حوزه علمیه ریری از کهن‌ترین شهرهای جهان است. شهر ری امروز یکی از مناطق تهران حساب می‌شود. تاریخ پیدایش ری به زمان اقوام آریایی می‌رسد و از تمام شهرهای ماد بزرگ‌تر بود. شیعیان در دهه‌های پایانی حکومت امویان در ری حضور داشته‌اند و ماهیت شیعی شهر ری موجب مهاجرت علما و علویان به این شهر شد که نتیجه آن ایجاد حوزه علمیه بزرگ ری بود و در ۲۷۵ احمد بن حسن ماردانی بر شهر ری مسلط شد. او پس از اظهار تشیع، حوزه علمیه رو به رونق پا نهاد و با تلاش همگانی علما در زمان سلجوقیان این رونق تبدیل به شکوفایی حوزه علمیه ری شد اما با روی کار آمدن «غزنویان» و حمله مغول این رونق کم‌کم ازدست رفت ولی علما با تلاش خود توانستند حوزه علمیه را تا انقلاب اسلامی حفظ کرده و بعد از آن بار دیگر رونق و شکوفایی به حوزه علمیه ری بازگشت و این مهم تا به امروز به حیات خود ادامه می‌دهد. فهرست مندرجات۲ - حضور اصحاب ائمه ۲.۱ - اصحاب ائمه ۳ - مهاجرت علویان و علما ۴ - تسط مادرانی بر ری ۵ - دوره آل بویه ۵.۱ - مهاجرت علما ۵.۱.۱ - شیخ صدوق ۵.۱.۲ - جعفر بن احمد رازی ۵.۱.۳ - خاندان کلینی ۵.۲ - وزرای دانشمند ۶ - دوره سلجوقیان ۶.۱ - فعالیت حوزه ۶.۲ - خاندان بابویه ۶.۲.۱ - حسکا ۶.۲.۲ - موفق‌الدین ۶.۲.۳ - منتجب‌الدین ۶.۳ - خاندان زکی ۶.۴ - خاندان دوریستی ۶.۵ - خاندان رازی خزاعی ۶.۶ - دیگر علما ۷ - حمله مغولان ۸ - ویژگی‌ها ۸.۱ - ارتباط علما با معصومین ۸.۲ - ارتباط با مراکز علمی ۸.۳ - هم‌نشینی فرق و ادیان ۹ - کانون‌های آموزش ۹.۱ - مساجد ۹.۲ - مدارس ۹.۳ - کتابخانه‌ها ۱۰ - تامین هزینه‌ها ۱۱ - موضوعات درسی ۱۱.۱ - ادبیات ۱۱.۲ - علوم قرآنی ۱۱.۳ - حدیث ۱۱.۴ - تاریخ ۱۱.۵ - کلام ۱۱.۵.۱ - تالیفات علم کلام ۱۱.۶ - فقه ۱۲ - مدارس علمیه شهر ری ۱۲.۱ - مدرسه علمیه عبدالعظیم ۱۳ - فهرست منابع ۱۴ - پانویس ۱۵ - منبع ۱ - معرفی اجمالی ریری از کهن‌ترین شهرهای جهان است. شهر ری امروز یکی از مناطق تهران حساب می‌شود. تاریخ پیدایش ری به زمان اقوام آریایی می‌رسد و از تمام شهرهای ماد بزرگ‌تر بود. تا پیش از روی کار آمدن عباسیان، «ری» از مکتب اهل بیت (علیهم‌السّلام) دور بود و مذهب تشیع نمی‌توانست مذهب اکثر مردم آن دیار باشد. پس از سقوط امویان که نخستین حاکمان شهر ری پس از گسترش اسلام بودند ممانعت از نقل روایاتی که در فضایل اهل بیت (علیهم‌السّلام) بود، کاهش یافت و جو سیاسی حکومت بر وفق «آل محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)» درآمد. شیعیان در دهه‌های پایانی حکومت امویان در ری حضور داشته‌اند. گزارش‌هایی از همراهی شیعیان ری با قیام زید بن علی در ۱۲۰ در دست است. [۱]
ابوالفرج اصفهانی، علی بن محمد، مقاتل الطالبیین، ج۱، ص۱۳۲، چاپ احمد صقر، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
پس از شکل‌گیری خلافت عباسی در ۱۳۲ق، ری یکی از پایگاه‌های مهم شیعیان شد.۲ - حضور اصحاب ائمهنخستین دوره از حوزه شیعه در ری را باید در عصر امامان (علیهم‌السّلام) جست که برخی از مردم ری از اصحاب آن بزرگ مردان علم و تقوی بودند و از آنان نقل روایت نموده‌اند. در میان اصحاب، یاران، وکلا و راویان احادیث ائمه (علیهم‌السّلام) از دوره امام باقر (علیه‌السّلام) تا غیبت امام زمان (عجل‌اللّه‌تعالی‌فرجه‌الشریف)، نام بسیاری از شیعیان ری دیده می‌شود. ۲.۱ - اصحاب ائمهاصحاب امام باقر (علیه‌السّلام): فقط می توان به اعین رازی اشاره کرد. اصحاب امام صادق (علیه‌السّلام) ۱. عبدالرحیم بن سلیمان رازی ۲. عیسی بن ماهان ۳. یحیی بن علاء ۴. فرزندش جعفر، [۳]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشعیة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۲۶، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۴]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشعیة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۴۴۴، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۷]
شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، ج۱۱، ص۶۹ـ۷۱.
اصحاب امام کاظم (علیه‌السّلام) ۱. حسین‌محمد رازی ۲. علی بن عثمان رازی ۳. عمرو بن عثمان رازی ۴. بکر بن صالح رازی [۸]
نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، ص۱۰۹، تحقیق حضرت آیت‌الله شبیری زنجانی.
اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام) ۱. ابوالحسن رازی ۲. حسن بن عبدالله رازی ۳. عبدالله محمد رازی [۱۰]
عطاردی، عزیزالله، مسند الرضا علیه السلام، ج۲، ص۵۱۵.
[۱۱]
عطاردی، عزیزالله، مسند الرضا علیه السلام، ج۲، ص۵۲۵.
[۱۲]
عطاردی، عزیزالله، مسند الرضا علیه السلام، ج۲، ص۵۷۳، «راویان امام رضا علیه السلام».
اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) ۱. محمد بن اسماعیل رازی ۲. منصور بن عباس رازی [۱۳]
عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الجواد علیه السلام، ص۳۳۰.
