حرم امام حسین (علیه‌السّلام)آستان مقدس امام حسین (علیه‌السّلام) محل دفن امام حسین (علیه‌السّلام) و شهدای کربلا بوده و در شهر کربلا قرار دارد. بنا بر برخی نقل‌ها مختار ثقفی اولین بنا را بر مرقد امام حسین (علیه‌السّلام) ساخت و در دوره‌های بعد شیعیان و محبان اهل‌بیت (علیه‌السّلام) مخصوصاً پادشاهان و حاکمان، اهتمام ویژه‌ای بر بازسازی، ترمیم و توسعه این حرم داشته‌اند. این حرم بارها از سوی دشمنان اهل‌بیت از جمله برخی از خلفای عباسی و وهابیان مورد هجوم و تخریب واقع شده است. از مهمترین آنها می‌توان به تخریب حرم امام حسین (علیه‌السّلام) توسط متوکل، تخریب و غارت حرم توسط وهابی‌ها در آوریل سال ۱۸۰۱ م و نیز تخریب توسط حکومت بعث عراق در پی انتفاضه شعبانیه در سال ۱۴۱۱ق اشاره کرد. صحن مطهر به مساحت ۱۵۰۰ مترمربع حرم را احاطه کرده است. این صحن دارای ده درب ورودی بوده و هرکدام از درب‌ها به یکی از محله‌های کربلا باز می‌شود. اطراف صحن ایوان‌های بزرگی وجود دارد که مهمترین آنها عبارت‌اند از: ایوان طلا، ایوان ناصری و ایوان وزیر. در طبقه دوم حرم مطهر گنجینه آستان وجود دارد و اشیاء نفیسی که شاهان ایران و هند و دیگران به حرم اهداء کردهاند، در آنجا نگهداری می‌شود. اولین ضریح بر روی قبر ایشان از جنس چوب بود و توسط عضدالدوله دیلمی ساخته شد. در دوره قاجاریه ابتدا فتحعلی شاه و بعد انیس‌الدوله زن ناصرالدین‌شاه هرکدام ضریحی از جنس نقره برای قبر شریف امام حسین (علیه‌السّلام) ساختند. ضریح فعلی پس از نصب بر روی قبر مطهر امام حسین (علیه‌السّلام)، در اسفند سال ۱۳۹۱ رونمایی شد. فهرست مندرجات۲ - نخستین زائران امام حسین ۲.۱ - جزئیات زیارت جابر ۳ - نخستین ساختمان قبر شریف ۴ - تخریب قبر در دوره متوکل ۵ - بازسازی حرم تا دوره صفوی ۵.۱ - غارت حرم ۵.۲ - حمله مغول ۵.۳ - بازسازی‌های آل جلایر ۶ - بازسازی حرم در دوره صفوی ۷ - حمله وهابی‌ها به کربلا ۸ - بازسازی حرم از دوره قاجار تا الآن ۸.۱ - اقدامات محمدعلی شاه ۸.۲ - اقدامات ناصرالدین‌شاه ۹ - تاریخچه صندوقچه و ضریح ۹.۱ - ضریح جدید ۱۰ - توصیف معماری آستان مقدس ۱۰.۱ - صحن و حجره‌ها ۱۰.۲ - ورودی‌های صحن ۱۰.۳ - ایوان‌های صحن ۱۰.۳.۱ - ایوان وزیر ۱۰.۳.۲ - ایوان ناصری ۱۰.۳.۳ - ایوان طلا ۱۰.۴ - حرم و گنبدخانه ۱۰.۵ - رواق‌های حرم ۱۰.۶ - گنبد و گلدسته‌ها ۱۰.۷ - گنجینه آستان ۱۰.۸ - آثار و اماکن از بین رفته ۱۰.۸.۱ - صحن کوچک ۱۰.۸.۲ - مناره عبد ۱۰.۹ - مقبره آل‌بویه ۱۰.۱۰ - مسجد و مقام رأس الحسین ۱۰.۱۱ - مدارس علمیه ۱۰.۱۲ - مسجد بزرگ ناصری ۱۰.۱۳ - تکیه بکتاشیه ۱۱ - اماکن زیارتی در محدوده حرم ۱۱.۱ - قتلگاه ۱۱.۲ - تار موهای پیامبر ۱۱.۳ - قبر حضرت علی‌اکبر ۱۱.۴ - ضریح شهدای کربلا ۱۱.۵ - قبر حبیب بن مظاهر ۱۱.۶ - قبر ابراهیم مجاب ۱۱.۶.۱ - ضریح ۱۱.۶.۲ - ادعای برخی نسبت به قبر ۱۱.۷ - دفن‌شدگان در جوار ابراهیم مجاب ۱۲ - قبور علما در آستان حسینی ۱۲.۱ - فضولی بغدادی ۱۲.۲ - سیدابواحمد موسوی ۱۲.۳ - ملا حسینقلی همدانی ۱۲.۴ - میرزا محمدتقی شیرازی ۱۲.۵ - قبور علمای شیعه در رواق علما ۱۲.۵.۱ - سیدمحمدباقر وحید بهبهانی ۱۲.۵.۲ - صاحب ریاض ۱۲.۵.۳ - صاحب حدائق ۱۲.۶ - شخصیت‌های مدفون در حرم ۱۳ - پانویس ۱۴ - منبع ۱ - موقعیت قبر امام حسین و شهدابه نوشته شیخ مفید، پس از آنکه لشکر عمر سعد به کوفه بازگشتند، گروهی از قبیله بنی‌اسد که در منطقه «غاضریه» اقامت داشتند، به محل جنگ آمدند و بر امام حسین (علیه‌السّلام) و یاران ایشان، نماز خواندند و آنها را دفن کردند. آنها امام حسین (علیه‌السّلام) را در محل قبر کنونی ایشان و فرزندش علی‌اکبر را پایین پای آن حضرت، به خاک سپردند. سایر شهدای کربلا را نیز در یکجا، کنار یکدیگر در امتداد پایین پای امام، دفن کردند. حضرت عباس (علیه‌السّلام) را نیز در محل شهادت وی، در مسیر غاضریه، جایی که امروزه بارگاه ایشان قرار دارد، به خاک سپردند. گویند علت اینکه عباس را در محل شهادتش به خاک سپردند، آن بود که بدن وی به چند قسمت، پاره پاره شده بود و امکان انتقال آن به کنار قبر امام حسین (علیه‌السّلام) و سایر شهدا نبود. برخی نیز گفته‌اند که بنی‌اسد، حبیب بن مظاهر را در محلی نزدیک بالا سر امام حسین (علیه‌السّلام) دفن کردند و بنی‌تمیم، حر بن یزید ریاحی را به نقطه‌ای در فاصله یک میل از قبر حسین (علیه‌السّلام) منتقل و در آنجا دفن کردند. ۲ - نخستین زائران امام حسینبارگاه ملکوتی سرور شهیدان، حضرت امام حسین (علیه‌السّلام)، از نخستین هفته‌های پس از واقعه عاشورا، به زیارتگاهی برای شیعیان تبدیل شد و از آن زمان تاکنون، همواره کانون توجه عاشقان و دوستداران آن حضرت بوده است. برخی گفته‌اند نخستین زائر امام حسین (علیه‌السّلام)، «عبیدالله بن حر جعفی» بود [۳]
آل‌طعمه، سلمان هادی، تاریخ مرقد الحسین و العباس (علیه‌السّلام)، ص۷۲.
که به گزارش طبری تاریخ‌نگار، پس از واقعه عاشورا، همراه یارانش به کربلا گریخت و با دیدن اجساد یا قبور شهدا، ابیاتی در رثای امام حسین (علیه‌السّلام) و بیان پشیمانی خود از یاری نکردن آن حضرت، سرود. اما در این گزارش، به زیارت کردن عبیدالله بن حر از قبر امام و یارانش، اشاره صریحی نشده است.با این حال، مشهور میان علمای شیعه آن است که نخستین زائر قبر شریف امام (علیه‌السّلام)، «جابر بن عبدالله انصاری»، صحابی بزرگ پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) بود که در نخستین سالروز اربعین حسینی در ۲۰ صفر سال ۶۱ ه. ق، به زیارت امام (علیه‌السّلام) مشرف شد. ۲.۱ - جزئیات زیارت جابرالبته منابع دیگر شیعه، جزئیات زیارت وی را دو گونه گزارش کردهاند: نخستین گزارش از عمادالدین طبری (متوفای ۵۲۵ ه. ق) است که زیارت جابر را همراه با عطیه عوفی، به تفصیل گزارش کرده است؛ اما در آن، سخنی از ملاقات وی با اهل‌بیت (علیهم‌السّلام)، به میان نیاورده است. خوارزمی نیز شبیه این گزارش را با تفاوت‌هایی نقل کرده است. گزارش دوم از سید بن طاووس است که زیارت جابر را بدون همراهی عطیه و به اختصار بیان کرده و به دنبال آن ملاقات جابر را با اسرای اهل‌بیت (علیهم‌السلام) که از شام بازمی‌گشتند، آورده است. به هر حال، درباره تاریخ و جزئیات حضور جابر در کربلا و نیز امکان بازگشت اهل‌بیت (علیه‌السّلام) از شام به کربلا در روز اربعین و دیدار جابر با آنان، میان علما و صاحب‌نظران، اختلاف‌نظر وجود دارد. [۱۱]
ر. ک: رنجبر، محسن، تاریخ در آینه پژوهش، «پژوهشی در اربعین حسینی (علیه‌السّلام)»، ش۵، بهار ۱۳۸۴، ص۱۵۷.
[۱۲]
رنجبر، محسن، تاریخ در آینه پژوهش، «پژوهشی در اربعین حسینی (علیه‌السّلام)»، ش۵، بهار ۱۳۸۴، ص۱۹۲.
۳ - نخستین ساختمان قبر شریفدرباره نخستین ساختمان بنا شده بر قبر شریف امام حسین (علیه‌السّلام)، در منابع تاریخی معتبر، اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما نویسندگان معاصر تاریخ کربلا و بارگاه امام حسین (علیه‌السّلام)، اقوال و ادعاهایی را درباره تاریخ احداث نخستین بنا روی قبر بیان کردهاند که از اعتبار تاریخی، برخوردار نیست. برخی گفته‌اند قبیله بنی‌اسد که امام حسین (علیه‌السّلام) و سایر شهیدان را به خاک سپردند، نخستین کسانی بودند که بر قبور آنان، تربتی ساختند؛ اما به نوشته برخی دیگر، مختار ثقفی، نخستین کسی بود که به ساخت‌وساز بر قبر مطهر اقدام نمود. [۱۳]
عبدالجواد، کلیددار، تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص۲۰۸
گرچه هیچ‌یک از این اقوال، مستند نیست و نمی‌توان به راحتی آنها را پذیرفت، اما وجود سقیفه (سایبان) یا گنبد کوچکی روی قبر شریف امام (علیه‌السّلام)، در قرن دوم هجری، دور از ذهن نیست؛ زیرا در روایتی از امام صادق (علیه‌السّلام) درباره چگونگی زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) و بیان زیارتنامه ایشان، آمده است: «اگر از سمت ورودی رو به مشرق آمدی، پس در ورودی بایست و بگو...». همچنین در ادامه، پس از بیان زیارتنامه امام (علیه‌السّلام) و حضرت علی‌اکبر، آمده است که «از سقیفه خارج می‌شوی و مقابل قبور شهدا می‌ایستی». سیدمحسن امین از این عبارات، چنین نتیجه‌گیری کرده است که بنای بارگاه امام حسین (علیه‌السّلام) در آن زمان، شامل سقیفه‌ای بوده که یک درِ آن، سمت شرق قرار داشته است؛ اما به هر حال، در یا درهای دیگری نیز وجود داشته است. همچنین از این زیارتنامه، چنین استنباط می‌شود که قبر حضرت علی‌اکبر (علیه‌السّلام) نیز داخل سقیفه قرار داشته است. در روایت دیگری از امام صادق (علیه‌السّلام)، از ایستادن بیرون از «گنبد»، پیش از ورود به روضه شریف امام حسین (علیه‌السّلام)، سخن به میان آمده است و این روایت، بر وجود گنبدی بر قبر شریف دلالت دارد. ۴ - تخریب قبر در دوره متوکلبرخی از نویسندگان معاصر، از تخریب بارگاه امام (علیه‌السّلام) به دستور هارون‌الرشید، سخن گفته‌اند. [۲۰]
آل‌طعمه، سلمان هادی، تاریخ مرقد الحسین والعباس (علیه‌السّلام)، ص۷۴.
اما در منابع تاریخی، اشاره‌ای به این موضوع نشده است و با توجه به اهتمام هارون به احداث گنبد و بارگاهی بر قبر امام علی (علیه‌السّلام) در نجف، چنین اقدامی از وی، بعید می‌نماید.اما متوکل عباسی که به تصریح منابع معتبر تاریخی، دشمنی و کینه‌اش به اهل‌بیت پیامبر شناخته شده بود، دستور داد تا قبر امام حسین (علیه‌السّلام) را تخریب نمایند و زائران را از گرد حرم آن حضرت، متفرق سازند و از زیارت ایشان منع کنند. برخی نویسندگان متأخر، از چهار بار تخریب قبر امام حسین در دوره متوکل، سخن گفته‌اند؛ اما از منابع تاریخی و کهن، چنین برداشت می‌شود که در دوره متوکل، قبر امام حسین (علیه‌السّلام) یک یا دو بار تخریب شده است. آنچه در بیشتر منابع تاریخی آمده، آن است که متوکل در سال ۲۳۶ ه. ق، دستور داد قبر امام حسین را خراب کنند و محل آن را شخم بزنند، بذرپاشی کنند و آب بر آن ببندند. همچنین از آمدن مردم به آنجا جلوگیری نمایند و با زائران قبر آن حضرت، برخورد کنند. اما شیخ طوسی در امالی خود، چنین نقل کرده است که در سال ۲۳۷ ه. ق، متوکل یکی از فرماندهان خود را با عده زیادی از لشکریان فرستاد تا قبر امام حسین (علیه‌السّلام) را خراب کنند [۲۴]
ر. ک: فاطمی، سیدحسن، آینه پژوهش، «لغزش‌ها در تاریخ بارگاه سیدالشهداء (علیه‌السّلام)»، ص۱۰.
