خدمات امیرکبیردر طول تاریخ همواره افرادی بوده‌اند که مستبدانه همه چیز را برای خود خواسته‌اند، در مقابل این‌ها، افرادی شجاع و نستوه بوده‌اند که به مبارزه با استعمار و تبعیض پرداخته‌اند که یکی از آنها امیر کبیر بوده است. ۱ - مقدمهدر طول تاریخ همواره افرادی بوده‌اند که مستبدانه همه چیز را برای خود خواسته‌اند. در نگاهی وسیعتر، دولت‌ها و حکومت‌های استعماری و استبدادی وجود داشته‌اند که به چپاول و غارت دولت‌های دیگر و ضعیفتر پرداخته‌اند. در مقابل این‌ها، افرادی شجاع و نستوه بوده‌اند که به مبارزه با استعمار و تبعیض پرداخته‌اند و برای کمک و یاری به بشر و ملت‌ها از جان خود دست کشیده، به مبارزه با ظلم و فساد پرداخته‌اند. صفحات تاریخ، گاندی‌ها، نهروها، بن بلاها و فلسون ماندلاها در خود ثبت کرده است. تاریخ ایران نیز امثال کاوه آهنگر، سید جمال الدین اسدآبادی و نواب صفوی و... را به خود دیده است و به جرات می‌توان گفت بارزترین و مؤثرترین آنها انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی (رحمة‌الله‌علیه) بوده است. در این مقاله در پی آن هستیم تا خدمات یکی از رجال ارزشمند و دانشمند ایران یعنی میرزا تقی خان فراهانی ملقب به امیرکبیر را بررسی کنیم. میرزا تقی خان در خانه میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی رشد یافت. هوش و استعداد ذات او باعث شد تا قائم مقام فراهانی او را در کنار خود جای دهد و امور مملکت و سیاست کشور را به او بیاموزد. [۱]
مدنی، سید جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج۱، ص۴۷.
میرزا تقی خان، پس از مرگ محمدشاه در سال ۱۲۶۴ه. ق ناصرالدین شاه را از تبریز به سمت تهران حرکت داد. ناصرالدین شاه هم او را ملقب به امیر نظام (فرمانده کل قوا) و پس از نشستن بر تخت سلطنت، ملقب به امیرکبیر و اتابک اعظم نموده به سمت "صدر اعظم" منصوب کرد. [۲]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۱، ص۲۱۱.
خدمات امیرکبیر را به طور کلی می‌توان در دو حیطه بررسی کرد. ۲ - اقدامات و خدمات داخلیتمرکز قدرت با مبارزه با ملوک الطوایفی و جنبش‌های التقاطی یکی از راه‌های نفوذ و سلطه بر یک سرزمین، تضعیف حکومت مرکزی آن است. وقتی حکومتی واحد و مقتدر وجود نداشته باشد، زمینۀ بسیار خوبی برای استعمار و استثمار در آن کشور وجود دارد. در زمان محمدشاه و صدرات حاج میرزا آقاسی، به علت بی کفایتی آنها امور مملکت از هم پاشیده و طغیان ملوک الطوایفی در هر سمت مملکت سر بر کشیده بود. [۳]
هاشمی رفسنجانی، اکبر، امیرکبیر با قهرمانان مبارزه با استعمار، ج۱، ص۲۱۳.
در شیراز، کرمان، بوشهر، بندرعباس، خراسان، در شهرهای شمال و شمال غربی (که تحت نفوذ بابی‌ها منجمله ملاحسین بشرویه بود) در زنجان و... هر کسی علم استقلال بر دست گرفته و داعیه حکومت داشت. [۴]
هاشمی رفسنجانی، اکبر، امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، ص۶۸.
حسن خان سالار در مشهد آشوب به پا کرده بود. ولی تمامی این حرکات با حسن تدبیر امیرکبیر و کاردانی حسام السلطنة به طور معجزه آسایی خوابید و خراسان نیز از تجزیه و استقلال نجات یافت. [۵]
هاشمی رفسنجانی، اکبر، امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، ص۷۰.
اقدام دیگر امیرکبیر در حفظ آرامش و امنیت کشور، قلع و قمع کردن بابی‌ها یعنی پیروان میرزا علی محمد شیرازی ملقب به باب بود. چنان که در این زمینه، در کتابی منصوب به بهائی‌ها به نام ظهور الحق آمده است: «امیرکبیر با قهاریت کامل به اطفاء انوار این امر و اعدام بابیه پرداخت» بابیه در مازندران (قلعه طبرسی) به سرکردگی ملاحسین بشرویه‌ای و ملا محمدعلی قدولس در زنجان به سرکردگی ملا محمدعلی حجت و در تبریز به سرکردگی سید یحیی دارابی آشوب‌ها و فتنه‌هایی برپا کرده بودند که امیرکبیر موفق شد همه آنها را سرکوب کند و رهبر آنها یعنی میرزا علی محمد شیرازی (باب) را از بین ببرد. [۶]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۱، ص۲۱۳.