۳. حسن بن عباس حریش رازی ۴. عبداللّه بن محمد رازی اصحاب امام هادی (علیه‌السّلام) ۱. حسین بن محمد رازی ۲. ابوبکر رازی ۳. ابومحمد رازی ۴. احمد بن اسحاق رازی ۵. سهل بن زیاد آدمی ۶. یحیی بن ابی‌بکر رازی ۷. سهل بن زیاد رازی ۸. حضرت عبدالعظیم حسنی از اصحاب امام رضا و جواد (علیهم‌السّلام) اصحاب امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) ۱. صالح بن حماد ۲. محمد بن یزداد رازی [۱۸]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشعیة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۱۹۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
اصحاب ائمه (علیهم‌السّلام) که نامشان در کتب اربعه به عنوان راوی نقل گردیده است: ۱. الجاموزانی الرازی ۲. محمد بن اسماعیل رازی ۳. ابوالقاسم بن مخلد رازی ۴. ابوعبدالله رازی ۵. ابواسحاق ابراهیم بن محمد بن عبدالله رازی ۶. محمد بن عبدالله رازی ۷. موسی بن حسین رازی ۸. موسی بن حسن رازی ۹. علی بن سلیمان رازی ۱۰. علی بن نعمان رازی ۱۱. علی بن عثمان رازی ۱۲. ابویحیی رازی ۱۳. ابن ابی‌یحیی رازی ۱۴. یحیی بن ابی‌العلاء رازی ۱۵. عبدالله بن احمد رازی ۱۶. قاسم بن محمد رازی ۱۷. حسین بن محمد رازی ۱۸. ابومحمد رازی ۱۹. جعفر بن محمد بن ابی‌زید رازی ۲۰. محمد بن ابی‌زید رازی ۲۱. احمد بن اسحاق رازی ۲۲. ابواسماعیل صیقل رازی ۲۳. ابوهلال رازی ۲۴. محمد بن حسان رازی [۲۰]
جعفریان، رسول، تاریخ گسترش تشیع در ری، ص۲۲، به نقل از «مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
نفوذ تشیع در اواخر قرن دوم هجری در ری چنان بود که حاکم شیعه‌ای چون «علی بن یقطین» در دستگاه عباسیان راه یافت و والی آن سامان شد. ۳ - مهاجرت علویان و علماهمچنین گزارش‌هایی از مهاجرت علویان به ری در دوره ائمه در دست است. برخی از این مهاجران از عالمان و محدّثان بزرگ شیعی بودند. [۲۱]
ابن‌طباطبا علوی اصفهانی، منتقلة الطالبیة، ج۱، ص۱۵۱ـ ۱۶۷، چاپ محمدمهدی حسن خرسان، نجف ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
عبدالعظیم حسنی از نوادگان امام مجتبی و از اصحاب امام جواد (علیه‌السّلام) از مشهورترین این مهاجران بود که سهم مهمی در نشر تعالیم شیعه داشت (رجوع کنید به نجاشی [۲۲]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشعیة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۴۷ ۲۴۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
که گزارش شناخته شدن مزار حمزة بن موسی از فرزندان امام کاظم (علیه‌السلام) به دلالت او را نیز آورده است.)هرچند این گروه از یاران ائمه و نیز مهاجران علوی، در ری به ارائه تعالیم شیعه و نیز روایت حدیث مشغول بوده‌اند، و در واقع نخستین نشانه‌های تکوین حوزه ری را باید در فعالیت‌های این راویان جستجو کرد، لیکن آغاز گسترش فعالیت‌های منسجم علمی شیعیان در ری و شکل‌گیری حوزه علمیه در این شهر، ظاهراً در نیمه دوم قرن سوم هجری بوده است. ۴ - تسط مادرانی بر ریدر ۲۷۵ احمد بن حسن ماردانی بر شهر ری مسلط شد. او پس از اظهار تشیع، شیعیان را اکرام کرد و مورد توجه قرار داد و شیعیان با حمایت وی به تالیف کتاب‌هایی پرداختند، از جمله عبدالرحمان بن ابی حاتِم، کتابی در فضائل اهل البیت نوشت. [۲۳]
حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج۲، ص۹۰۱، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
۵ - دوره آل بویهدر دوره حکم‌رانی سلسله شیعی مذهب آل بویه، ری به مدت ۸۵ سال (۳۳۵ـ۴۲۰) مرکز حکومت یکی از مشهورترین شاخه‌های حکومت‌گر بویه‌ای بود. به دلیل حمایت‌های امیران آل بویه و برخی از وزرای شیعی مذهب آنها، در این دوره ری یکی از مراکز اصلی تجمع شیعیان و فعالیت‌های علمی و آموزشی آنها شد. ایجاد فضای نسبتآ باز سیاسی و دفاع خردمندانه علمای شیعه از باورها و شعائر اهل بیت و رفتار همراه با تعامل شیعیان با پیروان ادیان و مذاهب دیگر، موجب شد که این شهر یکی از کانون‌های مهم مباحثه‌ها و مناظره‌های علمی میان شیعیان و پیروان دیگر مذاهب شود. ۵.۱ - مهاجرت علمابا روی کار آمدن آل بویه و قدرت گرفتن تشیع در ایران، علاوه بر گرایش بسیاری از اهالی ری به مذهب تشیع و ظهور دانشمندان بزرگ از میان مردم ری، گروه کثیری از علما و محدّثان و فقهای شیعه نیز از شهرهای دیگر به ری هجرت کردند. ۵.۱.۱ - شیخ صدوقیکی از مشهورترین این افراد شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه قمی [۲۴]
نجاشی، احمد بن علی، ج۱، ص۳۸۹، فهرست اسماء مصنّفی الشعیة المشتهر رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
بود که از حدود ۳۴۷ به دعوت رکن‌الدوله (حک: ۳۳۵ـ۳۶۶) از قم به ری هجرت کرد و این شهر را موطن خویش قرار داد.حضور وی در ری باعث رونق حوزه علمیه این شهر شد. وی علاوه بر برپایی مجالس بحث و مناظره با پیروان ادیان و مذاهب مختلف که گاه در حضور رکن‌الدوله صورت می‌گرفت، به تشکیل مجالس درس و املای حدیث نیز همت گماشت. [۲۶]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشعیة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۹۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
نه تنها شیعیان ری بلکه پیروان اهل بیت، از واسط و مصر و بصره و کوفه و مدائن و قزوین و دیگر شهرها، پرسش‌های خود را برای او می‌فرستادند و صدوق پرسش‌های آنها را پاسخ می‌داد. [۲۷]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشعیة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۹۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
علاوه بر شیخ صدوق، افراد دیگری نیز از خاندان وی (فرزندان برادرش حسین بن علی) به ری مهاجرت کردند و به نشر تعالیم شیعی در آن شهر پرداختند. ۵.۱.۲ - جعفر بن احمد رازیابومحمد جعفر بن احمد بن علی (علی بن احمد رازی) از دیگر عالمان معاصر شیخ صدوق نیز در ری ساکن شد و ضمن تالیف آثار متعدد به آموزش و ترویج علوم شیعی پرداخت (درباره او به این منابع رجوع کنید. [۲۸]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة: نوابغ الرواة فی رابعة المئات، ج۱، ص۶۸ـ۶۹، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
)۵.۱.۳ - خاندان کلینیدانشمندانی که از ری و به ویژه از میان خاندان کلینی برخاستند در کنار خاندان بابویه، به حوزه علمیه شیعه در این دوره رونق زیادی بخشیدند. محمد بن محمد بن عصام کلینی و محمد بن احمد سِنانی که در ری اقامت گزید، هر دو از راویان آثار کلینی برای صدوق، و قطّان رازی از مشایخ شیخ صدوق [۳۲]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة: نوابغ الرواة فی رابعة المئات، ج۱، ص۲۳، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
از جمله این افراد هستند.۵.۲ - وزرای دانشمندبرخی از وزرای دانشمند آل بویه نیز در رونق بخشیدن به حوزه علمیه شیعه، سهم بسزایی داشتند. ۱. صاحب بن عبّاد، وزیر فخرالدوله دیلمی (حک: ۳۷۳ـ۳۸۷)، در خانه خویش در ری مجلس درس تشکیل می‌داد. او به رسم دانشمندان طیلسان می‌پوشید و تحت الحنک می‌انداخت. در مجلس درس وی گروه بسیاری از مردم و دانشوران برجسته حضور می‌یافتند. قاضی عبدالجبار معتزلی از جمله دانشمندانی بود که در درس صاحب شرکت می‌کرد. ۲. ابوسعد منصور بن حسین آبی (متوفی ۴۲۲)، وزیر مجدالدوله بویهی (حک: ۳۸۷ـ۴۲۰)، نیز از جمله وزرای دانشمند بود. وی در دانش‌های مختلف به ویژه تاریخ و ادبیات تبحر داشت. او نزد شیخ طوسی درس خوانده بود و شیخ عبدالرحمان نیشابوری خزاعی از عالمان نامور ری از او روایت کرده است. [۳۳]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۳۲، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
[۳۴]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۱۰۵، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
۶ - دوره سلجوقیاندر حمله محمود غزنوی به ری در ۴۲۰ حوزه علمیه این شهر آسیب جدی دید و کتابخانه‌ها و مراکز علمی و آموزشی شیعه ویران گردید و بسیاری از عالمان شیعی به اتهام گرایش به باطنیه و رابطه با قرمطیان به قتل رسیدند. با روی کار آمدن «غزنویان» شیعیان تحت فشار قرار گرفتند و حوزه‌های شیعه نیز به سختی به حیات خویش ادامه دادند. چنانکه هم مورخان و هم خود سلطان، انگیزه حمله به «ری» را سرکوبی تشیع و اعتزال معرفی کرده‌اند. [۳۶]
مجله سیاست‌نامه، انتشارات علمی و فرهنگی، ص۸۷ و ۸۸.