و مردم را از زیارت و اجتماع در آنجا منع کنند. او نیز به کربلا رفت و طبق دستور متوکل، عمل کرد.سپس متوکل در سال ۲۴۷ ه. ق متوجه شد که مردم کوفه و سواد آن، همچنان به زیارت قبر امام حسین (علیه‌السّلام) می‌روند. ازاین‌رو فرمانده دیگری را با تعدادی از لشکریان خود به کربلا فرستاد تا این بار قبر شریف را نبش کنند و زمین آن را شخم بزنند. [۲۵]
الامالی، ص۳۲۸-۳۲۹.
۵ - بازسازی حرم تا دوره صفویگفته می‌شود پس از تخریب قبر امام حسین به دستور متوکل، فرزندش منتصر که پدر خود را به علت نصب و دشمنی او با اهل‌بیت پیامبر (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) به قتل رسانید، بارگاه امام حسین (علیه‌السّلام) را بازسازی کرد و زائران قبر شریف آن حضرت را برای زیارت، آزاد گذاشت. در این دوره، تعدادی از سادات و علویان و در رأس آنان، ابراهیم مجاب، فرزند محمد عابد، فرزند امام موسی کاظم (علیه‌السّلام)، به کربلا مهاجرت کردند و اطراف حرم امام سکونت گزیدند. [۲۶]
آل‌طعمه، سلمان هادی، تاریخ مرقد الحسین والعباس (علیهم‌السّلام)، ص۷۸ به نقل از مدینة الحسین.
همچنین گفته می‌شود در دوره معتضد عباسی (حک: ۲۷۹- ۲۸۹ ه. ق)، محمد بن زید علوی، از داعیان زیدی طبرستان، به زیارت دو حرم امام علی (علیه‌السّلام) در نجف و امام حسین (علیه‌السّلام) در کربلا آمد و به بازسازی بنای حرم امام حسین اقدام نمود. [۲۷]
آل‌طعمه، سلمان هادی، تاریخ مرقد الحسین والعباس (علیهم‌السّلام)، ص۷۹ به نقل از مدینة الحسین.
در منابع تاریخی کهن، به دو بازسازی، اشاره نشده است؛ اما از عمارت و ساختن بارگاه مطهر امام حسین (علیه‌السّلام) به دستور عضدالدوله دیلمی، از امرای آل‌بویه، سخن به میان آمده است. [۲۸]
مستوفی، حمدالله، نزهة القلوب، ص۳۲.
ابن‌اثیر نیز در تاریخ خود به اقدامات عمرانی عضدالدوله در کربلا در سال ۳۶۹ ه. ق، اشاره کرده است. او همچنین در سال ۳۷۱ ه. ق، به زیارت قبر مطهر امام حسین (علیه‌السّلام) مشرف شد و به سادات علوی و مردم ساکن مجاور بارگاه مقدس، کمک‌های مالی و غیرمالی فراوانی کرد. [۳۰]
حلی، عبدالکریم بن احمد، فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام)، ص۲۹۲-۲۹۳.
۵.۱ - غارت حرمدر سال ۳۶۹ ه. ق، ضبّة بن محمد اسدی که به راهزنی می‌پرداخت، بارگاه امام حسین را غارت کرد. عضدالدوله دیلمی نیز لشکری را به مقر وی، در شهر عین‌التمر، فرستاد که البته ضُبّه خود را نجات داد و فرار کرد؛ اما خانواده وی، اسیر و اموالش مصادره شدند. ابن‌اثیر این حادثه را عِقابی برای وی، درنتیجه غارت بارگاه امام حسین (علیه‌السّلام) دانسته است. در سال ۴۰۷ ه. ق گنبد حرم امام حسین (علیه‌السّلام) و رواق‌های آن در آتش سوخت. علت آتش‌سوزی این بود که عوام مردم، دو شمع (چراغ) بزرگ روشن کردند که در نیمه‌شب روی ازارها (پایین‌پوش دیوارها) سقوط کرد و آن را آتش زد و آتش به جاهای دیگر سرایت کرد. در همین دوره، ابوالحسن بن فضل رامهرمزی، وزیر سلطان‌الدوله، حصار حرم امام حسین (علیه‌السّلام) را بازسازی کرد. در این دوره و دوره‌های بعدی، بسیاری از خلفای عباسی و پادشاهان، به زیارت قبر امام حسین (علیه‌السّلام) اهتمام داشتند. در سال ۴۳۶ ه. ق، سلطان ابوکالیجار مرزبان بن سلطان‌الدوله بویهی (متوفای ۴۴۰ ه. ق) به زیارت حرم امام حسین (علیه‌السّلام) در کربلا و حرم امام علی (علیه‌السّلام) در نجف، مشرف شد. در سال ۴۷۹ ه. ق، سلطان ملکشاه سلجوقی به همراه وزیرش نظام‌الملک، بارگاه مطهر امام حسین (علیه‌السّلام) را زیارت کردند. [۳۶]
ابن‌قیزاوغلی، یوسف، مرآة الزمان فی تواریخ الاعیان، ج۱۹، ص۴۰۷.
در ربیع‌الثانی سال ۵۵۳ ه. ق نیز المقتفی لامر الله و در سال ۶۹۶ ه. ق، سلطان غازان، پادشاه ایلخانی، این بارگاه مقدس را زیارت کردند. [۳۸]
ابن‌فوطی، عبدالرزاق بن احمد، الحوادث الجامعة، ص۳۳۳.
بسیاری از بازدیدهای پادشاهان، بازسازی‌ها و اقدامات خیریه‌ای را از سوی آنها به دنبال داشته است؛ برای مثال، ملکشاه در زیارت خود در سال ۴۷۹ ه. ق دستور بازسازی دیوار حرم را صادر کرد. [۴۰]
ابن‌قیزاوغلی، یوسف، مرآة الزمان فی تواریخ الاعیان، ج۱۹، ص۴۰۷.
به گزارش ابن‌شهرآشوب، در نیمه اول قرن ششم هجری، المسترشد بالله، خلیفه عباسی، به این بهانه که «قبر، نیازی به خزانه ندارد»، اموال حرم حسینی و کربلا و نجف را غارت کرد و آن را میان لشکریان خود تقسیم کرد؛ اما طولی نکشید که او و پسرش، به قتل رسیدند. او در زمانی که درگیر جنگ با سلطان مسعود بن محمد بن ملکشاه سلجوقی بود، به دست فداییان اسماعیلی، در سال ۵۲۹ ه. ق، کشته شد. با توجه به سال کشته شدن مسترشد، به نظر می‌رسد که قضیه غارت اموال نیز در همین سال، یعنی سال ۵۲۹ ه. ق، اتفاق افتاده است. [۴۲]
آینه پژوهش، «لغزش‌ها در تاریخ بارگاه سیدالشهداء (علیه‌السّلام)»، ص۱۰.
۵.۲ - حمله مغولدر زمان حمله ویرانگر مغولان، به فرماندهی «هولاکو» به عراق در سال ۶۵۶ ه. ق، با درایت و تدبیر علمای شیعه، از جمله سید بن طاووس، دو بارگاه مطهر امام علی (علیه‌السّلام) و امام حسین (علیه‌السّلام) و دو شهر مهم شیعه، یعنی حله و کوفه، از تخریب و کشتار در امان ماندند. [۴۳]
مدرس بستان‌آبادی، محمدباقر، شهر حسین، ص۲۶۹.
[۴۴]
مدرس بستان‌آبادی، محمدباقر، شهر حسین، ص۲۷۲.
۵.۳ - بازسازی‌های آل جلایردر سال ۷۶۷ ه. ق، امین‌الدین مرجان بن عبدالله که سلطان اویس، پادشاه آل‌جلایر، او را والی بغداد، نموده بود، به کربلا آمد و در مجاورت آستان امام حسین (علیه‌السّلام) مسجد و مناره‌ای ساخت و املاک خود در بغداد، کربلا و عین‌التمر را وقف آن نمود. مناره این مسجد که به نام «مناره عبد» شناخته می‌شد و از مناره‌های تاریخی ارزشمند عراق به شمار می‌آمد، در دوره اخیر، توسط شهرداری کربلا، از بین رفت. در همین سال، سلطان اویس، نیز به بازسازی و توسعه بنای آستان مقدس اقدام نمود و پس از وی، فرزندانش به نام‌های سلطان حسن و سلطان حصین، کار تکمیل بنا و توسعه را ادامه دادند. تاریخ این توسعه بنای آستان، در کتیبه‌ای در محلی که امروزه در حرم امام حسین (علیه‌السّلام) به نام «نخله مریم» شناخته می‌شود، ثبت شده بود؛ اما در سال ۱۲۱۶ ه. ق، عثمانی‌ها آن را از محل خود برداشتند و اثری از آن، باقی نگذاشتند. عبدالجواد کلیددار معتقد است که ساختمان کنونی آستان امام حسین (علیه‌السّلام)، مربوط به توسعه بنای آن در دوره سلطان اویس است؛ اما پس از آن، بارها دولتمردان شیعه و عثمانی‌ها، در آن بازسازی و تغییراتی ایجاد کردهاند. در نتیجه، به‌صورت اولیه خود، باقی نمانده است. [۴۵]
کلیددار، عبدالجواد، تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص۲۴۴.
[۴۶]
کلیددار، عبدالجواد، تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص۲۴۷.
می‌گویند در جریان توسعه آل جلایر، دو مناره، مجاور ایوان اصلی حرم ایجاد شد که علامه سماوی، ماده تاریخ آن را عبارت «دو ستون زرین»، معادل ۷۹۳ ه. ق، گفته است. [۴۷]
سماوی، محمد، مجالی اللطف بارض الطف، ص۳۰۴.
۶ - بازسازی حرم در دوره صفویدر سال ۹۱۴ ه. ق، شاه اسماعیل اول صفوی، بغداد را فتح کرد و سپس به زیارت قبر امام حسین (علیه‌السّلام) در کربلا آمد و هدایایی به بارگاه مقدس هدیه کرد. [۴۸]
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام، تاریخ حبیب السیر، ج۴، ص۴۹۴.
همچنین گفته‌اند که او در سال ۹۲۰ ه. ق، دستور ساخت شش صندوقچه چوبی خاتم و منبت‌کاری نفیس را صادر کرد تا بر قبور مطهر امامان مدفون در عراق، نصب شود که البته صندوقچه قبر امام حسین (علیه‌السّلام)، پس از وفات شاه اسماعیل در سال ۹۳۲ ه. ق، روی قبر مطهر نصب گردید. [۴۹]
کرباسی، محمدصاق، دائرة‌المعارف الحسینیة، تاریخ المراقد، ج۲، ص۷۵.
[۵۰]
کرباسی، محمدصاق، دائرة‌المعارف الحسینیة، تاریخ المراقد، ج۲، ص۷۹.
در سال ۹۴۱ ه. ق پادشاه عثمانی، سلطان سلیمان قانونی، به زیارت کربلا آمد و دستور بازسازی و مرمت بنای آستان امام حسین (علیه‌السّلام) را صادر کرد. [۵۱]
کرباسی، محمدصاق، دائرة‌المعارف الحسینیة، تاریخ المراقد، ج۲، ص۷۰-۷۱.
در کتاب بیان منازل سفر العراقین تالیف نصوح مطراق‌چی که موضوع آن شرح لشکرکشی‌های سلطان سلیمان قانونی به عراق عرب و عجم است، نگاره‌ای هنری از آستان مقدس وجود دارد که نشان‌دهنده تصویر و وضعیت تقریبی ساختمان آن در زمان بازدید سلطان سلیمان است.در سال ۹۸۰ ه. ق، شاه‌طهماسب صفوی با دولت عثمانی، عهدنامه صلحی امضا کرد و به زیارت کربلا آمد و دستور بازسازی آستان مقدس و مسجد واقع در شمال حرم و توسعه رواق حرم و صحن از سمت شمال را صادر کرد. در همین سال، حسن بغدادی تبریزی، از نزدیکان شاه‌طهماسب، گنبد حرم را طلاکاری کرد و در سال ۹۸۲ ه. ق، بازسازی مناره عبد، به دستور شاه‌طهماسب، به پایان رسید. [۵۲]
کرباسی، محمدصاق، دائرة‌المعارف الحسینیة، تاریخ المراقد، ص۷۵.
[۵۳]
کرباسی، محمدصاق، دائرة‌المعارف الحسینیة، تاریخ المراقد، ص۷۹.
شیخ محمد سماوی مادّه تاریخ این بازسازی را به فارسی «انگشت یار» و به عربی «خنصر الاحب» که معادل عربی همان عبارت فارسی می‌باشد، گفته است. [۵۴]
سماوی، محمد، مجالی اللطف بارض الطف، ص۳۰۷.
در سال ۱۰۳۲ ه. ق، شاه‌عباس کبیر صفوی، وارد عراق شد و پس از زیارت قبر امیرمؤمنان (علیه‌السّلام)، به زیارت قبر امام حسین (علیه‌السّلام) رفت. سپس دستور داد تا برای نخستین بار، ضریح مشبکی از جنس مس، تهیه و روی قبر نصب گردد. این ضریح تا سال ۱۳۵۷ ه. ق، در محل خود باقی بود. سپس آن را برداشتند و صندوق و محفظه شیشه‌ای را که برای حفاظت صندوق خاتم است، به‌جای آن گذاشتند. همچنین به دستور وی، گنبد مطهر، کاشی‌کاری گردید و ساختمان حرم و صحن و رواق‌ها، بازسازی شد. [۵۵]
مدرس بستان‌آبادی، محمدباقر، شهر حسین، ص۳۱۴-۳۱۶.
در سال ۱۰۴۸ ه. ق، شاه صفی اول صفوی، به زیارت امام حسین (علیه‌السّلام) آمد و اموالی را برای بازسازی حرم مطهر، اختصاص داد. به دستور وی، مسجد پشت سر را بازسازی کردند و دیوار صحن را از سمت شمال، خراب کردند و مساحت صحن را توسعه دادند و رواق شمالی را ساختند. [۵۶]
مدرس بستان‌آبادی، محمدباقر، شهر حسین، ص۳۱۸.
