حسن بن قاسم بن محمدحسن بن قاسم بن محمد، نیای شرفای عَلَویِ مغرب است. ۱ - نسبنسب او با حدود پانزده واسطه به محمد بن عبداللّه نفس زّکیه و از طریق او به حسن مثنّی و سپس امام حسن مجتبی علیه‌السلام می‌رسد. [۱]
محمد بن عبدالسلام ضعیف، تاریخ‌الضعیف: تاریخ‌الدولةالسعیدة، ج۱، ص۶، چاپ احمد عماری، (رباط ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶).
[۲]
حسین مؤنس، تاریخ‌المغرب و حضارته، ج۲، جزء۳، ص۲۲۳، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۳]
احمد بن خالدناصری، کتاب الاستقصا لأخبار دول المغرب الاقصی، ج۶، ص۱۱ـ۱۲، چاپ احمد (بن‌جعفر) ناصری، دارالبیضاء ۲۰۰۱ـ۲۰۰۵.
مورخان مغربی نسب شرفای علوی را خالص‌تر از نسب سعدیان ، شاخه‌ای دیگر از علویان مغرب، دانسته و حتی آن را سلسلةالذهب نامیده‌اند. [۴]
حسین مؤنس، تاریخ‌المغرب و حضارته، ج۲، جزء۳، ص۲۲۳، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۵]
محمدصغیر بن محمد یفرنی، نزهة الحادی باخبار ملوک‌القرن الحادی، ج۱، ص۲۸۸، چاپ هوداس، پاریس ۱۸۸۸، چاپ افست رباط.
۲ - تولدبه گفته ناصری ، [۶]
احمد بن خالدناصری، کتاب الاستقصا لأخبار دول المغرب الاقصی، ج۶، ص۱۳، چاپ احمد (بن‌جعفر) ناصری، دارالبیضاء ۲۰۰۱ـ۲۰۰۵.
حسن بن قاسم در حجاز متولد شده و اصل او از یَنْبُع‌النَّخل، واقع در سواحل بحراحمر ، بوده است. بنابر منابع اولین فرد از خاندان علوی که وارد مغرب شد، حسن بن قاسم بود. لذا او را الحسن‌الداخل لقب داده‌اند. [۷]
حسین مؤنس، تاریخ‌المغرب و حضارته، ج۲، جزء۳، ص۲۲۳ـ۲۲۴، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۸]
نجیب زبیب، الموسوعةالعامة لتاریخ المغرب و الاندلس، ج۴، ص۸۱، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
۳ - سال ورود به مغربدرباره سال ورود حسن بن قاسم به مغرب روایات مختلفی نقل شده است. عده‌ای زمان ورودش را ۶۶۴ ذکر کرده‌اند. [۹]
محمد بن عبدالسلام ضعیف، تاریخ‌الضعیف: تاریخ‌الدولةالسعیدة، ج۱، ص۵، چاپ احمد عماری، (رباط ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶).
[۱۰]
احمد بن خالدناصری، کتاب الاستقصا لأخبار دول المغرب الاقصی، ج۶، ص۱۴، چاپ احمد (بن‌جعفر) ناصری، دارالبیضاء ۲۰۰۱ـ۲۰۰۵.
[۱۱]
حسین مؤنس، تاریخ‌المغرب و حضارته، ج۲، جزء۳، ص۲۲۴، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
به روایتی نیز ورود او در دوران حکومت سلطان یعقوب بن عبدالحق مرینی (۶۵۶ـ۶۸۵) بوده است. [۱۲]
احمد بن خالدناصری، کتاب الاستقصا لأخبار دول المغرب الاقصی، ج۶، ص۱۴، چاپ احمد (بن‌جعفر) ناصری، دارالبیضاء ۲۰۰۱ـ۲۰۰۵.
[۱۳]
محمدصغیر بن محمد یفرنی، نزهة الحادی باخبار ملوک‌القرن الحادی، ج۱، ص۲۸۹، چاپ هوداس، پاریس ۱۸۸۸، چاپ افست رباط.
[۱۴]
محمد بن محمد مشرفی، الحُلل‌البهیّة فی ملوک‌الدولة العلویة، ج۱، ص۲۰۹، وعدّ بعض مفاخر‌ها غیر المتناهیّة، چاپ ادریس بوهلیله، رباط ۲۰۰۵.
عبداللّه بن محمد عیاشی (متوفی ۱۰۹۰) نیز در سفرنامه‌اش [۱۵]
عبداللّه بن محمد عیاشی، الرحلةالعیاشیة: ۱۶۶۳-۱۶۶۱م، ج۱، ص۳۸۳، چاپ سعید فاضلی و سلیمان قرشی، ابوظبی ۲۰۰۶.