شیعه در عهد سلجوقی نیز همانند عهد غزنویان تحت انواع فشارها به حیات خویش ادامه داد زیرا آنان جانب‌دار مذهب حنفی و خلافت عباسی بودند و نمی‌توانستند تفکر شیعی را تحمل کنند. ولی حکومت شیعی آل بویه توانسته بود جوانانی تربیت کند که از لحاظ علمی و فرهنگی فرزانگان عصر خویش باشند. لذا دولت‌های بعد به آسانی نمی‌توانستند آنان را کنار نهند و به وجودشان احتیاج داشتند. همین امر باعث شده بود تا تشیع در ساختار اداری دولت سلجوقی نفوذ کند و از مذهب شیعه و شیعیان ری حمایت نماید.تسامح شیعه در برخورد با پیروان مذهب تسنن، در بقای شیعه ری و حوزه علمیه آن تا حدودی مؤثر بود و می‌توانستند نوعی هم‌زیستی مسالمت آمیز بین دو مذهب ایجاد کند. [۳۷]
رک: قزوینی رازی، عبدالجلیل، کتاب النقض، ج۱، ص۸۳ـ۸۶.
[۳۸]
رک: قزوینی رازی، عبدالجلیل، کتاب النقض، ج۱، ص۲۶۴.
[۳۹]
ر. ک: جعفریان، رسول، تشیع در ری، فصل هشتم.
۶.۱ - فعالیت حوزهبا این حال، در دوره سلجوقیان، نیک نفسی و تعادل عالمان شیعی و پرهیز از افراط‌گری و نیز تلاش مستمر آنها، موجب شد که برخی از سلاطین و وزرای سلجوقی، به شیعیان روی خوش نشان دهند. [۴۰]
قزوینی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۱۴۲ـ ۱۴۵، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
در نتیجه حوزه علمیه ری آرام آرام فعالیت علمی و تبلیغی خود را از سرگرفت. اسامی شمار زیادی از خاندان‌های علمی شیعه و آثار و نوشته‌های آنها و نیز تعداد کثیری از مدارس و مراکز علمی متعلق به نیمه قرن پنجم و سراسر قرن ششم، که در منابع بدان اشاره شده، نشان دهنده رونق فعالیت‌های آموزشی و علمی در این دوره است. ۶.۲ - خاندان بابویهبرخی از دانشمندان خاندان بابویه در دوره سلجوقیان نیز خوش درخشیدند. ۶.۲.۱ - حسکاحسن بن حسین بن بابویه، معروف به حسکا، از این جمله است. وی که فقیهی بی‌بدیل بود، در ری به کار تعلیم و تربیت اشتغال داشت. حسکا در ری مدرسه‌ای داشت که در آن به کودکان قرآن می‌آموختند. [۴۱]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۴۶ـ۴۷، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
[۴۲]
قزوینی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۳۴ـ۳۵، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
۶.۲.۲ - موفقالدینفرزند حسکا به نام شیخ موفق‌الدین عبیداللّه، والد شیخ منتجب‌الدین مؤلف کتاب الفهرست، نیز از راویان و فقهای برجسته خاندان بابویه است که نزد پدرش درس خواند. [۴۳]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۷۷، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
بابویه بن سعید بن محمد از همین تیره، فقیهی پارسا و محدّثی برجسته بود که نزد شیخ حسکا درس خواند و کتاب الصراط المستقیم را در موضوع عقاید و فقه تالیف کرد. منتجب‌الدین نیز این کتاب را نزد همین بابویه بن سعید خوانده بود. [۴۴]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۴۲ـ۴۳، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
به گفته ابن‌حجر عسقلانی [۴۵]
عسقلانی، ابن‌حجر، لسان المیزان، ج۲، ص۲۶۱، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
خانه بابویه بن سعید در ری، سرای دانش و بزرگی بود.۶.۲.۳ - منتجبالدینشیخ منتجب‌الدین رازی خود از مشهورترین علمای خاندان بابویه در ری بود. وی دانش‌پژوهی بود کاوش‌گر و از درس بیش از ۵۵ استاد از شهرهای گوناگون، استفاده کرد. ۶.۳ - خاندان زکیفرزندان و نوادگان مطهر بن علی زکی که نقابت شیعیان ری و گاه قم را بر عهده داشتند از دیگر خاندان‌های فعال در زمینه علوم مختلف شیعی در این دوره هستند. ۱. از جمله این افراد شرف‌الدین محمد، نقیب النقبای ری و از ممدوحین قوامی رازی، بود. [۴۶]
قوامی رازی، بدرالدین، دیوان، ج۱، ص۳۹ـ۴۲، چاپ جلالالدین محدث ارموی، (تهران) ۱۳۳۴ ش.
[۴۷]
قوامی رازی، بدرالدین دیوان، ج۱، ص۷۳ـ۷۷، چاپ جلالالدین محدث ارموی، (تهران) ۱۳۳۴ ش.
وی در ری مجلس درس داشت و شیخ منتجب‌الدین از جمله شاگردان او بود. [۴۸]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۱۰۰، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
(برای شرح حال و فعالیت‌های علمی برخی از افراد این خاندان به این منبع رجوع کنید. [۴۹]
قوامی رازی، بدرالدین دیوان، ج۱، ص۱۹۳ـ۲۱۸، چاپ جلالالدین محدث ارموی، (تهران) ۱۳۳۴ ش.