در سال ۱۱۵۳ ه. ق، گوهرشاد بیگم، دختر شاه سلطان حسین صفوی و همسر نادرشاه افشار، به تعمیر و تزیین و کاشی‌کاری حرم، اقدام کرد. او کف حرم را با کف‌پوش نفیس، فرش نمود و برای کلیه درهای حرم، پرده‌های نفیسی نصب کرد و بالای ضریح نیز چراغی از طلای خالص قرار داد. [۵۷]
مدرس بستان‌آبادی، محمدباقر، شهر حسین، ص۳۱۸.
۷ - حمله وهابی‌ها به کربلایکی از برجسته‌ترین و در عین حال وحشیانه‌ترین حوادث تجاوز به شهر مقدس کربلا و بارگاه مطهر امام حسین (علیه‌السّلام)، فاجعه حمله وهابی‌ها در سال ۱۲۱۶ ه. ق بود که ویرانی و آتش‌سوزی بارگاه مطهر و غارت و کشتار مردم را به دنبال داشت. این حادثه، در دوره حکومت عبدالعزیز بن سعود، از حاکمان دولت اول آل سعود در منطقه نجد عربستان، اتفاق افتاد. شعرای شیعه عراقی، در اشعار خود، به زشتی و شدت حادثه و تأثر خود از آن اشاره کردهاند و بسیاری از علما و نویسندگان نیز ابعاد و جزئیاتی از حادثه را ثبت کردهاند که در اینجا شرح این ماجرا را از زبان یک نویسنده غربی، یعنی مستر استفان همیسلی لونکریک در کتابش، چهار قرن از تاریخ عراق، نقل می‌کنیم: [۵۸]
کلیددار، عبدالجواد، تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص۳۱۰.
خبر نزدیک شدن وهابی‌ها به کربلا، شامگاه روز دوم ماه آوریل سال ۱۸۰۱ م و هنگامی‌که بیشتر ساکنان شهر، به زیارت نجف اشرف رفته بودند، منتشر شد. از این‌رو حاضران در شهر، با عجله و شتاب، درها را بستند؛ اما وهابی‌ها که ششصد نفر پیاده و چهارصد نفر سواره، برآورد شده‌اند، فرود آمدند و چادرهای خود را برپا کردند و نیروهای خود را به سه دسته تقسیم نمودند. آنان از زاویه یکی از زائرسراها در ناحیه «باب المخیم»، روزنه‌ای در دیوار گشودند و به‌طور ناگهانی، داخل یک زائرسرا شدند و به نزدیک‌ترین دروازه‌های شهر حمله کردند و با گشودن ساده و راحت آن، داخل شهر شدند. ساکنان، وحشت کردند و سراسیمه پا به فرار گذاشتند و نمی‌دانستند چه کنند. وهابی‌های خشن، راه خود را به‌سوی روضه مقدسه گشودند و شروع به تخریب آن کردند. تمام آرایه‌های معماری، نظیر قضیب معدنی، کتیبه‌های چوبی از جنس ساج و آیینه‌های بزرگ را از جا کندند و هدایای نفیس و نذورات گرانبها، اعم از پیشکش‌های صاحب‌منصبان و زمامداران و سلاطین و شاهان فارس را غارت نمودند. همین طلاهای دیوارها و سقف را جدا ساختند و شمعدانی‌ها، سجاده و آویزهای ارزشمند و قیمتی را برداشتند و درهای منبت‌کاری شده و خلاصه هر وسیله‌ای از این قبیل را جمع‌آوری نمودند و به بیرون حرم، انتقال دادند. مستر لونکریک، در ادامه، از کشته شدن بسیاری از اهالی بی‌گناه کربلا، سخن گفته و نوشته است: [۵۹]
کلیددار، عبدالجواد، تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص۳۱۰-۳۱۱.
افزون بر این کارها، حدود پنجاه نفر را نزدیک ضریح و پانصد نفر را نیز بیرون حرم در صحن، به قتل رساندند. این مهاجمان وحشی در شهر هم، دست به فساد و تخریب زدند و به هر کسی رسیدند، او را بی‌رحمانه کشتند. همچنین به هر خانه‌ای دستبرد زدند و به پیر و کودک رحم نکردند و حرمت هیچ زن و مردی را نگاه نداشتند. از همین روی، هیچ جنبنده‌ای از کشتار وحشیانه یا اسارتشان، در امان نماند. بعضی، شمار کشته‌شدگان را هزار نفر و برخی دیگر، پنج برابر آن (پنج هزار نفر) برآورد کردهاند. ۸ - بازسازی حرم از دوره قاجار تا الآنپس از روی کار آمدن قاجار، آقامحمدشاه قاجار دستور داد تا گنبد حرم امام حسین (علیه‌السّلام) بازسازی و سپس به‌طور کامل، طلاکاری شود. برخی تاریخ این کار را ۱۲۰۶ ه. ق و برخی نیز ۱۲۰۷ ه. ق، بیان کردهاند. [۶۰]
مدرس بستان‌آبادی، محمدباقر، شهر حسین، ص۳۴۵.
اما در کتاب «تاریخ محمدی» که تالیف آن در سال ۱۲۱۱ ه. ق پایان یافته است، سال ۱۲۰۵ ه. ق ذکر شده و ماده تاریخ آن از قول سلیمان صباحی کاشانی، چنین آمده است: «در گنبد حسین علی زیب جست زر»؛ اما عددی که از این مصرع به دست می‌آید، ۱۲۰۷ است [۶۱]
آینه پژوهش، «لغزش‌ها در تاریخ بارگاه سیدالشهداء (علیه‌السّلام)»، ص۱۲.
که شاید تاریخ پایان طلاکاری گنبد باشد.۸.۱ - اقدامات محمدعلی شاهدر سال ۱۲۲۰ ه. ق، محمدعلی میرزای قاجار (م ۱۲۳۷ ه. ق) اموال فراوانی را برای بازسازی ویرانی‌های به‌جا مانده از حمله وحشیانه وهابی‌ها اختصاص داد. [۶۲]
کلیددار، عبدالجواد، تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص۳۵۱.
در سال ۱۲۳۲ ه. ق نیز، به دستور یکی از زنان فتحعلی‌شاه قاجار، ایوان روضه مقدسه، طلاکاری گردید. او در سال ۱۲۲۹ ه. ق، به همراه چهل هزار زائر ایرانی، به کربلا می‌رود که در همان زمان، این شهر به محاصره عشایر درمی‌آید. از این‌رو نذر می‌کند در صورت رهایی از محاصره، به طلاکاری ایوان اقدام نماید. [۶۳]
مدرس بستان‌آبادی، محمدباقر، شهر حسین، ص۴۰۰-۴۰۱.
۸.۲ - اقدامات ناصرالدینشاهدر سال ۱۲۷۶ ه. ق ناصرالدین‌شاه قاجار، دستور داد تا پوشش طلای گنبد بارگاه امام حسین (علیه‌السّلام) با طلاهای جدید عوض شود. او اجرای این کار را به شیخ عبدالحسین طهرانی که به دستور وی برای اجرای خدمات عمرانی در عتبات عالیات، به عراق آمده بود، واگذار کرد. طلاهای قدیمی گنبد امام حسین نیز به آستان کاظمین انتقال یافت و بر گنبد این آستان، نصب گردید. [۶۴]
مدرس بستان‌آبادی، محمدباقر، شهر حسین، ص۳۴۶.
بر کتیبه‌های موجود بر گردن گنبد حرم امام حسین (علیه‌السّلام)، به طلاکاری آن در دوره ناصرالدین‌شاه، اشاره شده و تاریخ آن، ۱۲۷۳ ه. ق، ثبت شده است.همچنین شیخ عبدالحسین طهرانی به دستور ناصرالدین‌شاه، اقدامات عمرانی مهم دیگری نیز در آستان مقدس حسینی اجرا کرد. او در سال ۱۲۷۶ ه. ق، دکه بزرگ واقع در نمای جنوبی حرم مطهر را که ایوان طلای حرم را پوشش می‌دهد، بنا کرد. سقف و ستون‌های ایوان، چوبی بود و ستون‌های آن، از درخت‌های جنگلی هند آورده شده بود. [۶۵]
مدرس بستان‌آبادی، محمدباقر، شهر حسین، ص۴۰۶.
او همچنین کارهای دیگری را آغاز کرد؛ از جمله ساختن ایوان معروف به ناصری در صحن آستان؛ ساختن مسجد ناصری در ضلع غربی آستان حسینی، ساختن مدرسه زینبیه نزدیک تل زینبیه و ساختن مدرسه صدر از ثلث اموال میرزا تقی‌خان نوری، صدراعظم ناصرالدین‌شاه. [۶۶]
کرباسی، محمدصاق، دائرة‌المعارف الحسینیة، تاریخ المراقد، ج۲، ص۱۶۳-۱۶۴.
همان‌گونه که در ادامه به تفصیل بیشتری بیان خواهد شد، متأسفانه این مسجد و مدارس دینی، بعدها به بهانه احداث خیابان اطراف حرم، خراب شد و از بین رفت.در سال ۱۲۷۹ ه. ق، کار ساخت طبقه دوم حجره‌ها و ایوانچه‌ها، گرداگرد صحن شریف امام حسین (علیه‌السّلام) اجرا شد و سپس نمای آن، کاشی‌کاری گردید. [۶۷]
آل کلیددار، محمدحسین، مدینة الحسین، ج۱، ص۴۱-۴۹.
در سال ۱۲۸۳ ه. ق، شیخ عبدالحسین طهرانی به کربلا بازگشت تا بر کار تکمیل اقدامات عمرانی ناصرالدین‌شاه، نظیر ساخت مسجد و ایوان ناصری، نظارت کند. [۶۸]
آل کلیددار، محمدحسین، مدینة الحسین، ج۱، ص۳۴.
در سال ۱۲۸۷ ه. ق، ناصرالدین‌شاه که از سوی پادشاه عثمانی، رسماً برای زیارت عتبات عالیات عراق دعوت شده بود، وارد کربلا شد و با توجه به خدمات عمرانی وی در آستان حسینی، مورد استقبال مردم، علما و بزرگان کربلا قرار گرفت. [۶۹]
کرباسی، محمدصاق، دائرة‌المعارف الحسینیة، تاریخ المراقد، ج۲، ص۱۷۳-۱۷۴.
همچنین در دوره ناصرالدین‌شاه، گنبد حرم امام حسین (علیه‌السّلام) از داخل آینه‌کاری و تزیین گردید و کتیبه‌هایی حاوی آیات قرآن و نیز اشعار محتشم کاشانی، بر آن قرار داده شد. [۷۰]
مدرس بستان‌آبادی، محمدباقر، شهر حسین، ص۴۰۸.
سپس سقف و بخش فوقانی دیوار رواق‌های گرداگرد حرم، آینه‌کاری و تزیین گردید که در یکی از کتیبه‌های موجود در حرم، تاریخ پایان تزیینات، سال ۱۲۹۵ ه. ق و تاریخ پایان آینه‌کاری، سال ۱۳۰۱ ه. ق، ثبت شده است. [۷۱]
مدرس بستان‌آبادی، محمدباقر، شهر حسین، ص۴۲۳.
در سال ۱۲۹۶ ه. ق، نمای بیرونی غربی روضه مطهره و ایوان بالاسر زیبایی به دست معمار ایرانی، استاد احمد شیرازی به شکل زیبایی کاشی‌کاری و با مقرنس‌کاری تزیین گردید. [۷۲]
رک به: بغیة النبلاء فی تاریخ کربلاء، عبدالحسین الکلیددار آل طعمة، ص۷۹.
در سال ۱۳۱۰ ه. ق حسن‌رفیق پاشا، والی بغداد، چند تار موی منسوب به پیامبر اعظم (صلیاللهعلیهوآلهوسلم) را به حرم امام حسین (علیه‌السّلام) هدیه کرد که بدین مناسبت، مراسم باشکوهی در کربلا برگزار شد. [۷۳]
کلیددار آل طعمه، عبدالحسین، بغیة النبلاء فی تاریخ کربلاء، ص۴۹.
در سال ۱۳۶۵ ه. ق- ۱۹۴۵ م همه سرداب‌های موجود زیر رواق‌ها و ایوان طلای حرم که تا پیش از این محل دفن مردگان بود، با سیمان پر شد و دفن مردگان در آنها، ممنوع اعلام شد. [۷۴]
کلیددار آل طعمه، عبدالحسین، بغیة النبلاء فی تاریخ کربلاء، ص۱۶۶-۱۶۷.
۹ - تاریخچه صندوقچه و ضریحگویند شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۲۰ ه. ق، دستور ساخت شش صندوقچه چوبی خاتم و منبت‌کاری نفیس را صادر کرد تا بر قبور مطهر امامان مدفون در عراق نصب شود که البته صندوقچه قبر امام حسین (علیه‌السّلام)، پس از وفات شاه اسماعیل در سال ۹۳۲ ه. ق بر قبر مطهر، نصب گردید. [۷۵]
کرباسی، محمدصاق، دائرة‌المعارف الحسینیة- تاریخ المراقد، ج۲، ص۵۸-۶۱.
در سال ۱۱۳۳ ه. ق، گوهرشاه خانم، دختر شاه سلطان حسین صفوی که به ازدواج نادرشاه درآمد، صندوقچه چوبی خاتم‌کاری نفیسی را که ساخته دست هنرمندان شیرازی بود، به حرم مطهر هدیه کرد. [۷۶]
مدرس بستان‌آبادی، محمدباقر، شهر حسین، ص۳۲۵.
این صندوقچه در جریان حمله وهابی‌ها به کربلا، آسیب دید و مقداری از آن، در آتش سوخت و برای همین، در سال ۱۲۲۵ ه. ق بازسازی گردید. [۷۷]
تاریخ جغرافیائی کربلای معلی، عمادالدین حسین اصفهانی، ص۱۱۳.