نوشته است که حسن بن قاسم در سده هفتم وارد مغرب شد. ناصری، مورخ معاصر، نیز [۱۶]
احمد بن خالدناصری، کتاب الاستقصا لأخبار دول المغرب الاقصی، ج۶، ص۱۴، چاپ احمد (بن‌جعفر) ناصری، دارالبیضاء ۲۰۰۱ـ۲۰۰۵.
ادعای برخی مورخان را مبنی بر ورود حسن بن قاسم به مغرب در سده ششم، نپذیرفته است. ۴ - سبب ورود به مغربدرباره سبب ورود حسن بن قاسم به مغرب روایات گوناگونی ذکر شده است، از جمله این‌که کاروانی از حجاج مغرب، به سرپرستی ابوابراهیم سِجِلماسی، پس از به‌جا آوردن حج ، وارد ینبع‌النّخل شدند و چون اوضاع اقتصادی در سجلماسه خوب نبود از حسن بن قاسم خواستند تا برای تبرک همراه آنان به مغرب برود. [۱۷]
احمد بن خالدناصری، کتاب الاستقصا لأخبار دول المغرب الاقصی، ج۶، ص۱۴ـ۱۵، چاپ احمد (بن‌جعفر) ناصری، دارالبیضاء ۲۰۰۱ـ۲۰۰۵.
[۱۸]
سعید بورگبه، دورالوقف فی الحیاة الثقافیة بالمغرب فی عهدالدولة العلویة، ج۱، ص۱۴۶، (رباط) ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
به این ترتیب، حسن بن قاسم وارد سجلماسه، پایتخت تافیلالت، شد و محلّ توجه مردم قرار گرفت و اندکی بعد، با دختر ابوابراهیم، ازدواج کرد و در مکانی به نام المصلح ساکن شد. [۱۹]
احمد بن خالدناصری، کتاب الاستقصا لأخبار دول المغرب الاقصی، ج۶، ص۱۴ـ۱۵، چاپ احمد (بن‌جعفر) ناصری، دارالبیضاء ۲۰۰۱ـ۲۰۰۵.
[۲۰]
حسین مؤنس، تاریخ‌المغرب و حضارته، ج۲، جزء۳، ص۲۲۴، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
دولت مَرینیان برای حسن بن قاسم و خاندانش احترام بسیاری قائل بودند. ۵ - فرد نیکوکارحسن بن قاسم صالح و نیکوکار و به پرهیزکاری مشهور بود. [۲۱]
احمد بن خالدناصری، کتاب الاستقصا لأخبار دول المغرب الاقصی، ج۶، ص۱۴ـ۱۵، چاپ احمد (بن‌جعفر) ناصری، دارالبیضاء ۲۰۰۱ـ۲۰۰۵.
[۲۲]
نجیب زبیب، الموسوعةالعامة لتاریخ المغرب و الاندلس، ج۴، ص۸۲، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵.
حضور او در مغرب سبب تحولات اجتماعی و دینی و سیاسی گشت که مغرب را از دیگر مناطق متمایز می‌ساخت و عاملی برای ظهور حرکتی اسلامی ـ علوی در قالب شرافت قریشی شد که به تشکیل دولت اسلامی بزرگ مغرب انجامید. [۲۳]
حسین مؤنس، تاریخ‌المغرب و حضارته، ج۲، جزء۳، ص۲۲۴، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
[۲۴]
عبدالفتاح مقلد غنیمی، موسوعة تاریخ‌المغرب العربی، ج۳، جزء۶، ص۳۵۲، قاهره ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴.
۶ - تبحر در علوم گوناگونحسن بن قاسم در علوم گوناگون، به‌ویژه علم بیان، دست داشت. [۲۵]
احمد بن خالدناصری، کتاب الاستقصا لأخبار دول المغرب الاقصی، ج۶، ص۱۴ـ۱۵، چاپ احمد (بن‌جعفر) ناصری، دارالبیضاء ۲۰۰۱ـ۲۰۰۵.
[۲۶]
محمد بن عبدالسلام ضعیف، تاریخ‌الضعیف: تاریخ‌الدولةالسعیدة، ج۱، ص۶، چاپ احمد عماری، (رباط ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶).
۷ - وفاتوی دوازده سال در مغرب زندگی کرد و در آغاز سده هشتم درگذشت. [۲۷]
محمد بن عبدالسلام ضعیف، تاریخ‌الضعیف: تاریخ‌الدولةالسعیدة، ج۱، ص۶، چاپ احمد عماری، (رباط ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶).