)۲. ابوالقاسم یحیی از دیگر نقبای ری و صاحب فضل و کمال بود. منتجب‌الدین در درس وی حاضر می‌شد و کتاب الفهرست را در پی گفتگو با او تالیف کرد. [۵۰]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۲۹ـ۳۱، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
۶.۴ - خاندان دوریستیاز خاندان دوریستی نیز دانشمندان برجسته‌ای در این دوره به ظهور رسیدند. ۱. ابوعبداللّه جعفر بن محمد دوریستی کتاب‌های زیادی چون الکفایة و الاعتقاد تالیف کرد. [۵۱]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۴۵، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
۲. عبدالجلیل قزوینی رازی [۵۲]
قزوینی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۱۴۵، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
به نام برخی از افراد این خاندان و سهمی که در گسترش دانش‌های شیعی داشته‌اند، اشاره کرده است.به گفته وی [۵۳]
قزوینی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۱۴۵، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
خواجه حسن دوریستی فرزند ابوعبداللّه جعفر، با خواجه نظام‌الملک طوسی «حق خدمت و صحبت» داشت.۶.۵ - خاندان رازی خزاعیخاندان رازی خزاعی، در گرم نگهداشتن حوزه علمیه ری و تبلیغ دین و نشر دانش‌های شیعی، کوشش‌های زیادی کردند. ۱. شیخ ابوبکر احمد بن حسین نیشابوری خزاعی رازی از بزرگان علمای شیعه و صاحب تالیفات گوناگون چون الامالی در حدیث در چهار جلد، عیون الاحادیث و الروضه در فقه، از این خاندان بود که به تعلیم و پژوهش اشتغال داشت. وی شاگرد سیدرضی، سیدمرتضی و شیخ طوسی بوده است. [۵۴]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۳۲، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
۲. پسر وی شیخِ حافظ عبدالرحمان نیشابوری (متوفی ۴۸۵) نیز از اساتید برجسته در این دوره است. وی که عموی پدر ابوالفتوح رازی بود در ری کرسی تدریس داشت و شمار زیادی طالب علم و محدّث در درس او حاضر می‌شدند. [۵۵]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۷۵، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
[۵۶]
عسقلانی، ابن‌حجر، لسان المیزان، ج۵، ص۸۵، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
۳. ابوالفتوح رازی دانشمند و مفسر شهیر شیعی نیز از این خاندان است. او در ری به فعالیت‌های علمی و آموزشی اشتغال داشت و شاگردان بسیاری چون منتجب‌الدین، [۵۷]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۴۸، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
ابن‌شهر آشوب، ابوطالب طوسی و صفی‌الدین حیروی تربیت کرد.۶.۶ - دیگر علماسدیدالدین حمّصی، عبدالکریم رافعی مؤلف التدوین فی اخبار قزوین، عمادالدین طبری مؤلف بشارة المصطفی لشیعة المرتضی، محمد بن ابی‌مسلم ابی الفوارس رازی، رشیدالدین رازی، قطب‌الدین راوندی، عبدالجبار بن عبداللّه رازی از شاگردان شیخ طوسی و استاد قاطبه علما و طالبان علوم در زمان خودش، و سیدتاج‌الدین موسوی از دیگر دانشمندان معروف حوزه علمیه ری در این دوره هستند. ظهور این تعداد فقیه، محدّث و عالم در ری در دوره سلجوقی به خوبی نشان دهنده رواج و گسترش حوزه علمیه شیعی در این دوره است. به علاوه، در منابع به نام مدارس، مساجد، خانقاه‌ها و مراکز علمی دیگر متعلق به ری در سده‌های پنجم و ششم اشاره شده که بیان‌گر پویایی و سرزندگی آموزش‌های شیعی در این شهر است. ۷ - حمله مغولاندر جریان یورش مغولان در اوایل سده هفتم، شهر ری چندین بار مورد حمله قرار گرفت و ویرانی‌های زیادی در این شهر پدید آمد. در نتیجه حوزه علمیه ری به رغم ظهور دانشمندانی چون نهاوندی، قطب‌الدین رازی و تاج‌الدین محمود رازی [۵۸]
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۱۴۲.
[۵۹]
خوانساری، ج۶، ص۳۸ـ۴۸.
[۶۰]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة: الانوار الساطعة فی المائة السابعة، ج۱، ص۴، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
[۶۱]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة: الانوار الساطعة فی المائة السابعة، ج۱، ص۳۳، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲.
هرگز رونق پیشین خود را بازنیافت.۸ - ویژگیهاحوزه علمیه ری دارای از ویژگی‌های خاصی است که کمتر در حوزه‌های دیگر به چشم خورده است، این ویژگی‌ها از قبیل ارتباط علما با و معصومین و مراکز علمی مختلف و برپایی مناظره و هم‌نشینی با ادیان و فرق مختلف می‌باشد. ۸.۱ - ارتباط علما با معصومیناز ویژگی‌های برجسته حوزه علمیه ری به ویژه در آغاز شکل‌گیری، ارتباط پیوسته محدّثان و علمای آن دیار، تا پیش از وقوع غیبت، با امامان معصوم بوده است. علاوه بر آن‌که در میان یاران و راویان احادیث ائمه نام گروهی از دانشمندان ری دیده می‌شود، برخی دیگر از علمای ری نیز از طریق مکاتبه یا حضوری با ائمه در ارتباط بوده‌اند (برای نمونه به این منابع رجوع کنید. [۶۳]
مصطفی بن حسین تفرشی، نقدالرجال، ج۳، ص۲۹۱، قم ۱۴۱۸.
[۶۴]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة: نوابغ الرواة فی رابعة المئات، ج۱، ص۶۱، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
)۸.۲ - ارتباط با مراکز علمیارتباط با مراکز علمی مختلف در جهان اسلام، ویژگی دیگر حوزه علمیه ری است. گزارش‌های زیادی در دست است که نشان می‌دهد از آغاز شکل‌گیری حوزه علمیه ری، بسیاری از محدّثان، فقها و دانشمندانی که در این حوزه به تعلیم و تعلم اشتغال داشته‌اند، برای بهره‌مندی از درس اساتید دیگر حوزه‌های علمیه در شهرهایی چون قم، بغداد، کوفه و نجف به این شهرها مسافرت کرده‌اند. [۶۶]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشعیة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۴۱۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۶۷]
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغدادی، ج۵، ص۴۵۷ـ۴۵۸.
[۶۸]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۴۶، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
[۶۹]
حلّی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، ج۱، ص۲۶۸، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (قم) ۱۴۱۷.
به علاوه دانشمندان زیادی از شهرها و حوزه‌های علمیه دیگر، برای استفاده از درس و دانش علمای ری، در این شهر ساکن می‌شده‌اند. [۷۰]
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغدادی، ج۱۲، ص۲۰.
[۷۱]
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغدادی، ج۱۳، ص۲۱۰.
[۷۲]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۴۶، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
[۷۳]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۵۳، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
[۷۴]
محمد بن حسن قزوینی، ضیافة الاخوان و هدیة الخلان، ج۱، ص۲۸۲، چاپ احمدحسینی، قم ۱۳۹۷.