۲.۱ - تنظیم بودجهامیرکبیر زمانی به صدارت رسید که با کشوری فقیر و خزانه‌ای خالی و کسری بودجه مواجه بود. تعادلی در بودجه وجود نداشت. مالیات‌ها وصول نمی‌شد. درباریان از حقوق و مستری بسیار بالایی برخوردار بودند و هزینه‌های زائد و بیهوده صرف عیاشی درباریان می‌شد. مالیات همیشه از فقرا گرفته می‌شد و قلدران و مستبدان و درباریان از آن معاف بودند. امیرکبیر دستور داد تا مالیات و عوارض بر اساس عدالت و به تناسب درآمد تنظیم شود و خود با بی باکی و جسارت به اجرای آن پرداخت. مستمری بسیاری از درباریان قطع شد. دستمزدهای بالا و گزاف، کاهش یافت و اوضاع مالی سر و سامان گرفت. [۷]
بامداد، مهدی، شرح رجال ایران، ج۱.
[۸]
هاشمی رفسنجانی، اکبر، امیرکبیر با قهرمان مبارزه با استعمار.
او برای مبارزه با پدیده رشوه گیری دستور داد؛ دستمزدها تعدیل و به موقع پرداخت شود و برخی از عوامل آن را ازبین برد. [۹]
مدنی، سید جلال الدین، تاریخ تحولات سیاسی و روابط خارجی ایران، ج۱، ص۳۳۰.
۲.۲ - پیشرفت صنعتییک کشور برای تامین استقلال و عدم وابستگی خود نیاز به اقتصاد سالم و صنعت دارد. اقدامات امیرکبیر در این راه بسیار مؤثر و حیاتی بود. او برای ایجاد صنعت. عده‌ای از استادکاران باهوش و با ذوق را به "سن پطرز بورگ" فرستاد تا با رشته‌های مختلف صنعت آشنا شوند. برای استخدام معلم و استاد کار مسیوجان داوود (میرزا داوودخان) را به اتریش فرستاد. [۱۰]
هاشمی رفسنجانی، اکبر، امیرکبیر با قهرمان مبارزه با استعمار، ص۹۸.
از دیگر اقدامات او تاسیس کارخانه شکر ریزی و قند سازی در ساری، نخ ریسی و چلوار بافی در تهران، حریربافی در کاشان، کالسکه سازی در اصفهان و تهران. کاغذ سازی در اصفهان و تهران، بلور سازی در قم و اصفهان و تهران و چینی سازی در قم و تهران بود. [۱۱]
هاشمی رفسنجانی، اکبر، امیرکبیر با قهرمان مبارزه با استعمار، ص۹۹.
او به منظور حمایت از صنایع دستی دستور داد تا لباسی نظامیان را از شال چوفای پشمین مازندران تهیه کنند. شال‌های دستی کرمان به دستور امیرکبیر به قدری عالی بافته می‌شد، که با شال‌های کشمیری رقابت می‌کرد. [۱۲]
هاشمی رفسنجانی، اکبر، امیرکبیر با قهرمان مبارزه با استعمار، ص۹۹.
در بخش معدن، از طرفی دستور داد معلمین و کارشناسانی از اتریش استخدام شوند و از طرف دیگر، مراقب بود تا بیگانگان خصوصا انگلیس‌ها در این امر رخنه نکنند و خود مردم با سرمایه خودشان به استخراج بپردازند. لذا افرادی را که با سرمایه خودشان به امر معدن روی آوردند را تا ۵ سال از مالیات معاف کرد. [۱۳]
هاشمی رفسنجانی، اکبر، امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، ص۱۰۳- ۱۰۵.
در بخش کشاورزی اقدامات ارزنده‌ای را انجام داد. اقداماتی مثل؛ ساخت سد عظیم نادری روی رودخانه کرخه، ترویج کاشت نیشکر در خوزستان، تجدید بنای پل عظیم شوشتر و بازکردن هفت چشمه آن، ساخت سدی عظیم بر روی "گرگان رود"، اصلاح و تجدید قنوات «نه گنبد» یزد، اتمام کار نهر انتقال آب رود کرج به تهران. [۱۴]
هاشمی رفسنجانی، اکبر، امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، ص۱۰۶-۱۰۷.