به علت نشستن گرد و غبار و چربی و آلودگی بر صندوقچه، در سال ۱۳۶۰ ه. ق، استاد «محمدصنیع خاتم شیرازی»، صنعتگر معروف ایرانی، آن را به‌طور مناسب و شایسته‌ای، بازسازی کرد؛ به‌گونه‌ای که گویا برای نخستین بار از دست سازنده اصلی آن، بیرون آمده است. برای آنکه صندوقچه از گرد و غبار آسیب نبیند، آن را از چهار سمت و نیز از سمت بالا، با شیشه‌های سنگی مخصوصی پوشاندند و خطوط تقاطع شیشه‌ها را از پنبه و لاستیک پر کردند. [۷۸]
مدرس بستان‌آبادی، محمدباقر، شهر حسین، ص۴۶۳-۴۶۴.
این صندوقچه، هنوز روی قبر شریف، موجود است و طول، عرض و ارتفاع آن، به ترتیب ۵/ ۴، ۳ و ۳۰/ ۱ متر است.در سال ۱۲۱۳ ه. ق، فتحعلی‌شاه قاجار به ملک‌الشعرای دربار خود، فتحعلی‌خان صبای کاشانی، دستور داد که ضریحی نقره‌ای بر قبر امام حسین (علیه‌السّلام) نصب کند. او نیز صنعتگران را مأمور کرد تا ضریح را بسازند و برخی اشعار خود را در مدح و رثای امام حسین (علیه‌السّلام) بر ضریح نوشت. ساخت ضریح، پنج ماه طول کشید و آن را دید. سپس در سال ۱۲۱۸ ه. ق، محمدحسین قراگوزلو، حاکم همدان، این ضریح را به کربلا منتقل و بر قبر شریف حضرت سیدالشهداء (علیه‌السّلام)، نصب کرد. [۷۹]
سپهر، محمدتقی‌خان، ناسخ التواریخ، تواریخ قاجاریه، ج۱، ص۱۱۶.
در دوره ناصرالدین‌شاه نیز یکی از زنان وی، به نام انیس‌الدوله، ضریح دیگری را از نقره، برای نصب بر قبر شریف امام هدیه نمود که طول آن، ۸۰/ ۴ متر و ارتفاع آن، ۷۰/ ۱ متر بود. [۸۰]
مدرس بستان‌آبادی، محمدباقر، شهر حسین، ص۴۲۳.
طاهر سیف‌الدین، داعی مطلق پیشین فرقه بُهره هند که از فرقه‌های اسماعیلیان به شمار می‌آید، پس از زیارت کربلا در سال ۱۳۵۵ ه. ق، تصمیم گرفت ضریح جدیدی را به حرم مطهر امام حسین (علیه‌السّلام) هدیه کند. ضریح اهدایی وی که با ضریح قاجاری تعویض شد، از نقره خالص و طول، عرض و ارتفاع آن، به ترتیب ۵/ ۵، ۵/ ۴ و ۷/ ۳ متر بود. [۸۱]
اصفهانی، عمادالدین حسین، تاریخ جغرافیائی کربلای معلی، ص۱۲۳ و ۱۲۵.
کار ساختن این ضریح، در سال ۱۳۵۸ ه. ق به پایان رسید و طی مراسمی رسمی با حضور داعی مزبور، رونمایی شد. برخی شعرای شیعه، از جمله عبدالکریم النایف و شیخ محمد سماوی، بدین مناسبت اشعاری سرودند که ماده تاریخ اشعارشان، به ترتیب برابر با ۱۳۵۵ و ۱۳۵۸ ه. ق است. [۸۲]
کرباسی، محمدصاق، دائرة‌المعارف الحسینیة، تاریخ المراقد، ج۲، ص۳۱۷-۳۱۸.
گفته می‌شود ضریح نقره‌ای قبلی پس از بازسازی، به آستان سامرا ارسال شد و بر قبر مطهر امامین عسکریین (علیهماالسلام) نصب گردید. [۸۳]
کرباسی، محمدصاق، دائرة‌المعارف الحسینیة، تاریخ المراقد، ج۲، ص۳۲۲.
در سال ۱۳۷۵ ه. ق، طاهر سیف‌الدین برای این ضریح، تاجی از طلا نصب کرد که نمای بیرونی آن، شامل چهار نوار بود؛ به‌گونه‌ای که محیط هر نوار، به‌صورت متدرج، از پایین به بالا، افزایش می‌یافت. روی هریک از این نوارها، کتیبه برجسته‌ای به خط ثلث و با پوشش آب طلا، قرار گرفته بود. [۸۴]
کرباسی، محمدصاق، دائرة‌المعارف الحسینیة، تاریخ المراقد، ج۲، ص۳۸۹.
این ضریح، بیش از ۷۵ سال روی قبر امام حسین (علیه‌السّلام) باقی بود؛ تا اینکه در سال ۱۳۹۱ ه. ش، از روی قبر شریف برداشته شد و ضریح جدیدِ ساخته شده در ایران، جایگزین آن گردید.۹.۱ - ضریح جدیدپروژه ساخت ضریح جدید امام حسین (علیه‌السّلام)، در سال ۱۳۸۵ ه. ش در ایران، با تشکیل هیئت امنایی برای این کار، آغاز شد. طرح هنری ضریح را «استاد محمود فرشچیان»، نقاش بزرگ معاصر ایران ارائه داد و خطاطی کتیبه‌های آن را «استاد سید محمدحسینی موحد»، از خوشنویسان بزرگ جهان اسلام برعهده گرفت و قلم‌زنی روی ضریح را نیز هنرمندان اصفهانی انجام دادند. کار ساخت ضریح، از خرداد ماه سال ۱۳۸۷ ه. ش، در شبستان مدرسه معصومیه قم آغاز شد. برای طراحی سازه ضریح، از سیستم‌های روز مهندسی استفاده شد و مهندسان مختلف رشته‌های عمران و معماری، به‌ویژه آقایان عبدالحمید توکلی‌بینا و مهدی خوش‌نژاد، در ساخت ضریح کمک و نظارت کردند. جنس اصلی سازه ضریح که قطعات نقره و طلا روی آن ترکیب شده، از چوب ساج است که در سال ۱۹۹۳ م از جنگل‌های برمه استحصال شده و وزن چوب‌های به کار رفته در ضریح، ۵۳۵۰ کیلوگرم است. همچنین مقدار ۱۱۸ کیلو و ۶۵۰ گرم طلا و بالغ بر ۴۶۰۰ کیلوگرم نقره در ساخت ضریح، استفاده شده است. ضریح جدید همانند ضریح قبلی، شش‌گوشه و تقریباً به همان ابعاد، ساخته شده است. مساحت نمای آن ۸۶/ ۳۳ مترمربع، طول و عرض آن ۳۴/ ۷• ۰۴/ ۵ متر و ارتفاع آن نیز ۴۹/ ۴ متر است. تعداد پنجره‌های مشبک گرداگرد ضریح نیز بیست پنجره است. سرانجام این ضریح پس از بدرقه مردم شهرهای مختلف ایران، به کربلا انتقال یافت و پس از نصب بر قبر شریف امام حسین (علیه‌السّلام)، طی مراسم باشکوهی در ۱۵ اسفند ۱۳۹۱ ه. ش رونمایی شد. ۱۰ - توصیف معماری آستان مقدسدرباره معماری آستان مقدس امام حسین(علیه‌السّلام) به مواردی اشاره می‌کنیم: ۱۰.۱ - صحن و حجرههاحرم مطهر امام حسین (علیه‌السّلام) را صحن وسیعی احاطه کرده است که از داخل، به شکل مستطیل و از بیرون، به شکل بیضی است. مجموع مساحت صحن به ۱۵۰۰ مترمربع و ارتفاع دیوارهای آن، به دوازده متر می‌رسد. دیوارهای صحن از داخل تا ارتفاع دو متر، با سنگ و بقیه، با کاشی پوشش یافته و نقش‌های زیبا و کتیبه‌های قرآنی نیز زینت‌بخش آن است. گرداگرد صحن، ایوانچه‌ها و حجره‌ها و در پس آن، حصار بیرونی آستان مقدس قرار دارد. ایوانچه‌ها و حجره‌ها، در دو طبقه ساخته شده است که در هر طبقه، ۶۵ ایوانچه وجود دارد. در گذشته، حجره‌های اطراف صحن، مخصوص تدریس علوم دینی و مباحثه طلاب بوده است؛ اما تعدادی از آنها، به مقابر خانوادگی و تعداد دیگری نیز به محل دفن علما و مشاهیر، تبدیل شده است. از جمله مشاهیری که در حجره‌های اطراف صحن دفن شده‌اند، می‌توان به قبر عالم مجاهد، شیخ محمدتقی شیرازی و قبر شیخ زین‌العابدین حائری در ضلع شرقی صحن و قبر شیخ عبدالحسین تهرانی (متوفای ۱۲۸۶ ه. ق) و قبر سیدمرتضی کشمیری (متوفای ۱۳۴۲ ه. ق)، در ضلع غربی صحن، اشاره کرد. در ضلع جنوبی صحن، بالای ورودی اصلی صحن، یعنی باب القبله، ساعت بزرگی روی یک پایه سیمانی بلند قرار دارد که آن را تولیت آستان حسینی، در سال ۱۳۸۲ ه. ق، از آلمان خریداری کرده است. این ساعت، جایگزین ساعت قدیمی‌تری شده است که آن را ناصرالدین‌شاه قاجار در سال ۱۳۱۲ ه. ق هدیه کرده بود. بدنه پایه یا برج ساعت نیز در سال ۱۳۸۳ ه. ق، کاشی‌کاری شده و بالای آن، گنبد کوچکی از طلا، نصب شده است. [۸۵]
کرباسی، محمدصاق، دائرة‌المعارف الحسینیة، تاریخ المراقد، ج۲، ص۴۱۱-۴۱۳.
۱۰.۲ - ورودی‌های صحنصحن شریف آستانه حسینی، دارای چند ورودی است که هریک به‌سوی یکی از محله‌های کربلا گشوده می‌شود. این ورودی‌ها، درون ایوان‌هایی مزین به کاشی‌کاری‌های زیبا، با نقش‌های هندسی و گیاهی، قرار دارد. در گذشته، تعداد آنها، هفت ورودی بود که در جریان توسعه صحن، دو ورودی با یکدیگر ادغام شد و چهار ورودی جدید نیز ساخته شد که بدین ترتیب، تعداد ورودی‌های صحن، به ده ورودی افزایش یافت. این ورودی‌ها عبارت‌اند از: [۸۶]
رک به: آل‌طعمه، سلمان هادی، تاریخ مرقد الحسین والعباس (علیهما‌السّلام)، ص۱۸۴.
[۸۷]
رک به: آل‌طعمه، سلمان هادی، تاریخ مرقد الحسین والعباس (علیهما‌السّلام)، ص۱۹۰.
۱. باب القبله: قدیمی‌ترین در و ورودی اصلی صحن است که با توجه به قرار داشتن آن در سمت قبله (جنوب) صحن، به این نام شهرت یافته است. ارتفاع آن، حدود پانزده متر و عرض قاعده آن، هشت متر است. بر کاشی‌های آن، تاریخ‌های ۱۲۷۵ ه. ق و ۱۳۸۵ ه. ق، به چشم می‌خورد. ۲. باب الرجاء: از درهای جدید صحن است که میان باب القبله و باب قاضی الحاجات قرار دارد و ارتفاع آن، حدود پنج متر و عرض آن، ۵/ ۳ متر است. ۳. باب قاضی الحاجات: این ورودی مقابل سوق‌العرب قرار دارد و ارتفاع آن، پنج متر و عرض آن، ۵/ ۳ متر و تاریخ آن، ۱۲۸۶ ه. ق است. ۴. باب الشهداء: این ورودی، در میانه ضلع شرقی صحن قرار دارد و حاصل ادغام دو ورودی قدیمی، به نام‌های باب الصحن الصغیر و باب الصافی است. ارتفاع آن، چهار متر و عرض آن، سه متر است. ۵. باب الکرامه: از درهای جدید صحن است که در گوشه شمال شرقی صحن قرار دارد و ارتفاع آن، چهار متر و عرض آن، سه متر است. ۶. باب السلام: از درهای جدید صحن است که در میانه ضلع شمالی قرار دارد و طول آن، چهار متر و عرض آن، سه متر و تاریخ آن، ۱۳۹۲ ه. ق است. ۷. باب السدره: در گوشه شمال غربی صحن واقع است و به یاد درخت سدری که در سده نخست هجری، نزدیک قبر امام (علیه‌السّلام) بوده است و زائران به‌وسیله آن، محل قبر را می‌یافتند، بدین نام خوانده شده است. تاریخ این در، ۱۳۹۲ ه. ق است. ۸. باب السلطانیه: در ضلع غربی صحن قرار دارد و وجه تسمیه‌اش آن است که یکی از سلاطین عثمانی، آن را ساخته است. ارتفاع آن، چهار متر و عرض آن، سه متر است. ۹. باب الراس الشریف: از درهای جدید صحن است و در میانه ضلع غربی صحن قرار دارد و از آنجا که روبه‌روی بالاسر حضرت قرار دارد، بدین نام شهرت یافته است. بر سردر آن، تاریخ ۱۳۷۲ ه. ق به چشم می‌خورد. بالای این ورودی، ساعت آونگ‌دار بزرگی، نصب شده است. ۱۰. باب الزینبیه: این دروازه در جنوب غربی صحن قرار دارد و به علت نزدیک بودنش به تل زینبیه، به این نام شناخته می‌شود. ارتفاع آن، چهار متر و عرض آن، سه متر است. ۱۰.۳ - ایوان‌های صحناطراف صحن، ایوان‌های بزرگی وجود دارد که مهمترین آنها، عبارت‌اند از ایوان وزیر، ایوان ناصری و ایوان طلا. ۱۰.۳.۱ - ایوان وزیراین ایوان، وسط ضلع شمالی صحن واقع است و به یکی از وزرای دوره قاجار منسوب است که قبرش، پشت همین ایوان قرار دارد. در این ایوان، بسیاری از علمای بزرگ، به خاک سپرده شده‌اند که نامشان بر سنگ‌هایی، بر دیوار نوشته شده است که از آن جمله، می‌توان به «خطیب کربلا سیدجواد هندی» و «حجت‌الاسلام سید میرزا‌هادی حسینی»، اشاره کرد. امروزه یکی از درهای صحن، به نام «باب السلام»، در این ایوان گشوده شده است. ۱۰.۳.۲ - ایوان ناصریاین ایوان در ضلع غربی صحن قرار دارد و با انتساب به ناصرالدین‌شاه قاجار، به این نام شناخته می‌شد؛ اما بعداً با انتساب به سلطان عبدالحمید عثمانی که آن را بازسازی کرد، به ایوان حمیدی شهرت یافت. ارتفاع ایوان و طول و عرض قاعده آن، به ترتیب ۱۵• ۸• ۵ متر است. از اشعار فارسی «شیخ جابر کاظمی» و نیز ماده تاریخ عربی آن، برمی‌آید که تاریخ ساخت آن، ۱۲۷۵ ه. ق بوده است. این ایوان، بر اساس ماده تاریخ اشعار عربی موجود داخل ایوان، در سال ۱۳۰۹ ه. ق، در دوره سلطان عبدالحمید عثمانی، بازسازی شده است. ۱۰.۳.۳ - ایوان طلاایوان طلا در ضلع جنوبی حرم قرار دارد و مشرف به صحن است و دیوارهای آن، با طلای ناب روکش شده و قسمت‌های فوقانی دیوارها با کاشی‌های زیبا، تزیین یافته است. در این ایوان و دو طرف آن، سه درِ چوبی با روکش طلا و تزیینات میناکاری وجود دارد که کتیبه‌های حاوی آیات قرآن و اشعار عربی نیز بر آنها نقش بسته است. ایوان طلا را دکه بزرگی با سقف و ستون‌های چوبی، پوشش داده است. این دکه، به شکل مستطیلی به طول ۳۶ متر و عرض ده متر است و دارای سقف بلندی است که بخش میانی آن، ارتفاع بیشتر و دو بخش جانبی آن، ارتفاع کمتری دارد. همان‌گونه که بیان شد این دکه، در دوره ناصرالدین‌شاه و با تلاش شیخ عبدالحسین طهرانی در سال ۱۲۷۶ ه ق، بنا شد. سقف و ستون‌های این دکه که در آن زمان، از چوب بود، در سال ۱۳۴۲ ه. ق با چوب‌های جدیدی که از هند آورده بودند، بازسازی شد. [۸۸]
مدرس بستان‌آبادی، محمدباقر، شهر حسین، ص۴۱۳.