[۲۸]
ماریه دادی، «ورقة حول شخصیة السلطان المولی محمد الأول»، ج۱، ص۱۹، در ندوةالحرکة العلمیة فی عصرالدولة العلویة الی اواخرالقرن التاسع عشر، وجده: جامعة محمد الأول، کلیة الآداب و العلوم الانسانیة، (۱۹۹۵).
تاریخ وفات وی دقیقاً معلوم نیست و آنچه یَفْرِنی در این‌باره استنباط کرده، بی‌اساس است. [۲۹]
احمد بن خالدناصری، کتاب الاستقصا لأخبار دول المغرب الاقصی، ج۶، ص۱۶، چاپ احمد (بن‌جعفر) ناصری، دارالبیضاء ۲۰۰۱ـ۲۰۰۵.
مردم سجلماسه درباره مدفن وی با یکدیگر نزاع کردند و سرانجام او را وسط شهر سجلماسه، با فاصله یکسانی از محل اقامت قبایل مختلف، به خاک سپردند. [۳۰]
احمد بن خالدناصری، کتاب الاستقصا لأخبار دول المغرب الاقصی، ج۶، ص۱۶، چاپ احمد (بن‌جعفر) ناصری، دارالبیضاء ۲۰۰۱ـ۲۰۰۵.
[۳۱]
ماریه دادی، «ورقة حول شخصیة السلطان المولی محمد الأول»، ج۱، ص۱۹، در ندوةالحرکة العلمیة فی عصرالدولة العلویة الی اواخرالقرن التاسع عشر، وجده: جامعة محمد الأول، کلیة الآداب و العلوم الانسانیة، (۱۹۹۵).
۸ - فرزندحسن بن قاسم یک فرزند به نام محمد از خود به جا گذاشت. محمد نیز یک فرزند به نام حسن داشت که سلسله شرفای علوی مغرب از آن دو به وجود آمد. [۳۲]
محمدصغیر بن محمد یفرنی، نزهة الحادی باخبار ملوک‌القرن الحادی، ج۱، ص۲۹۲، چاپ هوداس، پاریس ۱۸۸۸، چاپ افست رباط.
[۳۳]
سعید بورگبه، دورالوقف فی الحیاة الثقافیة بالمغرب فی عهدالدولة العلویة، ج۱، ص۱۴۷، (رباط) ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
۹ - فهرست منابع(۱) سعید بورگبه، دورالوقف فی الحیاة الثقافیة بالمغرب فی عهدالدولة العلویة، (رباط) ۱۴۱۷/۱۹۹۶. (۲) حسین مؤنس، تاریخ‌المغرب و حضارته، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۳) ماریه دادی، «ورقة حول شخصیة السلطان المولی محمد الأول»، در ندوةالحرکة العلمیة فی عصرالدولة العلویة الی اواخرالقرن التاسع عشر، وجده: جامعة محمد الأول، کلیة الآداب و العلوم الانسانیة، (۱۹۹۵). (۴) نجیب زبیب، الموسوعةالعامة لتاریخ المغرب و الاندلس، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵. (۵) محمد بن عبدالسلام ضعیف، تاریخ‌الضعیف: تاریخ‌الدولةالسعیدة، چاپ احمد عماری، (رباط ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶). (۶) عبداللّه بن محمد عیاشی، الرحلةالعیاشیة: ۱۶۶۳-۱۶۶۱م، چاپ سعید فاضلی و سلیمان قرشی، ابوظبی ۲۰۰۶. (۷) عبدالفتاح مقلد غنیمی، موسوعة تاریخ‌المغرب العربی، قاهره ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴. (۸) محمد بن محمد مشرفی، الحُلل‌البهیّة فی ملوک‌الدولة العلویة، وعدّ بعض مفاخر‌ها غیر المتناهیّة، چاپ ادریس بوهلیله، رباط ۲۰۰۵. (۹) احمد بن خالدناصری، کتاب الاستقصا لأخبار دول المغرب الاقصی، چاپ احمد (بن‌جعفر) ناصری، دارالبیضاء ۲۰۰۱ـ۲۰۰۵. (۱۰) محمدصغیر بن محمد یفرنی، نزهة الحادی باخبار ملوک‌القرن الحادی، چاپ هوداس، پاریس ۱۸۸۸، چاپ افست رباط. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسن بن قاسم بن محمد»، شماره۶۱۵۹. |