شیخ صدوق به دلیل سفرهای متعدد به شهرها و مراکز علمی در نقاط مختلف جهان اسلام، سهم بسزایی در ایجاد ارتباط علمی میان حوزه ری و سایر حوزه‌های علمیه در قرن چهارم داشت. پاسخ‌هایی که وی به سؤالات فرستاده شده از جانب مردم شهرهای مختلف چون قزوین، بصره، کوفه، مدائن، نیشابور و بغداد داده است، بیان‌گر جای‌گاه و مرجعیت و نیز گستردگی روابط وی است. [۷۵]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشعیة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۹۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
او کتاب من لایحضره الفقیه را در پاسخ به درخواست ابوعبداللّه محمد بن حسن بن اسحاق معروف به نعمه از نوادگان امام موسی الکاظم (علیه‌السّلام) که در ایلاق ماوراء النهر ساکن بود، نوشت. ۸.۳ - هم‌نشینی فرق و ادیاندر شهر ری از حدود سده سوم تا نهم هجری، پیروان فرق و مذاهب و حتی ادیان مختلف زندگی می‌کردند. این امر موجب شده بود که عالمان این فرق و مذاهب در حوزه‌های علمیه این شهر به مناظره و تبادل نظر با یکدیگر بپردازند و گاه در مجالس درس یکدیگر شرکت کنند. حیص بیص (متوفی ۵۷۴) از فقها و ادبای هوادار اهل بیت (علیهم‌السلام) از مجلس درس محمد بن عبدالکریم وزان شافعی، قاضی ری استفاده می‌کرد و عبدالکریم رافعی مؤلف التدوین در درس شیخ منتجب‌الدین حضور می‌یافت. [۷۷]
رافعی قزوینی، عبدالکریم بن محمد، التدوین فی اخبار قزوین، ج۳، ص۳۷۷، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
عبدالجلیل قزوینی رازی [۷۸]
قزوینی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۱۰۶، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
به حضور بسیاری از منقبت خوانان، عالمان و بازاریان و حنفیان و شافعیان در مجلس درس خویش در هر دوشنبه اشاره کرده است. این تعاملات علمی باعث می‌شد که هر یک از اربابان مذاهب، کتاب‌ها و رساله‌هایی در دفاع از مذهب و عقیده خویش و ردیه‌هایی بر آرا و نظر مخالفان تالیف کنند. [۷۹]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشعیة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۷۵، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۹ - کانون‌های آموزشاز زمان تاسیس حوزه علمیه تنها مرکز آموزشی مدارس علمیه نبوده بلکه مساجد نیز محلی جهت تدریس علوم حوزوی بوده‌اند. ۹.۱ - مساجدمساجد یکی از کانون‌های اصلی درس و مناظره در ری بوده است. حمداللّه مستوفی تعداد مساجد ری را در نیمه دوم سده دوم، سی هزار دانسته است. در سده ششم نیز مساجدی در ری وجود داشت که متعلق به پیروان مذاهب مختلف بود و در آن مجالس درس برپا می‌شد. برخی از این مساجد یادگار سده‌های پیشین بود و مدتی طولانی فعالیت‌های علمی و آموزشی در آنها ادامه داشت. [۸۰]
قزوینی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۳۵، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
[۸۱]
قزوینی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۷۴، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
[۸۲]
قزوینی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۳۷۲، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
[۸۳]
قزوینی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۵۵۱ـ۵۵۲، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
۹.۲ - مدارسمدارس از دیگر مراکز مهم علمی و آموزشی شیعیان در ری بوده‌اند. هر چند درباره مدارس شیعی در دوره آل بویه اطلاعی در دست نیست اما اشاره عبدالجلیل قزوینی رازی [۸۴]
قزوینی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۳۴ـ۳۷، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
به کثرت «مدارس سادات» در شهرهای مختلف شیعه‌نشین، پیش از سده ششم، گواه فعالیت گسترده این مدارس است. وی هم‌چنین بیش از ده مدرسه را برشمرده که در دوره سلجوقیان به ارائه تعالیم شیعی در ری مشهور بوده‌اند.مدرسه سیدتاج‌الدین محمد کیسکی در زمان تالیف کتاب النقض در حدود ۵۶۰، نزدیک به نود سال سابقه فعالیت داشته و موضع مناظره دانشمندان و محل تجمع علما و سادات و فقهای مشهور بوده است. [۸۵]
قزوینی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۳۴، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
در مدرسه شمس‌الاسلام حسکا بن بابویه نیز علاوه بر مجالس وعظ و قرائت قرآن، به کودکان آموزش‌های لازم ارائه می‌شد. [۸۶]
قزوینی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۳۴ـ۳۵، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
هم‌چنین مدرسه‌ای به نام علی جاسبی در کوی اصفهانیان ری واقع بود. [۸۷]
قزوینی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۳۵، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
تنها در یکی از مدارس دوره سلجوقی به نام خواجه عبدالجبار چهارصد فقیه و متکلم درس شریعت می‌آموختند. [۸۸]
قزوینی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۳۵، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
عبدالجلیل قزوینی رازی خود در ری مدرسه‌ای بزرگ داشت که هر جمعه در آن به ارائه درس می‌پرداخت. [۸۹]
قزوینی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۱۳۷ـ۱۳۸، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
در مدرسه خواجه امام رشید رازی نیز بیش از دویست دانشمند، درس اصول دین و اصول فقه و علم شریعت می‌آموختند. [۹۰]
قزوینی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۳۶، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
۹.۳ - کتابخانههامدارس مذکور دارای کتابخانه‌های بزرگ و گاه تخصصی بودند که در آن کارهای علمی و آموزشی صورت می‌گرفت. برای نمونه مدرسه خواجه امام رشید رازی، کتابخانه‌ای بزرگ و مجهز داشت. [۹۱]
قزوینی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۳۶، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
کتابخانه‌های این مدارس و نیز سایر کتابخانه‌هایی که در ری ساخته شده بود، مملو از کتب اصولی و فروعی بود به گونه‌ای که عبدالجلیل قزوینی رازی [۹۲]
قزوینی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۳۸، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
«تعدید و تحصیر» این کتب را هم مشکل شمرده و ذکر اسامی مصنفان و روات این کتاب‌ها را مستلزم تالیف کتابی جداگانه دانسته است.کتابخانه‌ها در ری افزون بر مرکز مطالعه و پژوهش، کانون درس و گفتگوهای علمی بودند. ابوالفضل ابن‌عمید، وزیر رکن‌الدوله بویه‌ای، کتابخانه‌ای بزرگ در ری داشت که رساله‌ها و کتب ارزشمندی در آن نگهداری می‌شد و مسکویه مدتی خازن و کتاب‌دار آن بود. [۹۳]
مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم و تعاقب الهمم، ج۶، ص۲۶۲ـ۲۶۳.
یکی از مشهورترین کتابخانه‌های ری در دوره آل بویه متعلق به صاحب بن عباد بود که بیش از چهارصد بار شتر کتاب در آن جمع‌آوری شده بود و مجموع کتاب‌های آن به ۲۱۷.۰۰۰ جلد می‌رسید. [۹۵]
صفدی، صلاح‌الدین، الوافی بالوفیات، ج۲۱، ص۲۲.
در دوره سلجوقیان نیز کتابخانه‌هایی چون کتابخانه شرف‌الدین محمد، نقیب النقبای ری، به عنوان مراکز علمی و آموزشی شهره بوده‌اند. [۹۶]
بیهقی، علی بن زید، کتاب تتمة صوان الحکمة، ج۱، ص۱۷، چاپ محمد شفیع، لاهور ۱۳۵۱.
در دوره سلجوقیان خانقاه‌هایی نیز متعلق به شیعیان در ری وجود داشته که در آنها مجالس درس و بحث و آموزش علوم و احکام دینی رایج بوده است. [۹۷]
قزوینی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۳۵ـ۳۶، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
۱۰ - تامین هزینههاهزینه مراکز علمی شیعی اعم از مساجد، مدارس و کتابخانه‌ها از راه‌های گوناگون تامین می‌شد. ۱. اوقاف یکی از مهم‌ترین منابع تامین این هزینه‌ها بود. [۹۸]
قزوینی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۳۴، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
بخشی از درآمدهای حاصل از دریافت وجوهات شرعی و نیز صرف مراکز علمی و زندگی دانشمندان می‌شد. [۹۹]
قزوینی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۱۹۵ـ۱۹۶، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
۲. عده‌ای از بزرگان و وزرا نیز بخشی از اموال شخصی خویش را صرف مراکز علمی می‌کردند. [۱۰۰]
حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۵، ص۱۹۳۸، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
۳. با این حال اغلب علما و دانشمندان و نیز طالبان علم از راه کسب و کار مخارج زندگی خویش را تامین می‌کردند. برای نمونه مسکویه خود خازن و کتاب‌دار ابوالفضل ابن‌عمید بود. [۱۰۱]
مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم و تعاقب الهمم، ج۶، ص۲۶۲ـ۲۶۳.
۱۱ - موضوعات درسیدر حوزه ری علوم گوناگون از ادبیات گرفته تا دانش قرآن و حدیث و تاریخ و کلام و گاه برخی از علوم عقلی تدریس می‌شد. در هر یک از این علوم دانشمندان بنامی به ظهور رسیدند. مهم‌ترین علوم مورد توجه در حوزه ری به قرار زیر است: ۱۱.۱ - ادبیاتادبیات عرب از درس‌های اصلی حوزه ری بوده است. ادیبان در این حوزه با تحقیق در دانش صرف و نحو و فصاحت و بلاغت و بدیع و نیز توغل در متون ادبی و نثر و شعر عربی، به مجالس درس خویش رونق می‌بخشیدند و به ویژه این کار را برای درک زیبایی‌های ادبی و بلاغی قرآن انجام می‌دادند. ۱. ابن‌فارِس (متوفی ۳۹۵) مؤلف کتاب مجمل اللغة و مقاییس اللغة از جمله ادیبان مشهور حوزه ری بود. وی استاد مجدالدوله بویه‌ای و صاحب بن عباد در علوم ادبی به شمار می‌رفت. ابن‌بابویه ضمن نقل روایتی از احمد بن فارس او را ادیب و از اصحاب حدیث خوانده است. ۲. ابن‌عمید و شاگردش صاحب بن عباد از وزرای مشهور آل بویه در ری، از مشاهیر ادب عربی در دوره خویش بودند. ۳. مسکویه نیز از ادیبان حوزه ری بود. وی در ادب پارسی و عربی استاد بود و تالیفاتی در این زمینه دارد. ۴. کمال‌الدین بندار بن ابی نصر رازی (متوفی ۴۰۱) نیز از ادبا و شعرای شیعه در این دوره است. وی زبان‌های عربی و فارسی را نیک می‌دانست و صاحب بن عباد در تربیت او نقش مهمی داشت. ۵. پیش از این از ابوسعد منصور بن حسین آبی وزیر دانشمند آل بویه سخن رفت. کتاب نثرالدر، نشانه روشنی از بلاغت و فصاحت و اشراف وی بر ادب عربی است. ۵. ابوالحسین محمد بن عبداللّه نحوی رازی نیز ادیبی بود که در جامع ری تدریس می‌کرد. [۱۰۳]
سمعانی، عبدالکریم بن محمدمصحح، الانساب، ج۵، ص۴۶۹.
۶. ظهور شاعران و ادیبان بزرگی چون ابوالفتوح رازی، شیخ عبدالجبار بن عبداللّه بن علی رازی و ابوالحسن علی بن محمد رازی و بسیاری دیگر در دوره سلجوقیان، گواه رونق بازار شعر و ادب در شهر ری است. [۱۰۴]
قزوینی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۲۳۱ـ۲۳۲، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
[۱۰۵]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۷۵، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
۷. شمس‌الدین ابوالمفاخر، معروف به ملک الفضلاء، دیگر ادیب و شاعر دوره سلجوقی در ری است. وی شعر معروفی به فارسی در مدح امام رضا (علیه‌السلام) سروده است. [۱۰۶]
سمرقندی، دولتشاه، تذکرةالشعراء، ج۱، ص۷۶ـ ۷۷، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۹/۱۹۰۱، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش.
۸. عبدالجلیل قزوینی رازی خود از ادبای بزرگ ری در سده ششم است که افزون بر ادبیات عرب در ادبیات فارسی نیز سرآمد بود. ۱۱.۲ - علوم قرآنیقرآن و دانش‌های مرتبط با آن از دیگر موضوعات مهم در برنامه آموزشی حوزه علمیه ری بوده است. ۱. محمد بن حسّان رازی از اصحاب امام هادی (علیه‌السلام)، کتاب‌هایی به نام ثواب القرآن و ثواب انا انزلناه داشته است. [۱۰۷]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشعیة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۳۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۲. شیخ صدوق به قرآن توجه ویژه داشت. او در رساله الاعتقادات، موضوعات بنیادین اعتقادی را از منظر اهل بیت (علیهم‌السلام) و بر محور قرآن بررسی کرده است. ۳. محمد بن احمد بن جنید اسکافی رازی از بزرگان فقها و علمای شیعه چندین رساله از جمله امثال القرآن تالیف کرد. [۱۰۸]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۳۴۷، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
او رساله‌ای به نام ایضاح خطا من شنّع علی الشیعة فی امر القرآن داشته [۱۰۹]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشعیة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۸۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
که ظاهرآ موضوع آن پاسخ‌گویی به اتهامات مخالفان شیعه است که آنها را به بی‌توجهی به قرآن و باور به تحریف آن متهم می‌کرده‌اند.۴. ابوسعد منصور بن حسین آبی در کتاب نثرالدر برای نخستین بار فهرست موضوعی برای آیات قرآن فراهم ساخت و آیاتی را با عناوینی چون تقوا، ذکراللّه، تحمیدات، صلوة، شهادت، جهاد و صبر در یک‌جا گردآورد. [۱۱۰]
آبی، منصور بن حسین، نثرالدّرّ، ج۱، ص۲۹ـ۱۵۰، چاپ محمدعلی قرنه، (قاهره، بی‌تا.
۵. تفسیر ابوالفتوح رازی به خوبی بیان‌گر رواج این دانش در حوزه علمیه ری در سده ششم است. منتجب‌الدین رازی [۱۱۱]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۳۷، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
[۱۱۲]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۴۵، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
[۱۱۳]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۴۸، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
و عبدالجلیل قزوینی رازی [۱۱۴]
قزوینی، عبدالجلیل، نقض، ج۱، ص۵۲۶، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش.
نام برخی از مُقریان و مفسران شیعه در ری را ذکر کرده‌اند.۱۱.۳ - حدیثحوزه ری از آغاز شکل‌گیری از کانون‌های مهم حدیثی شیعه به شمار می‌رفته است. محمد بن یعقوب کلینی و شیخ صدوق که سهم بسزایی در گسترش دانش حدیث داشتند هر دو بخش عمده فعالیت‌های علمی خویش را در ری به انجام رساندند. از آن‌جا که در میان اصحاب ائمه و راویان احادیث ایشان جمع زیادی از دانشمندان ری دیده می‌شوند، احادیث حوزه ری، به قلت واسطه با معصومین (علیهم‌السّلام) شهرت دارند. به علاوه تلاش محدّثان حوزه ری به نوآوری‌هایی در جنبه‌های مختلف دانش حدیث انجامید. تبویب احادیث و نظم و ترتیب دادن به آنها، یکی از این نوآوری‌هاست. کلینی و صدوق از پیش‌گامان این راه به شمار می‌روند و کتاب‌های حدیثی این دو از نظر تبویب و ترتیب و جمع‌آوری موضوعی احادیث، قابل توجه است. جعفر بن احمد بن علی رازی، محدّث مشهور امامی در قرن چهارم، در گردآوری حدیث ابتکارهایی داشته است، مثلا الاعمال المانعة من دخول الجنة، شامل روایاتی درباره اعمالی که بازدارنده فرد از ورود به بهشت است، جامع الاحادیث مشتمل بر هزار حدیث نبوی به ترتیب الفبایی؛ الغایات مشتمل بر احادیثی که با افعل تفضیل آغاز شده‌اند؛ المسلسلات یا الاخبار المسلسلة که حاوی احادیث مسلسل است؛ و نوادر الاثر فی علی (علیه‌السّلام) خیر البشر در بردارنده هفتاد طریق برای حدیث نبوی «علیُّ خیرُ البشر». منتجب‌الدین رازی [۱۱۵]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۳۴، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
[۱۱۶]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۷۱، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
[۱۱۷]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۷۷، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
[۱۱۸]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۱۰۰، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
به اسامی تعدادی از محدّثان و حافظان شیعی ری اشاره کرده که نماینده رونق دانش حدیث در این شهر است.۱۱.۴ - تاریخدر میان دانشمندان حوزه علمیه ری، مورخان بزرگی نیز ظهور کرده‌اند که بعضاً تالیفات مهم و مفصّلی در تاریخ نگاشته‌اند. ۱. مسکویه رازی صاحب کتاب تجارب الامم و تعاقب الهمم از جمله این افراد است. ۲. ابوسعد آبی نیز کتابی در تاریخ ری داشته است. [۱۱۹]
حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۲، ص۶۹۰، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
شیخ منتجب‌الدین هم کتابی به نام تاریخ الری داشته که ابن‌حجر عسقلانی در لسان المیزان، بارها از آن استفاده کرده است. [۱۲۰]
عسقلانی، ابن‌حجر، لسان المیزان، ج۱، ص۳۲۵ـ۳۳۵، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
[۱۲۱]
عسقلانی، ابن‌حجر، لسان المیزان، ج۳، ص۷۴، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
[۱۲۲]
عسقلانی، ابن‌حجر، لسان المیزان، ج۳، ص۸۳، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
[۱۲۳]
عسقلانی، ابن‌حجر، لسان المیزان، ج۳، ص۸۵، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
[۱۲۴]
عسقلانی، ابن‌حجر، لسان المیزان، ج۵، ص۲۹۴، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
۱۱.۵ - کلامحضور پیروان ادیان و مذاهب گوناگون در ری، موجب رواج دانش کلام در حوزه این شهر شده بود. معتزله، حنابله، شافعیان، اسماعیلیان و نیز یهودیان و مسیحیان گروه‌های دینی و مذهبی در این شهر بودند. هر یک از صاحبان این مذاهب آزادانه به ترویج باورهای خود می‌پرداختند. متکلمان مذاهب گوناگون در مساجد و مدارس در جمع مردم می‌نشستند و با یکدیگر مناظره می‌کردند. یهودیان و مسیحیان نیز برای اثبات عقاید خویش به مناظره با عالمان مسلمان مشغول بودند. در یکی از این مناظره‌ها عالمی یهودی به نام راس الجالوت درباره اعجاز قرآن و تقلیدناپذیر بودن آن با صاحب بن عباد مناظره کرد و مغلوب شد. [۱۲۵]
حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، ج۲، ص۶۸۲، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.
مناظرات ابوحاتِم رازی، داعی اسماعیلی در منطقه ری، با محمد بن زکریای رازی در بحث نبوت، در همین شهر روی داد؛ کتاب اَعلام النبوة گزارش ابوحاتم از همین مناظرات است. باورها و شعائر مکتب امامیه به ویژه موضوع غیبت امام دوازدهم، مورد اعتراض و مناقشه مشترک متکلمان معتزلی و زیدی قرار داشت و علمای شیعه نیز به تشریح و تبیین باورهای خویش در این زمینه و پاسخ به شبهات می‌پرداختند. ۱۱.۵.۱ - تالیفات علم کلام۱. ابن‌قبه رازی (متوفی پیش از ۳۱۹) متکلمی که ابتدا معتزلی بود و سپس شیعه شد چند کتاب در همین مباحث نگاشت (درباره او به این منبع رجوع کنید. [۱۲۶]
مدرسی طباطبائی، حسین، مکتب در فرایند تکامل: نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین، ج۱، ص۲۱۵ـ۲۲۴، ترجمه‌هاشم ایزدپناه، تهران ۱۳۸۶ ش.
)۲. کمال‌الدین و تمام النعمة اثر شیخ صدوق نیز از مهم‌ترین کتاب‌های همین دوره است. ۳. علی بن محمد رازی معروف به علّان کلینی کتابی به نام اخبار القائم (علیه‌السّلام) تالیف کرد [۱۲۹]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشعیة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۶۰۲۶۱، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
و محمد بن یعقوب کلینی نیز در رد قرامطه کتابی نوشت.۴. علی بن محمد خزاز قمی ساکن ری از فقیهان و متکلمان قرن چهارم، در دفاع از باورهای شیعه کتاب‌هایی چون الایضاح فی الاعتقاد و الکفایة فی النصوص (کفایة الاثر فی النص علی الائمة الاثنَیْ عَشَر) تالیف کرد. [۱۳۱]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشعیة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۶۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۳۲]
ابن‌شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، ج۱، ص۷۱، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
۵. حسین بن علی برادر شیخ صدوق کتابی به نام التوحید و نفی التشبیه نوشت. [۱۳۳]
نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشعیة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۶۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۳۴]
عسقلانی، ابن‌حجر، لسان المیزان، ج۳، ص۱۹۹، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
۶. در دوره سلجوقیان نیز متکلمان بزرگی در شهر ری ظهور کردند. سدیدالدین حمّصی از فقها و متکلمان مشهور سده ششم است. وی کتاب‌هایی چون بدایة الهدایة، التبیین و التنقیح فی التحسین و التقبیح، المنقذ من التقلید و المرشد الی التوحید تالیف کرد. ۷. کتاب بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض (معروف به النقض) تالیف عبدالجلیل قزوینی رازی در نیمه دوم قرن ششم به روشنی حاکی از رواج مباحث کلامی در حوزه ری در این دوره است. ۱۱.۶ - فقهدانش فقه نیز از دروس و تعالیم رایج حوزه ری بوده است. در منابع به نام بسیاری از فقهای حوزه ری و آثار و تالیفات فقهی آنها اشاره شده است. ابن‌جنید اسکافی (متوفی ۳۸۱) از فقهای نامور اهل ری، که البته عمده فعالیت‌های علمی او در حوزه بغداد بروز کرده، بیش از پنجاه رساله در فقه و علوم قرآن تالیف کرد. تهذیب الشیعة لاحکام الشریعة و الاحمدی فی الفقه المحمدی از آثار اوست. وی مسائل فقهی را به صورت موضوعی با تقسیم‌بندی مناسب تدوین کرد. او پس از بیان آرای فقهای مذاهب، نظر علمای شیعه را نیز بیان کرده و سپس رای مختار خود را توضیح داده است. ابن‌قبه رازی نیز علاوه بر کلام، در فقه نیز صاحب‌نظر بود. دیدگاه او درباره خبر واحد که بیش‌تر در حوزه فقه کاربرد دارد، شهرت فراوان یافت و به شبهه ابن‌قبه معروف شد. ابوطیب رازی، شیخ موفق‌الدین معروف به خواجه آبی، حسن بن اسحاق بن عبید رازی، ابوالحسن علی بن عبداللّه رازی، سیدکمال‌الدین عبدالعظیم، تاج‌الدین محمود بن حسن ورامینی و فخرالدین محمد بن علی استرآبادی، برخی دیگر از فقهای حوزه ری بوده‌اند. [۱۳۵]
طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، ج۱، ص۳۷۷، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۷.
[۱۳۶]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۴۹، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
[۱۳۷]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۵۳، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
[۱۳۸]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۸۳، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
[۱۳۹]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۹۴، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
[۱۴۰]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۱۲۱، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
[۱۴۱]
رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، ج۱، ص۱۲۴، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
۱۲ - مدارس علمیه شهر رینصیرالدین ابی‌الرشید عبدالجلیل رازی در کتاب «النقض» نام تعدادی از مدارس شیعه را در ری بدین‌گونه ذکر کرده است: ۱. مدرسه سیدتاج‌الدین محمد کیکی ۲. مدرسه شمس‌الاسلام حسکا بابویه ۳. مدرسه خانقاه ریان ۴. مدرسه سیدزاهد ابوالفتوح ۵. مدرسه فقیه علی جاستی ۶. مدرسه محله در زان‌مهران زادمهران ۷. مدرسه خواجه عبدالجبار ۸. مدرسه کوی فیروزه ۹. مدرسه خواجه امام رشید رازی ۱۰. مدرسه شیخ حیدر مکی ۱۱. مدرسه ابی‌الوفا رازی ۱۲. مدرسه مشاط رازی ۱۳. مدرسه خواجه شرف مرادی ۱۴. مدرسه عبدالجلیل رازی ۱۵. مدرسه قطب‌الدین راوندی [۱۴۲]
قزوینی رازی، عبدالجلیل، النقض، ص۴۷ـ۴۸.