در جبهه دکه، تعداد دوازده ستون چوبی وجود داشت که دو ستون، به ارتفاع سیزده متر در بخش میانی و مرتفع آن و شش ستون به ارتفاع نه متر، در دو جناح شرقی و غربی دکه و دو نیم ستون به ارتفاع چهار متر نیز در انتهای غربی و شرقی آن، قرار داشت. جبهه و ستون‌های چوبی این دکه، در سال ۱۳۸۸ ه. ق، با جبهه و ستون‌هایی از سنگمرمر فاخر، تعویض گردید. [۸۹]
آل‌طعمه، سلمان هادی، تاریخ مرقد الحسین والعباس (علیهما‌السّلام)، ص۱۵۸.
افزون بر ایوان طلا، در ضلع غربی حرم و متصل به رواق ابراهیم مجاب، ایوان دیگری به نام ایوان رأس الحسین (بالاسر) وجود دارد که طاق آن به شکل زیبایی، کاشی‌کاری شده است. در این ایوان، کتیبه‌ای به چشم می‌خورد که تاریخ ۱۲۹۶ ه. ق بر آن ثبت شده است. ۱۰.۴ - حرم و گنبدخانهحرم مطهر امام حسین (علیه‌السّلام) که صحن وسیعی، آن را از چهار جهت احاطه کرده، ۳۸۵۰ مترمربع مساحت دارد. بخش مرکزی حرم، شامل گنبدخانه است که وسط آن، قبر شریف امام حسین (علیه‌السّلام) و فرزندشان علی‌اکبر قرار دارد. روی قبر، صندوقچه چوبی خاتم‌کاری نفیسی، وجود دارد و روی این صندوقچه، ضریح فولادی و روی آن نیز ضریح نقره و طلاکوب، نصب شده است. در زاویه جنوبی گنبدخانه، به فاصله حدود ۵/ ۱ متر از قبر علی‌اکبر و در حدفاصل گنبدخانه و رواق جنوبی، محل دفن شهدای کربلا قرار دارد. روی این محل، ضریح یک ضلعی از نقره، به طول ۸/ ۴ متر، نصب شده است که از پنج دهانه (پنجره) به عرض هر دهانه، ۷۵ سانتی‌متر و ارتفاع ۷۰ سانتی‌متر، تشکیل شده است. ۱۰.۵ - رواق‌های حرماطراف گنبدخانه حرم امام حسین (علیه‌السّلام) را رواق‌های زیبایی از چهار جهت احاطه کرده است که عرض همه این رواق‌ها، پنج متر و طول دو رواق شمالی و جنوبی، حدود چهل متر و طول دو رواق شرقی و غربی، حدود ۴۵ متر است. دیوارها و کف رواق‌ها، دارای پوششی از سنگ مرمر و سقف رواق‌ها، آینه‌کاری شده است. هر رواق، به نام خاصی است که عبارت‌اند از: ۱. رواق ابراهیم مجاب (رواق غربی): این رواق در غرب گنبدخانه قرار دارد و وجه‌تسمیه آن، وجود قبر و ضریح ابراهیم مجاب، در انتهای شمالی آن است. روی قبر ابراهیم مجاب، صندوقچه‌ای از چوب ساج مرغوب و نیز ضریحی از فولاد سبز، نصب شده است. همچنین در این رواق، قبور چند تن از علما قرار دارد که از آن جمله‌اند: سیدعبدالله بحرانی، سیدمحسن بن عبدالله بحرانی، سیدمحمد بن سیدمحسن بحرانی و سیدمحمد زینی حسنی. از این رواق، دو در، به نام‌های باب حبیب بن مظاهر و باب سیدابراهیم مجاب، به سوی صحن گشوده می‌شود. ۲. رواق حبیب بن مظاهر (رواق جنوبی): وجه‌تسمیه این رواق، وجود قبر حبیب بن مظاهر اسدی، شهید بزرگ کربلا می‌باشد که روی آن، ضریحی از نقره وجود دارد و در تاریخ ۱۴۱۰ ه. ق، بازسازی شده است. در این رواق، برخی از شخصیت‌های علمی مشهور دفن شده‌اند که از آن جمله‌اند: سیدمحمدمهدی موسوی شهرستانی (متوفای ۱۲۱۶ ه. ق)، سیدمحمدحسین، پسر محمدمهدی شهرستانی، سیدمحمدحسین مرعشی حسینی، معروف به شهرستانی (متوفای ۱۳۱۵ ه. ق) و میرزا محمدعلی، فرزند سیدمحمدحسن مرعشی (متوفای ۱۳۴۴ ه. ق). همه این شخصیت‌ها، در یک مقبره، پشت قبور شهدای کربلا، به خاک سپرده شده‌اند. ۳. رواق فقها (رواق شرقی): این رواق، در گذشته، به سبب دفن آقا محمدباقر وحید بهبهانی در آن، به نام رواق آقا باقر معروف بود؛ اما امروزه، به علت وجود قبور چند فقیه شیعه در آن، به رواق فقها شهرت یافته است. کنار وحید بهبهانی، دو تن دیگر از فقها به نام‌های سیدعلی طباطبایی صاحب کتاب «ریاض العلماء» و شیخ یوسف آل‌عصفور صاحب کتاب «الحدائق الناضره»، در یک مقبره، در سمت راست درِ حرم، دفن شده‌اند و در گذشته ضریح کوچکی بر قبر آنان بود. از دیگر شخصیت‌های مدفون در این رواق می‌توان از سیدکاظم رشتی (متوفای ۱۲۵۹ ه. ق)، سیداحمد بن سیدکاظم رشتی (متوفای ۱۲۹۵ ه. ق) و شاعر بزرگ حاج جواد بدقت (متوفای ۱۲۸۱ ه. ق) یاد کرد. از این رواق، دری به سوی صحن و دو در، به حرم باز می‌شود. ۴. رواق سلاطین (رواق شمالی): وجه تسمیه این رواق، وجود مقبره چند تن از شاهان قاجار در آن است که عبارت‌اند از: مظفرالدین‌شاه، محمدعلی‌شاه و احمدشاه قاجار. مقابل مقبره آنها، قبر سیدعبدالحسین حجت طباطبایی و خطیب مشهور، سیدحسن استرآبادی، قرار دارد. ۱۰.۶ - گنبد و گلدستههابر فراز قبر مطهر امام حسین (علیه‌السّلام)، گنبد مرتفعی وجود دارد که از بیرون، با الواح طلای ناب پوشیده شده و جلوه زیبایی به آستان مقدس داده است. گنبد از بیرون، پیازی شکل و ارتفاع آن از سطح زمین، حدود ۳۷ متر است. بالای گنبد، میله‌ای از طلا و بر فراز آن، یک چراغ نصب شده است. در ساقه مدور گنبد نیز ده پنجره به عرض ۱۳۳ سانتی‌متر برای نورگیری و نیز کتیبه‌هایی به نام ناصرالدین‌شاه و تاریخ طلاکاری گنبد، وجود دارد. بر اساس این کتیبه‌ها، طلاکاری کنونی گنبد در سال ۱۲۷۳ ه. ق و به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار صورت گرفته است. همچنین بر اساس اسناد موجود در اداره اوقاف کربلا، تعداد خشت‌های طلای به‌کار رفته در گنبد، ۷۵۲۶ خشت و مجموع سطح طلاکاری آن، ۳۰۱ مترمربع است. گنبد از داخل، با پوششی از کاشی‌کاری زیبا همراه با اسامی دوازده امام، تزیین یافته است. قسمت بالای نمای داخلی گنبد، کتیبه‌ای حاوی سوره فجر و در قاعده گنبد، آیاتی از سوره منافقون و تاریخ ۱۳۷۱ ه. ق، نقش بسته است. در فاصله ده متری از جنوب گنبد و در دو طرف ایوان طلای حرم مطهر، دو گلدسته بزرگ با پوشش طلا وجود دارد که ارتفاع هریک از کف صحن، حدود ۲۵ متر و قطر آن نیز چهار متر است. در نوک هریک از این گلدسته‌ها، میله‌ای نصب شده است و بر فراز آن نیز چراغی برای روشنایی وجود دارد. این دو گلدسته، در سال ۷۸۶ ه. ق در دوران سلطان اویس جلایری، بنا نهاده شد و فرزند وی احمد جلایری، آنها را با کاشی‌های زرد طلایی، آراست. تعداد خشت‌های طلای به کار رفته در این دو گلدسته، در مجموع، ۸۰۲۴ خشت است. ۱۰.۷ - گنجینه آستاندر حال حاضر، در سالنی واقع در طبقه دوم حجره‌های واقع در نیمه غربی ضلع جنوبی صحن، گنجینه آستان تأسیس شده است که در آن، بسیاری از اشیای نفیس و ارزشمندی که شاهان و بزرگان ایران و هند و...، به این آستان هدیه کردهاند، به نمایش گذاشته شده است. این اشیاء، شامل انواع جواهر، قندیل‌های طلا، ظرف‌های طلا و نقره، پارچه‌های زربافت و ابریشمی، ترمه‌های زیبا، شمشیرها و ابزار جنگی، عتیقه‌جات و کاشی‌های قدیمی و نفیس می‌شود. همچنین برخی از قرآن‌ها و نسخه‌های خطی نفیس موجود در کتابخانه آستان مقدس، در این گنجینه دیده می‌شود. از جمله مهمترین قرآن‌های خطی موجود در این گنجینه، قرآنی است بسیار قدیمی به خط کوفی که به امام زین‌العابدین (علیه‌السّلام) منسوب است. قرآن دیگری نیز از تاریخ ۶۹۳ ه. ق، به خط یاقوت مستعصمی، خطاط مشهور مسلمان، [۹۰]
آل‌طعمه، سلمان هادی، تاریخ مرقد الحسین و العباس (علیهما‌السّلام)، ص۱۱۰.
در این گنجینه وجود دارد.۱۰.۸ - آثار و اماکن از بین رفتهدر محدوده آستان حضرت سیدالشهداء (علیه‌السّلام) و متصل به آن، بناهای مختلفی شامل مدارس، مقابر و غیره وجود داشت که بیانگر شکوه و عظمت این آستان مقدس و اهمیت تاریخی و جایگاه برجسته علمی و فرهنگی آن بود. متأسفانه بیشتر این بناها در یک‌صد سال اخیر، به دست برخی از مقامات عراق و شهرداران مغرض کربلا، به بهانه‌هایی چون توسعه شهری و احداث خیابان در گرداگرد آستان مقدس، از بین رفت. در اینجا، به تعدادی از این بناها، اشاره می‌کنیم: ۱۰.۸.۱ - صحن کوچکدر ضلع شرقی صحن بزرگ و اصلی آستان سیدالشهدا (علیه‌السّلام)، صحن کوچکی وجود داشت که راهرویی مسقف به طاق‌های مقرنس و کاشی‌کاری شده، به آن متصل می‌شد. مساحت این صحن، ۴۸ مترمربع بود که دیوارهای بلندی داشت و از آثار تاریخی و هنری نفیس و ارزشمند به شمار می‌آمد. نمای صحن مزین به کاشی‌کاری‌های ممتاز با نقش‌های گیاهی زیبا بود. همچنین در این صحن، دو مناره کوچک مزین به آیات قرآن وجود داشت که در سال ۱۲۶۲ ه. ق به دستور نجیب پاشا، والی عثمانی، ساخته شده بود. متأسفانه شهرداری کربلا، این اثر تاریخی بی‌نظیر را در سال ۱۳۶۸ ه. ق برابر با ۱۹۴۸ م. به بهانه احداث خیابان در گرداگرد آستان امام حسین (علیه‌السّلام)، به‌طور کامل، ویران کرد. روحانیان شیعه نیز در اعتراض به این اقدام، از برگزاری نماز جماعت در صحن حرم امام حسین (علیه‌السّلام) خودداری کردند. [۹۱]
آل‌طعمه، سلمان هادی، تاریخ مرقد الحسین و العباس (علیهما‌السّلام)، صص ۱۸۳-۱۸۴.
۱۰.۸.۲ - مناره عبددر گذشته، افزون بر دو گلدسته موجود در دو طرف ایوان اصلی حرم امام حسین (علیه‌السّلام)، مناره سومی نیز در ضلع شرقی آستان مقدس وجود داشته که از نظر هنر و معماری اسلامی، بسیار ارزشمند و بااهمیت بوده است. این گلدسته که به نام «مناره عبد» شناخته می‌شد، در سال ۷۶۷ ه. ق، به دست مرجان بن عبدالله، حاکم عراق، در دوره سلطان اویس جلایری، ساخته شد. قطر قاعده آن، حدود بیست متر و ارتفاع آن، چهل متر بود و نمای آن با کاشی‌های زیبا، تزیین یافته بود. [۹۲]
کلیددار، عبدالجواد، تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص۳۱۸.
[۹۳]
آل‌طعمه، سلمان هادی، تاریخ مرقد الحسین و العباس (علیهما‌السّلام)، ص۱۷۹.
این مناره نفیس و ارزشمند که به مدت شش قرن، صحیح و سالم پابرجا مانده بود، متأسفانه در سال ۱۳۵۴ ه. ق- ۱۹۳۵ م، به دستور یاسین الهاشمی، نخست‌وزیر وقت عراق، خراب گردید. بهانه دولت عراق برای تخریب مناره، فرسودگی و کج شدن آن بود؛ اما گویا هدف اصلی آنها از این کار، دست گذاشتن بر اوقاف فراوانی بود که بانی مناره برای آن، تعیین کرده بود. به هر حال این اقدام، موجب ناراحتی و تأسف اهالی کربلا شد و شعرای شیعه عراق نیز در اشعاری که بدین مناسبت سرودند، نارضایتی خود را ابراز کردند. [۹۴]
کلیددار، عبدالجواد، تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص۳۲۰-۳۳۰.
[۹۵]
آل‌طعمه، سلمان هادی، تاریخ مرقد الحسین والعباس (علیهما‌السّلام)، ص۱۸۱-۱۸۲.
۱۰.۹ - مقبره آلبویهدر گذشته، در مجاورت حرم امام حسین (علیه‌السّلام)، مقبره‌ای مخصوص آل‌بویه وجود داشت که پادشاهان و حاکمان این خاندان را که وصیت می‌کردند در کربلا دفن شوند، در این مقبره به خاک می‌سپردند. محل این مقبره، به مرور زمان فراموش شد و در دل خاک، پنهان شد؛ تا اینکه در سال ١٢٩٢ه. ق، یکی از سادات خاندان آل صافی، یکی از خانه‌های مجاور صحن کوچک آستان امام حسین (علیه‌السّلام) را خریداری کرد تا در آن، مقبره خانوادگی برای خود ایجاد کند. در زمان شروع ساخت مقبره، روزنه و دریچه‌ای پیدا شد که به مقبره‌ای متصل می‌گشت و در آن قبوری وجود داشت و از کتیبه‌های روی آنها مشخص شد که مدافن آل‌بویه است. [۹۶]
آل‌طعمه، سلمان هادی، تاریخ مرقد الحسین و العباس (علیه‌السّلام)، ص۱۸۷.
این مقبره به‌طور کامل در روز چهارشنبه ۲۲ محرم‌الحرام سال ۱۳۶۸ه. ق (۱۹۴۸/۱۱/۲۴ م)، به دست عبدالرسول خالصی، شهردار کربلا، ویران گردید و از بین رفت. [۹۷]
کلیددار، عبدالجواد، تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص۳۶۷.
۱۰.۱۰ - مسجد و مقام رأس الحسینابتدای خیابان سدره، نزدیک آستان امام حسین (علیه‌السّلام)، مسجدی تاریخی به نام رأس الحسین قرار داشت و میان آن، مقامی وجود داشت که محل قرار گرفتن سر بریده امام (علیه‌السّلام)، پیش از انتقال آن به کوفه، به شمار می‌آمد. متأسفانه این مسجد و مقام، به بهانه احداث خیابان پیرامون آستان حسینی، به دستور طاهر القیسی، شهردار کربلا، خراب گردید و از بین رفت. [۹۸]
کلیددار، عبدالجواد، تاریخ کربلا و حائر حسینی، صص۳۶۱-۳۶۶.
[۹۹]
طعمة، سلمان‌هادی، کربلاء فی الذاکرة، ص۱۶۹-۱۷۰.
۱۰.۱۱ - مدارس علمیهمدرسه سردارحسن‌خان: این مدرسه، بزرگ‌ترین مدرسه علمی کربلا بود که در شمال آستانه حسینی قرار داشت. بسیاری از علمای برجسته، در آن تحصیلات دینی خود را تکمیل کردهاند. این مدرسه و موقوفات آن، در روز پنج‌شنبه شانزدهم محرم‌الحرام سال ۱۳۶۸ه. ق (۱۹۴۸/١١/١٨م)، به دستور عبدالرسول خالصی، ویران گردید. [۱۰۰]
کلیددار، عبدالجواد، تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص۳۶۲.
[۱۰۱]
کلیددار، عبدالجواد، تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص۳۶۷.
مدرسه زینبیه: از مدارس دینی مهم کربلا و واقع در غرب آستانه حسینی بود که ورودی آن، از داخل صحن آستان، قرار داشت. این مدرسه به همراه موقوفات آن، در روز دوشنبه سیزدهم محرم‌الحرام سال ۱۳۶۸ه. ق (۱۹۴۸/١١/۱۵م)، به دستور عبدالرسول خالصی، خراب شد. [۱۰۲]
کلیددار، عبدالجواد، تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص۳۶۱.
[۱۰۳]
کلیددار، عبدالجواد، تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص۳۶۶.
مدرسه صدراعظم نوری: از مدارس علمی مهم کربلا و واقع در غرب آستانه حسینی بود که به دستور طاهر القیسی، ویران گردید. [۱۰۴]
کلیددار، عبدالجواد، تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص۳۶۱.
[۱۰۵]
کلیددار، عبدالجواد، تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص۳۶۶.
این مدرسه را میرزا آقاخان نوری (متوفای ۱۲۴۳ه. ق)، دومین صدراعظم ناصرالدین‌شاه قاجار، ساخته بود.۱۰.۱۲ - مسجد بزرگ ناصریاز مساجد باشکوه کربلا و واقع در غرب آستان مقدس بود که به دستور عبدالرسول خالصی، در ماه ربیع‌الاول سال ۱۳۶۸ه. ق، ویران گردید. [۱۰۶]
کلیددار، عبدالجواد، تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص۳۶۱.
[۱۰۷]
کلیددار، عبدالجواد، تاریخ کربلا و حائر حسینی، ص۳۶۶.
این مسجد، از آثار دوره ناصرالدین‌شاه قاجار در کربلا، به شمار می‌آمد.۱۰.۱۳ - تکیه بکتاشیهاین بنا در گذشته، از مشهورترین بناهای وابسته به آستان امام حسین (علیه‌السّلام) بود که داخل صحن، از سمت شرق باب القبله، قرار داشت. تکیه بکتاشیه، محل گردهمایی صوفیان شیعه ترک، در روزگار حکومت عثمانی بود که به دست یکی از همین صوفیان، به نام «عبدالمؤمن دده» ساخته شد. از برجسته‌ترین صوفیانی که در جمع صوفیان این تکیه، حاضر می‌شدند، می‌توان از فضولی بغدادی (متوفای ۹۶۳ه. ق، ۱۴۸۳ - ۱۵۵۶م)، شاعر بزرگ ترک‌زبان و دو فرزندش، فضلی و روحی بغدادی، یاد کرد. در اواخر دوره عثمانی که سلطان عبدالحمید دوم، با صوفیان طریقت بکتاشیه مبارزه می‌کرد، نام این تکیه را به تکیه نقشبندیه، تغییر داد. این تکیه در جریان توسعه صحن آستان در دوره اخیر، از بین رفت. [۱۰۸]
آل‌طعمه، سلمان هادی، تاریخ مرقد الحسین و العباس (علیه‌السّلام)، ص١٧١.
۱۱ - اماكن زيارتى در محدوده حرمدر محدوده حرم مطهر زیارتگاه‌هایی وجود دارد که به‌طور اجمال به آنها پرداخته خواهد شد. ۱۱.۱ - قتلگاهمحلی است که در آن، سر امام حسین (علیه‌السّلام) از تن، بریده شده است و امروزه به‌صورت سرداب (زیرزمین)، پایین کف حرم مطهر، واقع شده است. این محل، درون حجره‌ای ویژه، با دری نقره‌ای و پنجره‌ای رو به صحن، در جنوب غربی رواق حبیب بن مظاهر، قرار دارد. کف و دیوارها و سقف آن، با سنگ مرمر روشن، پوشیده شده و روی محل شهادت حضرت سیدالشهدا (علیه‌السّلام)، یک ضریح نقره‌ای نصب شده است. در راهروی شرقی قتلگاه، مقبره کوچکی متعلق به امیر کبیر بود که در توسعه حرم از میان رفت. ۱۱.۲ - تار موهای پیامبرداخل ضریح مطهر امام حسین (علیه‌السّلام)، چند تار موی منسوب به پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) وجود دارد که درون یک استوانه شیشه‌ای که با پارچه‌ای پوشیده شده، داخل یک صندوق چوبی، نگهداری می‌شود. [۱۰۹]
آل‌طعمه، سلمان هادى، تاریخ مرقد الحسین والعباس (علیهما‌السّلام)، ص۱۲۲.
این تار موها، در دوره پادشاه عثمانی، عبدالحمید دوم و به وسیله حسن رفیق پاشا، والی بغداد، به حرم مطهر امام حسین (علیه‌السّلام) هدیه شده است. در روز رسیدن آن به آستان مقدس، جشن و مراسم باشکوهی در کربلا برگزار شد و همه مردم، به استقبال این تار موها آمدند و شاعر عراقی «سیدمحمدحسین شهرستانی»، بدین مناسبت و در مادّه تاریخ آن، اشعاری به دو زبان عربی و فارسی سرود. [۱۱۰]
كليددار، عبدالحسين، بغیة النبلاء فی تاریخ کربلاء، ص۴۹.
۱۱.۳ - قبر حضرت علیاکبرعلی بن حسین بن علی بن ابی‌طالب (علیهم‌السّلام)، ملقب به علی‌اکبر، فرزند بزرگوار امام حسین (علیه‌السّلام) است که در روز عاشورا، در رکاب پدر خویش به شهادت رسید. او کنار امام حسین (علیه‌السّلام) و پایین پای آن حضرت، به خاک سپرده شده است. امروزه قبر مطهر وی، داخل ضریح نصب شده بر قبر مطهر حضرت سیدالشهداء (علیه‌السّلام) قرار دارد و به همین علت، طول ضلع شرقی ضریح، در قسمت موازی قبر علی‌اکبر، به‌اندازه حدود یک متر بیشتر از طول ضریح در قسمت موازی قبر امام حسین (علیه‌السّلام) است، البته عرض ضریح در این قسمت، به مقدار دو دهانه (پنجره)، کمتر از عرض ضریح امام (علیه‌السّلام) در قسمت بالاسر ایشان است. برای همین، ضریح مطهر امام حسین (علیه‌السّلام)، به شکل شش‌گوشه، ساخته شده است. ۱۱.۴ - ضریح شهدای کربلامحل دفن شهدای کربلا در زاویه جنوب شرقی گنبد حرم امام حسین (علیه‌السّلام) است که امروزه روی آن، دو ضریح یا پنجره مشبک یک ضلعی، نصب شده است، پنجره اول، رو به سمت فضای داخلی حرم است و بالای آن، یک لوح بزرگ حاوی اسامی شهدای کربلا، قرار دارد و پنجره دیگر، در دیوار بخش شرقی رواق جنوبی حرم حضرت سیدالشهدا (علیه‌السّلام)، نصب شده است. ۱۱.۵ - قبر حبیب بن مظاهرحبیب بن مَظاهِر اسدی، از قبیله بنی‌اسد، از شهدای والامقام و جلیل‌القدر واقعه عاشورا می‌باشد. قبر وی اندکی با فاصله از محل دفن شهدای کربلا، در سمت غربی رواق جنوبی حرم امام حسین (علیه‌السّلام) قرار دارد و دارای ضریح مستقل است. ۱۱.۶ - قبر ابراهیم مجابآرامگاه این سید جلیل‌القدر، در قسمت شمال غربی، در رواقی به نام خود وی، در آستان مقدس امام حسین (علیه‌السّلام) واقع شده است، از این رواق، دو در به صحن مطهر گشوده می‌شود که یکی، باب حبیب بن مظاهر است و در گذشته دارای کفشداری بوده متعلق به آل‌شریح و دیگری، باب سیدابراهیم مجاب است که کفشداری آن، به سیدجعفر فرزند سیدحسن، فرزند سیدجعفر آل‌طعمه تعلق داشت، برای این رواق، درِ سومی هم به در مقابل باب سلطانیه، گشوده شده که کفشداری متعلق به سید‌هادی محمد مصطفی آل طعمه، در آن واقع است. [۱۱۱]
آل‌طعمه، سلمان هادى، کربلا و حرم‌های مطهر، صص ۱۵۸ و ۱۵۹.
در گذشته این رواق، یکی از صحن‌های حرم مطهر امام حسین (علیه‌السّلام) بود و مقابر علویین نام داشت، [۱۱۲]
موسوی خلخالی‌زاده، سیدفاضل، الشجرة الطیبه، ص۲۵.
اما بعدها بر اثر توسعه حرم مطهر که مقداری به مساحت بناهای حرم افزوده شد، مرقد سیدابراهیم مجاب، در رواق غربی حرم قرار گرفت و چون این رواق، بزرگ شد، قبر سیدابراهیم مجاب، در شمال رواق مذکور واقع گشت. [۱۱۳]
آل‌طعمه، سلمان هادى، کربلا و حرم‌های مطهر، ص۱۵۸.
۱۱.۶.۱ - ضریحروی مرقد سیدابراهیم، صندوقی از چوب ساج مرغوب قرار داشت و ضریحی از فولاد سبز، از آن محافظت می‌کرد، چندی پیش، ضریحی از برنز، جایگزین ضریح قبلی شد. [۱۱۴]
حرزالدین، محمد، مراقد المعارف، ج۱، ص۴۲.
[۱۱۵]
عامری، ثامر عبدالحسن، المراقد والمزارات فی العراق، ص۲۶.
امروزه ضریح نقره‌ای زیبایی ساخت هنرمندان ایرانی بر روی قبر نصب است که به آن اشاره خواهد شد.هنرمندان اراکی، پروژه ساخت ضریح جدید سیدابراهیم مجاب را از ابتدای سال ۱۳۹۰ ه. ش آغاز کردند و آن را در ششم اسفند سال ۱۳۹۲ ه. ش، جهت نصب به عتبات عالیات فرستادند و از روز هجدهم فروردین سال ۹۳ کار نصب آن به مدت دوازده روز انجام شد و هم زمان با میلاد با سعادت حضرت زهرا (علیهاالسّلام) رونمایی شد. این ضریح، از دو سازه تشکیل شده که سازه نخست آن، شامل بدنه اصلی می‌باشد و از چوب طراحی شده است که آن را استاد محمد نوری، گره‌چینی کرده است، بخش دوم ضریح، از مس و طلا می‌باشد که قلم‌زنی روی آن را استاد محمد مهدی باباخانی انجام داده است طول و عرض ضریح، ۳ در ۲۰/ ۱ متر و ارتفاع آن، سه متر است و دارای نه پنجره و یک درِ طلایی است. برای ساخت این ضریح، پنجاه کیلوگرم طلا، ۱۱۵۰ کیلوگرم نقره و سیصد کیلوگرم مس، به کار رفته است. [۱۱۶]
سایت خبری تحلیلی بولتن، تاریخ ۱۳ اسفند ۱۳۹۱، کد خبر: ۱۲۸۵۳۲.
۱۱.۶.۲ - ادعای برخی نسبت به قبربرخی معتقدند قبری که در گوشه شمال غربی رواق حرم مطهر امام حسین (علیه‌السّلام) است، قبر ابراهیم اصغر، جد سیدرضی و سیدمرتضی است، ولی با بررسی دقیق، مشخص شد که قبر مذکور، متعلق به ابراهیم مجاب، فرزند محمد عابد، فرزند امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) است و افراد زیادی به این موضوع، اشاره کردهاند. ۱۱.۷ - دفن‌شدگان در جوار ابراهیم مجابچنانکه پیش‌تر گفته شد، مکان کنونی، به عنوان «تربة العلویین» یا مقابر علویان، مشهور بوده است [۱۱۷]
اعلمى حائرى، منار الهدی فی الانساب، ص۲۶.
و جمعی از سادات و علما، در این مکان آرمیده‌اند.از دفن‌شدگان مشهور در این مکان، می‌توان از شخصیت‌های زیر نام برد: [۱۱۸]
آل‌طعمه، سلمان هادى، کربلا و حرم‌های مطهر، ص۱۵۹.
- ابواحمد حسین موسوی: پدر سیدرضی و سیدمرتضی است. - سیدعبدالله بحرانی: صاحب کتاب‌های گرانسنگی، چون الافاضات الحسینیه و شرح مختصر النافع محقق حلی در فقه. - سیدمحسن بن عبدالله بحرانی: او تقریرات درس استاد خود شیخ خلف بن عسکر را نوشته است. - سیدمحمد بن سیدمحسن بحرانی: او دارای تالیفاتی، از جمله الفصول البهیه فی بعض اخبار الحجج المرضیه و هدایة العباد (در فقه) است. - سیدمحمد زینی حسنی: از علما و شعرا. - سیدمحمدمهدی سید سلیمان آل طعمه: از سادات آل طعمه و از نوادگان ابراهیم مجاب. ۱۲ - قبور علما در آستان حسینیقبور برخی از علما در آستان امام حسین (علیه‌السّلام) واقع شده است. ۱۲.۱ - فضولی بغدادیمحمد بن اسماعیل بغدادی، متخلص به فضولی، از شاعران شیعه در سده دهم هجری است که به سه زبان ترکی، فارسی و عربی، شعر می‌سروده است. قبر فضولی، در مقبره عبدالمؤمن دده، شیخ طریقه بکتاشیه، در مجاورت تکیه بکتاشیه در باب القبله آستان امام حسین (علیه‌السّلام)، قرار داشته است، این مقبره، به همراه تکیه بکتاشیه، در جریان احداث خیابان گرداگرد آستانه حسینی در سال ۱۳۶۶ ه. ق خراب گردید، به دنبال آن، دولت ترکیه بر اساس یک توافق‌نامه فرهنگی میان عراق و ترکیه، در ماه فوریه ۱۹۶۷ م، برای عبدالمؤمن دده و فضولی، مقبره‌ای نمادین بنا کرد که شامل اتاق کوچکی در نبش بازار سوق القبله و خیابان ابن‌فهد بود. [۱۱۹]
حرزالدین، محمد، مراقد المعارف، ج۲، ص۱۷۸.
۱۲.۲ - سیدابواحمد موسویابواحمد حسین بن موسی بن محمد بن موسی بن ابراهیم مرتضی بن امام موسی کاظم (علیه‌السّلام)، پدر سیدرضی و سیدمرتضی و از سادات بزرگ و جلیل‌القدر زمان خود بوده است. وی در سن ۹۷ سالگی، در سال ۴۰۰ ه. ق، از دنیا رفت و ابتدا در خانه‌اش (در بغداد) به خاک سپرده شد و سپس بدنش را به حرم امام حسین (علیه‌السّلام) منتقل کردند. ابن‌عنبه نوشته است که در زمان وی، قبر سیدابواحمد آشکار و معروف بوده است، سپس اشاره کرده است که دو فرزند وی، یعنی سیدرضی و سیدمرتضی، در آغاز در بغداد به خاک سپرده شدند و سپس به کربلا منتقل شدند و نزد پدر خود، نزدیک قبر ابراهیم مجاب دفن شدند، نویسندگان متاخر شیعه نیز همگی به پیروی از ابن‌عنبه، این قول را پذیرفته‌اند. [۱۲۳]
صدر، سیدحسن، نزهة الحرمین فی عمارة المشهدین، ص۲۲.
[۱۲۴]
كمونه حسينى، سيدعبدالرزاق، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، صص۲۳۰ - ۲۳۱.
با این حال، در منابع متقدم و تواریخ معتبر، به این مسئله و اینکه در چه زمانی تابوت سیدرضی و سیدمرتضی به کربلا انتقال یافته، اشاره‌ای نشده است.قبر ابواحمد حسین و دو قبر منسوب به سیدرضی و سیدمرتضی، در سردابی در انتهای رواق ابراهیم مجاب، قرار داشته که امروزه از بین رفته است. ۱۲.۳ - ملا حسینقلی همدانیآخوند ملا حسینقلی فرزند رمضانعلی همدانی، از علمای عارف و وارسته بزرگ شیعه در سده سیزدهم هجری است، نسب وی به جابر بن عبدالله انصاری، صحابی بزرگ پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) می‌رسد. سرانجام آخوند ملا حسینقلی همدانی، در تاریخ ۲۸ شعبان ۱۳۱۱ ه. ق در کربلا از دنیا رفت و پیکرش را در یکی از حجره‌های صحن آستان حسینی به خاک سپردند. [۱۲۵]
جمعى از پژوهشگران، گلشن ابرار، ج۳، ص۱۷۳.
قبر ایشان، امروزه نزدیک باب الزینبیه، در ضلع غربی صحن قرار دارد و محل آن، با یک لوح از سنگ مرمر که بر دیوار حد فاصل میان دو حجره صحن، نصب شده، مشخص گردیده است.۱۲.۴ - میرزا محمدتقی شیرازیمیرزا محمدتقی، فرزند میرزا محب‌علی، فرزند میرزا محمدعلی شیرازی، معروف به میرزای دوم و میرزای کوچک، از علمای مجاهد شیعه و رهبر قیام مردم عراق علیه اشغالگری انگلیس بود. آیت‌الله شیرازی، نابه‌هنگام در بحبوحه انقلاب، بیمار شد و طولی نکشید که در روز چهارشنبه سیزدهم ذی‌حجه سال ۱۳۳۸ ه. ق از دنیا رفت، در آن زمان، شایع شده بود که وی با دسیسه یکی از مزدوران انگلیس که در داروهای ایشان سم ریخته بود، مسموم گردید و در واقع، به شهادت رسید. پیکر ایشان را در صحن مطهر امام حسین (علیه‌السّلام)، به خاک سپردند. [۱۲۶]
جمعى از پژوهشگران، گلشن ابرار، ج۱، صص۴۵۱ - ۴۵۷.
در سابق، قبر میرزا محمدتقی شیرازی، در مقبره‌ای درون یک ایوان بزرگ در زاویه جنوب شرقی صحن آستان حسینی، قرار داشته است، در جریان کارهای توسعه صحن از سمت جنوب شرقی، این مقبره خراب گردید و قبر وی، درون صحن قرار گرفت و محل آن با یک پنجره، مشخص شد که آن نیز بعداً برداشته شد. [۱۲۷]
آل‌طعمه، سلمان هادى، تاریخ مرقد الحسین والعباس (علیه‌السّلام)، ص۱۷۲.
در حال حاضر، محل قبر با لوحی از سنگ مرمر که بر دیوار ضلع جنوبی حرم نصب گردیده، مشخص شده است.۱۲.۵ - قبور علمای شیعه در رواق علمادر رواق علما، واقع در ضلع غربی حرم مطهر امام حسین (علیه‌السّلام)، تعدادی از علمای شیعه به خاک سپرده شده‌اند که مشهورترین آنها عبارت‌اند از: ۱۲.۵.۱ - سیدمحمدباقر وحید بهبهانیآقا محمدباقر، فرزند محمد اکمل، ملقب به «وحید بهبهانی»، از فقهای اصولی بزرگ شیعه در سده دوازدهم هجری است. قبر وحید بهبهانی در رواق شرقی حرم مطهر، موسوم به رواق فقها، پایین پای شهدای کربلا قرار دارد. در سابق، صندوقچه‌ای چوبی روی قبر وجود داشت که بر آن، نام وی و نام شاگردش مرحوم سید علی طباطبایی، صاحب ریاض، ثبت شده بود، در سال‌های اخیر، این صندوقچه برداشته شده و موقعیت قبر ایشان، با لوح سنگی بر دیوار رواق، مشخص شده است. [۱۲۸]
حمید مجید هدّو و سامی جواد کاظم، دفناء فی العتبة الحسینیة المقدسة، ص۱۷۹.
۱۲.۵.۲ - صاحب ریاضسید علی، فرزند سید محمدعلی طباطبایی، معروف به صاحب ریاض، از فقهای بزرگ شیعه در زمان خود بود. سرانجام او در سال ۱۲۳۱ ه. ق در کربلا از دنیا رفت و نزدیک قبر استاد خود، وحید بهبهانی، به خاک سپرده شد. [۱۲۹]
جمعى از پژوهشگران، گلشن ابرار، ج۳، ص۱۲۶.
[۱۳۰]
جمعى از پژوهشگران، گلشن ابرار، ج۳، ص۱۳۳.
روی قبر این دو عالم بزرگ، صندوقچه‌ای چوبی وجود داشت که در دوره اخیر، برداشته شده و محل قبر ایشان، با لوح سنگی بر دیوار رواق، مشخص گشته است. [۱۳۱]
حمید مجید هدّو و سامی جواد کاظم، دفناء فی العتبة الحسینیة المقدسة، ص۱۷۹.
۱۲.۵.۳ - صاحب حدائقشیخ یوسف بحرانی، فرزند احمد بن ابراهیم ماحوزی بحرانی، معروف به «صاحب حدائق»، شیخ یوسف دارای تالیفات متعددی بوده که مهمترین آنها «الحدائق الناضره فی احکام العترة الطاهرة» است که در ۲۵ جلد چاپ شده و به سبب تالیف این کتاب، به «صاحب حدائق» شهرت یافته است. این عالم بزرگوار در سن ۷۹ سالگی، در سال ۱۱۸۶، در کربلا از دنیا رفت. وحید بهبهانی بر جنازه او نماز گزارد و سپس در حرم مطهر امام حسین (علیه‌السّلام)، به خاک سپرده شد. [۱۳۲]
جمعى از پژوهشگران، گلشن ابرار، ج۱، ص۲۷۲.
[۱۳۳]
جمعى از پژوهشگران، گلشن ابرار، ج۱، ص۲۷۷.
قبر وی کنار قبر وحید بهبهانی، در رواق علما قرار دارد.۱۲.۶ - شخصیت‌های مدفون در حرمافزون بر علمایی که از آنها یاد کردیم، علما، امرا، رجال سیاسی و شخصیت‌های فراوان دیگری نیز در آستان مقدس حسینی، به خاک سپرده شده‌اند که در ادامه، تنها به بیان فهرستی از شخصیت‌های مشهور، بسنده خواهیم کرد. - سیدابوالغنائم، محمد بن حسین بن ابراهیم مجاب که کنار پدر و برادرانش، به خاک سپرده شده است. - ابومحمد حسن بن حمزة بن علی مرعشی طبری (متوفای ۳۵۸ ه. ق)، از علمای شیعه. - ابوالعباس ضُبّی (متوفای ۳۹۸ ه. ق)، وزیر شاعر و فاضل فخرالدوله دیلمی. او نخستین وزیری است که نزدیک قبر مطهر امام حسین (علیه‌السّلام)، در کربلا به خاک سپرده شد. - ابن غضائری (متوفای ۴۱۱ ه. ق)، از رجال مشهور شیعه. - احمد بن معروف قاضی (متوفای ۴۲۱ ه. ق)، گویا وی، از علمای زیدیه است. - مهیار دیلمی (۳۶۷- ۴۲۸ ه. ق)، شاعر شیعه. - امیر سیف‌الدوله صدقة بن منصور بن دُبیس اسدی (مقتول در ۵۰۱ ه. ق)، از امرای خاندان شیعه مذهب بنی‌مَزیَد و مؤسس شهر حله که پس از کشته شدن وی در جنگ با خلیفه عباسی، بدنش را به آستان حسینی در کربلا منتقل کردند و در آنجا، به خاک سپردند. [۱۳۵]
سبط بن جوزى، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان فی تواریخ الاعیان، ج۲۰، ص۲۶.
