب)کتاب «خلاصة القانون فی الطب »، تالیف محمود بن محمد چغمینی ، از نگاشته‌های طبی قرن هفتم هجری است. این کتاب، خلاصه ی تمام ابواب و سرفصل‌های مورد توجه در طب سنتی است که به زبان عربی به رشته تحریر درآمده است. ۱ - معرفی کتاباین کتاب، برخلاف آنچه از اسمش برای خواننده تداعی می‌شود، تنها یک خلاصه ساده از کتاب «قانون» ابن سینا نیست، بلکه- چنان که مؤلف در مقدمه گفته است- گزیده‌ای است از مهم‌ترین موضوعات دانش طب که به یاد داشتن آنها بر هر پزشکی لازم است [۱]
خلاصة القانون فی الطب، محمود بن محمد چغمینی، ص۱۲.
مؤلف، موضوعات این کتاب را از کتب پیشینیان خود انتخاب کرده است و تعبدی بر مطالب و یا ترتیب مباحث کتاب «قانون» ندارد. شاید شهرت روزافزون کتاب «قانون»، چغمینی را بر آن داشته تا اسمی این چنین فریبنده برای کتاب خود برگزیند.البته مصحح این اثر با این توجیه که متن کتاب، عربی است و نام انتخابی مؤلف، فارسی، عنوان قانونچه را به «خلاصة القانون فی الطب» تغییر داده است.به هرحال این اثر پس از نگارش، مورد توجه بسیاری از حوزه‌های آموزشی پزشکی قرار گرفت؛ به گونه‌ای که به عنوان یک متن درسی درآمد. وجود نسخه‌های خطی متعدد از این اثر، انتشار و چاپ‌های متعدد آن در هند ، پاکستان و ایران ، ترجمه و تحشیه آن توسط اطبای نامدار، همه مؤید این مدعاست.۲ - ساختار کتابکتاب، مشتمل بر ۱۰ مقاله است. این مقالات ده گانه، به ترتیب مشتملند بر ۵، ۷، ۵، ۶، ۱۰، ۱۳، ۱۸، ۹، ۸ و ۱۳ فصل.شیوه ترتیب مباحث این اثر- همانند بسیاری دیگر از کتاب‌های طبی- از کلیات شروع شده و به شناخت ادویه مفرده و مرکبه و خواص آنها به پایان می‌رسد. ۳ - گزارش محتوامقدمه کوتاه مصحح کتاب که در آغاز ذکر شده است، دربرگیرنده نکاتی در اهمیت طب سنتی و شیوه تصحیح اثر حاضر است. ۱. مقاله نخست، در امور طبیعیه و شامل پنج فصل است. این فصول، پیرامون ارکان و مزاج‌ها، اخلاط، اعضاء، نیروها و قوا و سایر امور طبیعیه است. ۲. مقاله دوم، در علم تشریح است که شامل هفت فصل است. استخوان‌ها ، اعضای مفرده، اعضای مرکب بدن، مانند مغز ، چشم ، گوش ، زبان ، ریه ، قلب ، پرده دیافراگم، معده و روده‌ها ، در فصول این بخش مورد بحث قرار می‌گیرند. ۳. مقاله سوم، در باره احوال بدن انسان از نظر صحت و مرض و اسباب و علائم آنها است که در پنج فصل به تندرستی و بیماری، اموری که تغییر حالات بدن و حفظ تندرستی بدان‌ها وابسته است، امور بیماری زا، علائمی که از نظر مزاج و اخلاط بر حال بدن انسان دلالت دارند، پرداخته است. ۴. مقاله چهارم، در بیان انواع نبض و حالات ادرار است. ۵. مقاله پنجم، در بیان روش‌های کلی تدبیر تندرستان و درمان بیماران است. این مقاله مشتمل بر ده فصل است و در آن به خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها، ورزش و مالش، حمام ، خواب و بیداری، تاثیر فصل‌ها، تدابیر مربوط به زنان باردار، شیرده و کودکان ، تدابیر مربوط به نونهالان، جوانان ، میان سالان و کهن سالان، درمان بیماران، فصد و حجامت ، قی ، اسهال و حقنه اشاره شده است. ۶. مقاله ششم، در بیان بیماری‌های ناحیه سر بوده و شامل سیزده فصل است. ۷. مقاله هفتم، در بیان بیماری‌های اعضایی است که از سینه تا زیر ناف قرار دارند و در هیجده فصل تحریر شده است. ۸. مقاله هشتم، در باره بیماری‌های اعضای دیگر بدن است. ۹. مقاله نهم، به بیان تب‌ها و بیماری‌هایی که در ظاهر بدن آشکار می‌شوند، اختصاص دارد. ۱۰. مقاله دهم، در باب ویژگی‌های خوردنی‌ها و نوشیدنی‌های متعارف است. مؤلف در هر بخش، ابتدا، خطوط کلی بحث را ترسیم نموده و سپس ضروری‌ترین و کلیدی‌ترین مباحث را- بدون پرداختن به مطالب حاشیه‌ای و کم اهمیت- تحریر می‌نماید.کتاب قانونچه از مختصرترین و درعین حال، مهم‌ترین نگاشته‌های طبی است، چرا که از سویی مؤلف قصد نگارش کتابی عمومی را در دانش پزشکی داشته و لذا به اختصارنویسی رو آورده است و از استدلال و نقض و ابرام‌های علمی، بهره نگرفته است. از سویی دیگر، سعی کرده از الفاظ پیچیده استفاده نکند تا هرکس که علاقه به دانش پزشکی دارد بتواند با اندک آشنایی‌ای با زبان عربی، از این اثر بهره مند شود. بااین حال، او سطح مطالب علمی را پایین نیاورده است و دقائق علمی را در حد توان و حوصله خواننده بیان نموده است و همین باعث شده تا پزشکان بزرگی- همچون حکیم ارزانی - در پی شرح این اثر برآیند. ۴ - وضعیت کتابکتاب قانونچه- چنان که گفتیم- بسیار مورد توجه بوده؛ ازاین رو، بارها، بر اساس نسخه‌های خطی متفاوت، چاپ و منتشر شده است.چاپ حاضر، همراه با مقدمه‌ای به قلم آقای مجتبی هاتف (مصحح کتاب)، در ۱۶۰ صفحه منتشر شده است. مقدمه این اثر، پیرامون اهمیت پزشکی سنتی و مسئولیت دانشمندان در قبال احیای این دانش فراموش شده و شیوه تصحیح کتاب است.در انتهای کتاب، فهرست اصطلاحات طبی و موضوعات این اثر تنظیم شده است.در پاورقی‌های این اثر، به شرح اصطلاحات پزشکی (دواها، امراض و...) و توضیح واژگان دشوار پرداخته شده است.این اثر را مؤسسة البلاغ ( بیروت )، چاپ و منتشر نموده است. ۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار جامع طب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |