حوزه علمیه ارومیهارومیه مرکز استان آذربایجان غربی در خلافت عمر و احتمالاً به دست «صدقة بن علی» فتح شد. صدقه و برادرانش در این شهر کاخ‌هایی بنا نمودند و برخی از قبایل عرب در این دشت سکونت کردند. [۱]
جمعی از نویسندگان، دایرة المعارف تشیع، ج۲، ص۸۲.
حوزه علمیه ارومیه در سده پنجم هم‌زمان با حکومت ابوالهیجا بر این دیار تاسیس شد و تا قبل از به قدرت رسیدن صفویه در قرن دوازدهم نتوانسته بود به جایگاه واقعی خود برسد. بعد از آن تا به امروز قدرت و نفوذ علمی و سیاسی این حوزه رو به فزونی نهاد و امروز نیز در همین مسیر در حال حرکت می‌باشد. ۱ - دوره تاسیسدر قرن چهارم هجری ارومیه شهری خرم بود. تاکستان‌های بسیار و بازرگانی پررونقی داشت. در اوایل سده پنجم هجری ابوالهیجا ربیب الدولة رئیس کردان هذبانی بر ارومیه استیلا داشت و در همین ایام بود که پای ترکان اغز به این ناحیه رسید. نقطه آغاز حوزه علمیه ارومیه نیز به این دوره می‌رسد. لیکن به جهت تسلط کردان، تاریخ دقیقی از حوزه شیعی ارومیه در دست نیست. تنها مدرک ما گفته شیخ آقابزرگ تهرانی است که «قطران بن منصور» را به شهر ارومیه نسبت داده است که گویا به سبب همین آشفتگی‌ها به شهر تبریز مهاجرت نموده و در آنجا سکونت اختیار کرده است. قطان حکیم و شاعری است که با ناصرخسرو نیز ملاقات داشته است. (به احتمال قوی اشخاص مذکور در این کتاب دانشمندانی از شمال ایران باشند، چه اینکه در نزدیکی ساری شهری به نام «اروم» بوده است.) ۱.۱ - علمای دورهشیخ آقابزرگ در قرن ششم نیز به ذکر دو نفر به نام‌های «ذوالفقار بن ابیطالب بن خلیفه» و «الرضا بن احمد بن خلیفه» می‌پردازد که ارومی بوده‌اند. [۶]
رک: جمعی از نویسندگان، دایرة المعارف تشیع، ج۲، ص۸۰.
که ذوالفقار بن ابیطالب نقیب سادات ارومی و «الرضا» از شاگردان شیخ عمادالدین طبری و متکلمان و فقیهان آن دیار بوده است.۲ - دوره تجدید و بازآفرینیدوره بازآفرینی حوزه علمیه ارومیه به قرن دوازدهم هجری می‌رسد و در بین این دو دوره، شهر ارومیه دچار انقلابات و جنگ‌هایی بوده که نتوانسته آنچنان که باید دانشوران شیعی تربیت کند. و گویا از سده هشتم تا یازدهم هجری بیشتر مردم ارومیه سنی و پیرو مذهب شافعی بودند تا پس از تشکیل دولت صفوی مذهب شیعه در آن رواج یافت. ۱.۱ - علمای دوره۱. محمدباقر ابن محمدتقی ارومی متوفی حدود ۱۱۷۹ق از دانشمندان قرن دوازدهم این حوزه است. ۲. در قرن سیزدهم هجری با شخصیت علمی چون «شیخ اسماعیل فرزند علی نقی ارومی» رو به رو هستیم که بر رسائل شیخ انصاری، بخش استصحاب آن حاشیه زده است. [۸]
انصاری، مرتضی بن محمدامین، زندگانی و شخصیت شیخ انصاری، ص۳۵۸.
۳. «سیدابراهیم ارموی» فرزند سیدعلی حسینی ارموی از دیگر فرزانگان و فقهای امامیه و حوزه علمیه ارومیه است که کتاب «الضمان» در شرح شرایع را نگاشته است. [۹]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۱، ص۱۸.
۴. «سیدآقا ارومی» زنده به سال ۱۳۰۶ق از دیگر عالمان این دیار است که در عصر خویش شیخ الاسلام ارومیه بوده است. [۱۰]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۱، ص۱۶۷.
۵. «شیخ عبدالکریم ارومی» متوفی ۱۳۵۸ق فرزند مولی ابوطالب نیز از دانشمندان حوزه ارومیه است که پس از اخذ علوم مقدماتی به حوزه تبریز رفته و مدارج عالی اجتهاد را طی کرد. ۶. سیدعطاءالله ارومی متوفی ۱۳۲۱ق نیز از عالمان برجسته شیعه است که در ارومیه متولد و پس از فراگیری مقدمات به حوزه علمیه قزوین رفت و فقه و اصول را از محضر درس ملا محمدحسین برغانی و حکمت و فلسفه را از میرزا عبدالوهاب برغانی (متوفی ۱۲۹۴. ق) آموخت. سپس به کربلا رفت و به حوزه درس میرزا علی‌نقی برغانی (متوفی ۱۳۲۰. ق) پیوست و علوم عقلی را نزد علامه برغانی (متوفی ۱۳۱۰ق) تکمیل نمود. بعد به حوزه نجف رفته و به حوزه درس حضرت آیت‌الله العظمی سیدحسین کوه‌کمره‌ای ملحق شد و از محضر شیخ محمدحسن مامقانی بهره مند گشت. وی با یک واسطه از شهید ثالث نقل روایت می‌کند. ۷. سیدعطاءالله ارومی در نجف اشرف به تدریس و افتاء پرداخت و از مراجع امور شرعیه بود. تقریرات درس میرزا علی‌نقی برغانی و کتاب طهارت و صلاة در فقه از آثار علمی اوست. [۱۱]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ج۳، ص۱۲۷۱ـ۱۲۷۲.
[۱۲]
جمعی از نویسندگان، دایرة المعارف تشیع، ج۲، ص۸۲.
۸. آقا سیدمحمدحسین عرب باغی از علمای اخباری ۹. آیت‌الله حاج شیخ محمد رکعی جوادی (متوفی ۱۳۹۲ق) ۱۰. حجت‌الاسلام و المسلمین شیخ محمدامین رضوی (متولد ۱۳۴۴ق) از دیگر علمای این حوزه می‌باشند. [۱۳]
رازی، محمدشریف، گنجینه دانشمندان، ج۵، ص۱۹۷ـ۲۰۱.
۲.۲ - معرفی اجمالی آیت‌الله قرشی«حضرت آیت‌الله سیدعلی‌اکبر قرشی» از دیگر علمای سترگ حوزه علمیه ارومیه هستند که به سال ۱۳۴۷ق در بناب متولد و تحصیلات مقدماتی را در حوزه علمیه بناب و دوره عالی را در حوزه علمیه قم طی کردند و پس از ارتحال آیت‌الله بروجردی در ارومیه استقرار یافته و به تالیف و تدریس و تحقیق پرداختند. ۲.۲.۱ - تالیفات آیت‌الله قرشیآیتالله قرشی که از فقها و مفسران حوزه علمیه ارومیه محسوب می‌گردند تالیفات عدیده‌ای در این حوزه تحقیق نموده و منتشر ساخته‌اند. برخی از آنها به قرار زیر است: ۱. قاموس قرآن ۲. احسن الحدیث، در تفسیر قرآن کریم ۳. المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفة الکاملة ۴. شخصیت حضرت مجتبی (علیه‌السّلام) ۵. مرد مافوق انسان، حسین بن علی (علیه‌السّلام) ۶. معاد از نظر قرآن و علم ۷. سیری در اسلام ۸. الاخلاق و الآداب ۹. خاندان وحی ۱۰. اعلام نهج البلاغه [۱۴]
مجله حوزه، شماره ۳۵، ص۳۱ـ۵۰.
۲.۳ - معرفی اجمالی فخرالاسلامدر اواخر سده نوزدهم میلادی در میان آسوریان ارومیه فرزندی تولد یافت که نخست در سلک روحانیت کلیسای نسطوری‌ها (آسوری‌ها) درآمد، ولی پس از چندی به دور از ترغیب کسی بر پایه تحقیق شخصی، اسلام آورد و مذهب جعفری اختیار نمود. وی پس از تشرف به اسلام نام «محمدصادق» را بر خود نهاد و به «فخرالاسلام» اشتهار یافت. «شیخ محمدصادق فخرالاسلام» تولد و حیات علمی خویش را در آغاز کتاب «انیس الاعلام» به تصویر کشیده است. وی نخست از رابی یوحنای بکیر، یوحنای جان و رآبی عاژ کسب دانش کرد و مدرسه عالی آسوری‌ها را به پایان رساند، آن گاه به واتیکان رفت و در آنجا به خدمت قسیس‌ها و مطران‌های والامقام مانند رآبی تالو و کورکز رسید و چون در واتیکان درس خواند عقاید کاتولیکی در او اثر نهاد. پس از پیشامدی حقیقت را از زبان قسیس بزرگی شنید و به حقانیت اسلام پی برد. تفسیر واژه «فارقلیط» در سریانی و «پیرکلوطوس» در یونانی که یوحنای صاحب انجیل چهارم آمدن او را در باب ۱۴ و ۱۵ و ۱۶ از حضرت عیسی (علیه‌السّلام) نقل نموده، چنان در وی اثر نهاد که از محضر استاد رخصت طلبید و به ارومیه بازگشت تا در خدمت این نام شریف و دینی که او آورده، باشد. استاد تفسیر واژه فارقلیط را احمد و محمد معنی کرده و حقانیت دین اسلام را به وی گوشزد نموده بود. لذا در نخستین فرصت به حضور حاج میرزا حسن مجتهد رفته و دین اسلام را پذیرفت و به مذهب تشیع شرفیاب گردید. در پی این تحول دوره دیگری از زندگی شیخ محمدصادق فخرالاسلام آغاز شد. او نخست متون فارسی و عربی را از محضر حاج میرزا حسن مجتهد فراگرفت سپس راهی عتبات عالیات گردید و در کربلای معلا و نجف اشرف و کاظمین و سرّ من رای به زیارت و عبادت پرداخت و حقایقی بر وی کشف شد تا در حوزه نجف اشرف استقرار یافت و شانزده سال از محضر عالمان فرزانه آن دیار بهره برد و به ارومیه بازگشت. وی در ارومیه در فضای باز مسجد جامع به ایراد سخن می‌پرداخت و گروه زیادی از طبقات مردم از مسلمانان و اقلیت‌های مذهبی از بیانات گیرا و دلنشین وی استفاده می‌کردند. وی در سال ۱۳۰۵ق به زیارت مرقد شریف امام هشتم (علیه‌السّلام) نایل آمد و در صحن مقدس رضوی سخنرانی‌ها نمود تا به هنگام بازگشت در تهران اقامت گزید و عمر خویش را به تحقیق و تالیف گذراند و سرانجام حدود ۱۳۳۰ق درگذشت. ۲.۳.۱ - تالیفات فخرالاسلامفخرالاسلام که از متکلمین بنام اسلامی شد، تالیفات زیر را به رشته تحریر درآورد: ۱. انیس الاعلام فی نصرة الاسلام (هشت جلد) ۲. برهان المسلمین ۳. بیان الحق و الصدق المطلق (ده جلد) ۴. تعجیز المسیحیین ۵. خلاصة الکلام فی افتخار الاسلام ۶. فارقلیط ۷. کشف الاثر ۸. السیاسة الاسلامیة تمام این کتاب‌ها در ردّ نصاری نگاشته شده است. [۱۵]
فخرالاسلام، محمدصادق، نیس الاعلام، ج۱، مقدمه.
[۱۶]
فخرالاسلام، محمدصادق، نیس الاعلام، ج۱، ص۶.
[۱۷]
فخرالاسلام، محمدصادق، نیس الاعلام، ج۱، ص۲۰.
[۱۸]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، نقباء البشر، ص۱۳۶۷.
لازم به ذکر است که محقق محترم جناب آقای حسین عبداللهی‌خروش در «فرهنگ اسلام شناسان خارجی»، نام یکصد و نود و شش تن از دانشمندان غربی را نام می‌برد که به اسلام گراییده‌اند. [۱۹]
رک: فخرالاسلام، محمدصادق، نیس الاعلام، ج۲، ص۵۵۶ـ۵۶۳.
۳ - حوزه بعد از انقلابحضرت حجت‌الاسلام و المسلمین حسنی امام جمعه محترم ارومیه در سال‌های اخیر پس از پیروزی انقلاب اسلامی در کنار مسجد جامع، مدرسه تازه‌ای را بنیاد نهادند که اینک جمعی از برادران و خواهران طلبه را تحت پوشش قرار داده است. امید می‌رود این حرکت مقدس در تقویت حوزه علمیه ارومیه و تربیت دانشجویان علوم اسلامی مؤثر باشد. ۴ - پانویس
۵ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «حوزه علمیه ارومیه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۹/۱۳. رده‌های این صفحه : تاریخ ارومیه | تاریخ حوزه‌های علمیه ایران | حوزه های علمیه | مراکز فرهنگی | مراکز فرهنگی
|