۲.۳ - تقویت بنیه دفاعیتقویت بنیه دفاعی و اصلاح وضع قشون:امیرکبیر چون خود امیر نظام و در خدمت ارتش بود، به خوبی از کمبودهای ارتش آگاهی داشت. لذا برای مجهز کردن سپاه ایران به سللاح مدرن، معلمینی از اتریش استخدام کرد و به ساخت کارخانه اسلحه سازی و توپ ریزی اقدام کرد. [۱۵]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۱، ص۲۱۵.
و بخشی از مدرسه دارالفنون را مخصوص تعلیمات نظامی قرار داد. از سوی دیگر، به مسیوجان داوود با تاکید بسیار نوشت که دو کشتی برای ایران خریداری کند. انگلیسی‌ها از این موضوع سخت نگران شدند، اما کلنل شیل در نامه‌ای به انگلستان نوشت: که بعد از عزل یا قتل امیر، احداث نیروی دریایی در خلیج فارس به بوته فراموشی سپرده می‌شود، [۱۶]
هاشمی رفسنجانی، اکبر، امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، ص۱۲۵.
که همین اتفاق نیز افتاد.۲.۴ - نهضت علمی و فکریسرگور اوزلی سفیر انگلیس در ایران می‌نویسد: «باید ملت ایران را گذاشت تا در همین حالت توحش و بربریت، باقی بمانند» [۱۷]
هاشمی رفسنجانی، اکبر، امیرکبیر با قهرمان مبارزه با استعمار، ص۱۲۷.
در مقابل چنین دیدگاهی امیرکبیر برای ساخت مدرسه دارالفنون اقدام سریعی انجام داد و معلمینی را از اتریش استخدام کرد. انگلیس‌ها بسیار سعی کردند که امیر را مجاب کنند تا از دانشمندان انگلیسی نیز در مدرسه استفاده کند، اما او که به غرض خبیثانه انگلیس‌ها برای نفوذ بیشتر در ایران آگاه بود می‌گفت؛ که ما از کشورهایی که چشم طبع به مملکت ما دوخته‌اند، انتظار خدمت نداریم. [۱۸]
هاشمی رفسنجانی، اکبر، امیرکبیر با قهرمان مبارزه با استعمار، ص۱۳۷.
از دیگر اقدامات او ایجاد روزنامه وقایع اتفاقیه بود، که اولین شماره آن در پنجم ربیع الاول ۱۲۶۷ه. ق منتشر شد و بعدها نام آن به روزنامه دولتی ایران و روزنامه دولت علیه ایران و روزنامه ایران تبدیل گردید و تا زمان سلطنت مظفر الدین شاه هم چنان باقی بود و انتشار می‌یافت. [۱۹]
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، ج۱، ص۲۱۳-۲۱۴.
۳ - اقدامات و خدمات خارجیامیرکبیر قبل از صدرات، استقلال فکری خود را به نمایندگان خارجی‌ها نشان داد. چنان که برای آوردن ولیعهد به تهران برخلاف معمول از بیگانگان پول قرض نگرفت و با کمک‌های دیگر آنان موافق نبود. [۲۰]
مدنی، سید جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج۱، ص۴۹.
قبل از وی استعمارگران اروپایی خصوصا انگلیس در امور داخلی ایران مداخله کردند. جسارت آنها به حدی رسیده بود که حتی توهین به صدر اعظم ایران نیز پروا نداشتند. [۲۱]
امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، ص۱۸۷.
بسیاری از اتباع بیگانه با استفاده از کاپیتولاسیون مصونیت‌هایی در خاک ایران داشتند، [۲۲]
مدنی، سید جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج۱، ص۴۹.
اما امیر در مقابل گستاخی‌ها و لجاجت سفیران انگلیس می‌ایستاد و آنجا که به نفع و صلاح مملکت بود با زیرکی و متانت و در جایی دیگر با شدت وحدت با آنها برخورد می‌کرد. نوشته‌های "گرنت واتسون انگلیسی" به خوبی شاهد این است که وی به هیچ وجه نمی‌خواست بیگانگان در امور داخلی ایران دخالت کنند. [۲۳]
رابر گرنت واتسون، تاریخ ایران دوره قاجاریه.
در فتنه سالار در مشهد، او می‌دانست که توطئه انگلیس برای حفظ هندوستان در کار است. لذا به هیچ عنوان راضی نبود تا انگلیسی‌ها در رفع غائله، مداخله کنند. این سخن گرنت واتسن پربارترین کلام در باب اقدامات امیرکبیر است. او می‌گوید: «امیرکبیر در ظرف چند سال کوتاه، کار چند قرن را انجام داد» [۲۴]
هاشمی رفسنجانی، اکبر، امیرکبیر با قهرمان مبارزه با استعمار، ص۳.
۴ - پانویس
۵ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «خدمات امیرکبیر». |