[۱۴۳]
سلطان‌زاده، حسین، تاریخ مدارس ایران، ص۱۳۳ـ۱۳۶.
با یورش مغول و قتل عام وحشیانه آنان بسیاری از شهرها و روستاهای ایران اسلامی رو به ویرانی نهاد و برخی از این شهرها دیگر هیچ گاه مقام و موقعیت پیش را به دست نیاورد. شهر «ری» که به سبب قدمت به «شیخ البلاد» و از نظر اعتبار به «ام البلاد» ایران مشهور بود، [۱۴۴]
مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، ص۵۲.
پس از آن که در عهد مغول ویران شد دیگر در هیچ زمان موقعیت سابق را کسب نکرد. (کلاویخو که در زمان تیمور (دهه اول قرن پانزدهم میلادی) این شهر را دیده است، بسیاری از بناهای ری را به صورت ویرانه و مخروبه و شهر را خالی از سکنه ذکر کرده است.) [۱۴۵]
کلاویخو، گونسالس، سفرنامه کلاویخو، ترجمه مسعود رجب‌نیا، ص۱۷۶.
۱۲.۱ - مدرسه علمیه عبدالعظیمهم اکنون شهرری به سبب وجود آرامگاه حضرت حمزة بن موسی بن جعفر (علیه‌السّلام) و حضرت عبدالعظیم، زیارتگاه شیفتگان اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم‌السّلام) است و همین امر باعث رونق شهر شده و حوزه علمیه آن دیگر بار به فعالیت فرهنگی مشغول بوده و چندین مدرسه در آن در حال فعالیت هستند که از جمله آنها باید به مدرسه علمیه حضرت عبدالعظیم حسنی اشاره کرد. قدمت حوزه علمیه آستان حضرت عبدالعظیم (علیه‌السّلام) به سال‌های اوایل پیروزی انقلاب اسلامی برمی‌گردد. در اواسط شهریور ۱۳۵۹ بنای مقبره رضاخانی تخریب و به جای آن حوزه علمیه احداث شد و در ۱۳۶۶ حدود هفتاد نفر طلبه برای سال اول پذیرفته شدند. از آن تاریخ تا کنون (زمان نگارش مقاله) ۱۵۲۵ نفر در این حوزه اشتغال به تحصیل داشته‌اند. حوزه علمیه آستان حضرت عبدالعظیم (علیه‌السّلام) ظرفیت پذیرش سیصد طلبه علوم دینی را به طور شبانه روزی داراست و ساختمان آن از کلّیه امکانات آموزشی و رفاهی برخوردار است و از این جهت جزء معدود حوزه‌های کشور است. زیر بنای کلّ ساختمان ۱۱ هزار و ۵۰۰ متر مربع و محوطه، ۶۵۰۰ متر مربع و مساحت کلّ مدرسه ۱۸ هزار متر مربع است. حوزه شامل ۶۸ حجره (اتاق) در بخش خوابگاه و ۴۵ اتاق در سه ساختمان جنوبی است. مساحت کتابخانه و سالن مطالعه هر کدام سیصد متر مربع است. در حال حاضر (زمان نگارش مقاله) ۱۲۰ طلبه در ۶ پایه درسی زیر نظر ۱۸ نفر از اساتید مجرّب تحصیل می‌کنند. [۱۴۶]
پایگاه اطلاع رسانی حوزه، حوزه علمیه برادران آستان حضرت عبدالعظیم (علیه‌السّلام).
۱۳ - فهرست منابع(۱) آبی، منصور بن حسین، نثرالدّرّ، چاپ محمدعلی قرنه، (قاهره، بی‌تا). (۲) آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۳) آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة، الانوار الساطعة فی المائة السابعة، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۲/۱۹۷۲. (۴) آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة، نوابغ الرواة فی رابعة المئات، چاپ علی‌نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱. (۵) ابن‌اثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ. (۶) شیخ صدوق، محمد بن علی، التوحید، چاپ‌هاشم حسینی طهرانی، قم (۱۳۵۷ ش). (۷) شیخ صدوق، محمد بن علی، کتاب مَن لا یَحضُرُه الفقیه، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴. (۸) شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال‌الدین و تمام‌النعمة، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ ش. (۹) عسقلانی، ابن‌حجر، لسان المیزان، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲. (۱۰) ابن‌شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱. (۱۱) علوی اصفهانی، ابن‌طباطبا، منتقلة الطالبیة، چاپ محمدمهدی حسن خرسان، نجف ۱۳۸۸/۱۹۶۸. (۱۲) ابوالفرج اصفهانی، علی بن محمد، مقاتل الطالبیین، چاپ احمد صقر، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷. (۱۳) امین. (۱۴) بیهقی، علی بن زید، کتاب تتمة صوان الحکمة، چاپ محمد شفیع، لاهور ۱۳۵۱. (۱۵) تفرشی، مصطفی بن حسین، نقدالرجال، قم ۱۴۱۸. (۱۶) مستوفی، حمداللّه، نزهةالقلوب. (۱۷) خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغدادی. (۱۸) خوانساری. (۱۹) سمرقندی، دولتشاه، تذکرةالشعراء، چاپ ادوارد براون، لیدن ۱۳۱۹/۱۹۰۱، چاپ افست تهران ۱۳۸۲ ش. (۲۰) رافعی قزوینی، عبدالکریم بن محمد، التدوین فی اخبار قزوین، چاپ عزیزاللّه عطاردی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷. (۲۱) سمعانی، ابوسعد، الانساب. (۲۲) شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال. (۲۳) صفدی، صلاح‌الدین، الوافی بالوفیات. (۲۴) طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۲۰. (۲۵) طوسی، محمد بن حسن،الفهرست، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۷. (۲۶) طوسی، محمد بن حسن،کتاب الغیبة، چاپ عباداللّه طهرانی و علی احمد ناصح، قم ۱۴۱۱. (۲۷) قزوینی، عبدالجلیل، نقض، چاپ جلالالدین محدث ارموی، تهران ۱۳۵۸ ش. (۲۸) حلّی، حسن بن یوسف، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (قم) ۱۴۱۷. (۲۹) قزوینی، محمد بن حسن، ضیافة الاخوان و هدیة الخلان، چاپ احمدحسینی، قم ۱۳۹۷. (۳۰) قوامی رازی، بدرالدین، دیوان، چاپ جلالالدین محدث ارموی، (تهران) ۱۳۳۴ ش. (۳۱) مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار. (۳۲) مدرسی طباطبائی، حسین، مکتب در فرایند تکامل: نظری بر تطور مبانی فکری تشیع در سه قرن نخستین، ترجمه‌هاشم ایزدپناه، تهران ۱۳۸۶ ش. (۳۳) مسکویه، ابوعلی، تجارب الامم و تعاقب الهمم. (۳۴) رازی، علی بن عبیداللّه، الفهرست، چاپ جلالالدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش. (۳۵) نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنّفی الشعیة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. (۳۶) حموی، یاقوت بن عبدالله، کتاب معجم البلدان، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ ۱۸۶۶ـ۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵. (۳۷) حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳. ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حوزه علمیه ری»، شماره۶۶۳۶، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۹/۲۵. سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «حوزه علمیه ری»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۹/۲۵. |