- احمد بن علی مرعشی حسینی (متوفای ۵۳۹ ه. ق)، از سادات حسینی. - امیر علاءالدین تَنامِش بن عبدالله، از امرای دوره الناصر عباسی. به گفته ابن‌اثیر، او در ۵۸۴ ه. ق درگذشت و بدنش را به بارگاه مقدس امام حسین (علیه‌السّلام) منتقل کردند. اما به گفته سبط ابن جوزی، او در سال ۶۰۴ ه. ق، در بغداد مسموم گردید و بدنش را در آستان کاظمین، به خاک سپردند. [۱۳۷]
سبط بن جوزى، يوسف بن قزاوغلی، مرآة الزمان فی تواریخ الاعیان، ج۲۲، ص۱۶۰.
- فخار بن معد موسوی (متوفای ۶۳۰ ه. ق)، از علمای شیعه. - جمال‌الدین قشتمر ناصری (متوفای ۶۳۷ ه. ق)، وزیر الناصر، خلیفه عباسی. [۱۳۸]
ابن‌فوطی، الحوادث الجامعة، ص۱۱۱.
او کنار همسرش ایران خاتون، فرزند ابوطاهر، مؤسس دولت اتابکان لرستان و فرزندش شرف‌الدین علی (متوفای ۶۳۵ ه. ق) که پیش از وی در آستان حسینی دفن شده بودند، به خاک سپرده شد. [۱۳۹]
ابن‌فوطی، الحوادث الجامعة، ص۹۳.
- نجیب‌الدین محمد بن جعفر حلی (۵۶۵- ۶۴۵ ه. ق)، از علمای شیعه. - فخرالدین علی بن محمد حائری حلی مدنی (متوفای ۷۰۲ ه. ق)، از علمای شیعه. - عزالدین حسین بن مساعد حائری (متوفای ۹۱۰ ه. ق)، عالم و شاعر شیعه. - احمد اول نظامشاهی (حکومت: ۸۹۶- ۹۱۴ ه. ق)، از پادشاهان سلسله شیعه مذهب نظامشاهیان هند. - طاهر شاه دکنی (متوفای ۹۵۶ ه. ق)، از ائمه اسماعیلیه. [۱۴۰]
كرباسى، محمد صادق محمد، دائرة المعارف الحسینیة - تاریخ المراقد الحسين وأهل بيته وأنصاره، ج۲، ص۷۳.
- برهان اول نظامشاهی (حکومت: ۹۱۴- ۹۶۱ ه. ق) فرزند احمد اول نظامشاهی، از پادشاهان سلسله شیعه مذهب نظامشاهیان هند. - میرانشاه (حکومت: ۹۷۳- ۹۸۸ ه. ق) فرزند حسین بن برهان بن احمد، پنجمین پادشاه سلسله نظامشاهیان هند. - فضلی بن فضولی بغدادی (متوفای حدود ۹۸۸ ه. ق) که مانند پدرش، شاعری صوفی‌مسلک بود و به سه زبان عربی، فارسی و ترکی، شعر می‌گفت. - شاه محمد خدابنده حکومت: ۹۸۵- ۹۹۶ ه. ق فرزند شاه طهماسب و چهارمین پادشاه صفوی در ایران. - کلامی کربلایی، مشهور به «جهان دده» (قرن دهم هجری)، شاعر و صوفی بکتاشی ساکن کربلا. - بدرالدین حسین بن حسن بن علی بن شدقم حسینی (متوفای نیمه اول قرن یازدهم هجری)، از علمای انساب و رجال. - ملا عبدالله بن حسین شوشتری (متوفای ۱۰۲۱ ه. ق)، از علمای زاهد و عارف و از اساتید علامه مجلسی. - رفیع‌الدین محمد بن شجاع‌الدین محمود حسینی مرعشی (متوفای ۱۰۳۴ ه. ق)، از علمای دوره صفوی. - مهدی کلکاوی (زنده در ۱۱۸۵ ه. ق)، از خوشنویسان. - شیخ یوسف بحرانی (۱۱۰۷- ۱۱۸۶ ه. ق)، از علمای بزرگ شیعه. - سیدمرتضی بحرالعلوم (متوفای ۱۲۰۸ ه. ق) پدر علامه سیدمهدی بحرالعلوم. - ملا عبدالصمد همدانی (شهید در ۱۲۱۶ ه. ق)، عالم زاهد و عارف شیعه که در جریان حمله وهابیان به کربلا، به شهادت رسید. - سیدمحمد بن احمد زینی (۱۱۴۸- ۱۲۱۶ ه. ق)، از شعرا. - شیخ صالح بن مهدی کلکاوی (۱۱۶۳- ۱۲۲۵ ه. ق)، از علما. - سیدمهدی طباطبایی (متوفای ۱۲۳۱ ه. ق) فرزند صاحب ریاض و برادر سیدمحمد مجاهد. - میرزا شفیع مازندرانی، ملقب به آصف‌الدوله (متوفای ۱۲۳۴ ه. ق)، دومین صدر اعظم سلسله قاجار (از سال ۱۲۱۵ تا ۱۲۳۴ ه. ق، در دوره فتحعلی‌شاه قاجار) - محمدعلی میرزا دولتشاه (۱۲۰۳- ۱۲۳۷ ه. ق) فرزند فتحعلی‌شاه قاجار. - میرزا محمدحسین شهرستانی (متوفای ۱۲۴۳ ه. ق)، از خوشنویسان. - ملا حسن یزدی کربلایی (متوفای ۱۲۴۲ یا ۱۲۴۶ ه. ق)، از علما. - شیخ خلف بن عسکر حائری (متوفای ۱۲۴۶ ه. ق)، از علما. - اسماعیل یزدی (متوفای ۱۲۴۷ ه. ق)، از علمای شیعه. - شیخ محمدحسین اصفهانی (متوفای ۱۲۵۵ ه. ق)، از علمای بزرگ شیعه و صاحب کتاب «الفصول الغرویه» در اصول فقه که به علت تالیف این کتاب، به «صاحب فصول» نیز شناخته می‌شود. محل قبر وی، با لوح سنگی بر دیوار صحن آستان حسینی، نزدیک قبر مرحوم صاحب ضوابط، مشخص شده است. - سیدصدرالدین کاشف دزفولی (۱۱۷۲- ۱۲۵۸ ه. ق)، از علمای زاهد و عارف. - سیدکاظم رشتی (۱۲۱۲- ۱۲۵۹ ه. ق)، از علما و رهبران فرقه شیخیه. - محمدجعفر موسوی شهرستانی (۱۲۰۱- ۱۲۶۰ ه. ق)، از علما. - سیدجمال‌الدین حسن بشروی حائری (متوفای ۱۲۶۰ ه. ق)، از علما. - ملا محمدعلی بن ملا محمد برغانی (۱۱۸۳- ۱۲۶۳ ه. ق)، از علما. - سید ابراهیم قزوینی معروف به «صاحب ضوابط» (۱۲۱۴- ۱۲۶۴ ه. ق)، از علما و فقها و مؤلف کتاب «ضوابط الاصول» که محل قبر وی، با لوح سنگی بر دیوار صحن، در محدوده میان باب الشهدا و باب الکرامه، مشخص گردیده است. - علی‌شاه میرزا ملقب به «ظل السلطان» (متوفای ۱۲۶۴ ه. ق)، فرزند فتحعلی‌شاه قاجار که پس از مرگ پدرش و پیش از محمدشاه، خود را پادشاه، اعلام نمود و سه ماه حکومت کرد. قبرش در مقبره برادرش رکن‌الدوله، در صحن کوچک آستان حسینی قرار داشت که در جریان تخریب این صحن، از بین رفت. [۱۴۱]
حمید مجید هدّو و سامی جواد کاظم، دفناء فی العتبة الحسینیة المقدسة، ص۱۲۴.
- حاج میرزا آغاسی (متوفای ۱۲۶۵ ه. ق)، صدر اعظم محمدشاه قاجار و سپس ناصرالدین شاه پیش از صدراعظمی امیر کبیر. - میرزا تقی‌خان امیرکبیر (۱۲۲۳- ۱۲۶۸ ه. ق)، صدر اعظم مقتول ناصرالدین‌شاه. وی در مقبره‌ای در رواق شرقی حرم امام حسین (علیه‌السّلام)، دفن شده است. - میرزا حبیب‌الله شیرازی متخلص به «قاآنی» (۱۲۲۲- ۱۲۷۰ ه. ق)، شاعر بزرگ دوره قاجار. - علی‌نقی میرزا ملقب به رکن‌الدوله (۱۲۰۷- ۱۲۷۲ ه. ق) فرزند فتحعلی‌شاه قاجار. مقبره وی در صحن کوچک آستان حسینی قرار داشت که در جریان تخریب صحن، از بین رفت. [۱۴۲]
حمید مجید هدّو و سامی جواد کاظم، دفناء فی العتبة الحسینیة المقدسة، ص۱۲۴.
- میرزا حسن‌خان برادر امیرکبیر (متوفای ۱۲۷۵ ه. ق)، از رجال دوره قاجار. - سیدابوالحسن عاملی (متوفای ۱۲۷۵)، از علما. - شیخ قاسم الهر (۱۲۱۶- ۱۲۷۶ ه. ق)، از شعرا. - حاج جواد بدقت (۱۲۱۰- ۱۲۸۱ ه. ق)، شاعر بزرگ کربلایی. - سیدمحمدحسین قزوینی طالقانی (۱۲۱۸- ۱۲۸۱ ه. ق)، از فقها. - حاج محمدعلی بن حاج محمد کمونه (متوفای ۱۲۸۲ ه. ق)، شاعر اهل‌بیت (علیهم‌السّلام). - ملا محمدصالح برغانی (۱۲۰۰- ۱۲۸۳ ه. ق)، از علما و مفسران بزرگ شیعه و صاحب تفسیر بزرگ «بحر العرفان فی تفسیر القرآن». - ملاآقا، فرزند ملاعابد دربندی (متوفای ۱۲۸۵ ه. ق)، صاحب کتاب «اسرار الشهاده» در وقایع عاشورا. محل قبر وی، با لوح سنگی بر دیوار نزدیک قبر مرحوم صاحب ضوابط، در گوشه‌ای از صحن آستان حسینی، مشخص شده است. - میرزا احمدخان ساعدالملک (۱۲۵۴- ۱۲۸۵ ه. ق)، فرزند امیرکبیر و رئیس قشون آذربایجان از ۱۲۷۷ تا ۱۲۸۰ ه. ق. - شیخ عبدالحسین طهرانی معروف به «شیخ العراقین» (متوفای ۱۲۸۶ ه. ق)، از علمای دوره قاجار و مجری خدمات عمرانی فراوان در عتبات عالیات عراق. - شیخ جعفر اعسم نجفی (متوفای ۱۲۸۷ ه. ق)، از علما. - محمدصالح بن مهدی نوری حائری (متوفای ۱۲۸۸ ه. ق)، از علما و مراجع تقلید. - شیخ عبدالله مجتهد کرمانشاهی (متوفای ۱۲۸۹ ه. ق)، از علما. - سیداحمد، فرزند سیدکاظم رشتی (مقتول در ۱۲۹۵ ه. ق)، شاعر شیعه و رهبر شیخیه پس از پدرش. - میرزا آقا ابوتراب قزوینی حائری (متوفای حدود ۱۲۹۵ ه. ق)، از فقهای بزرگ. - ملا محمدتقی هروی (۱۲۱۷- ۱۲۹۹ ه. ق)، از علما. - شیخ محمدحسین اردکانی حائری (متوفای ۱۳۰۲ یا ۱۳۰۵ ه. ق)، از شاگردان مرحوم صاحب ضوابط که قبرش کنار قبر استادش در ورودی صحن کوچک آستان حسینی، قرار دارد و محل آن، با یک لوح سنگی بر دیوار، مشخص شده است. - محسن ابوالحبّ کبیر (متوفای ۱۲۳۵- ۱۳۰۵ ه. ق)، شاعر شیعه و صاحب بیت شعر معروف: «ان کان دین محمدٍ لم یستقم •••• الا بقتلی یا سیوف خذینی» - شیخ ابوالحسن مازندرانی (متوفای ۱۳۰۶ ه. ق)، از علما. - شیخ زین‌العابدین مازندرانی حائری (۱۲۲۷- ۱۳۰۹ ه. ق)، از علما و مراجع شیعه. - سیدابوالحسن کشمیری (۱۲۶۰- ۱۳۱۳ ه. ق)، از علما. - سیدابوالقاسم رضوی لاهوری (متوفای ۱۳۱۵ ه. ق)، از علما. - محمدعلی طبسی خراسانی حیدرآبادی (۱۲۵۵- ۱۳۲۰ ه. ق)، از علما. - سیدمرتضی کشمیری (۱۲۶۸- ۱۳۲۳ ه. ق)، از علما. - سیدابوالقاسم لاهوری کشمیری (متوفای ۱۳۲۴ ه. ق)، از علما. - مظفرالدین‌شاه قاجار (متوفای ۱۳۲۴ ه. ق)، فرزند ناصرالدین‌شاه که قبور وی و فرزند و نوه‌اش، محمدعلی‌شاه و احمد شاه قاجار، در رواق شمالی حرم امام حسین (علیه‌السّلام) قرار دارد. - سیدمحمدحسن کشمیری حائری (متوفای ۱۳۲۸ ه. ق)، از علما و مراجع شیعه که کراماتی برای وی نقل کردهاند. - سیدجواد هندی خطیب (۱۲۷۰- ۱۳۳۳ ه. ق)، از خطبا و شعرای کربلا. - شیخ محمد واعظ یزدی، معروف به «صدر الواعظین» (متوفای ۱۳۳۷ ه. ق)، از خطبای کربلا. - محمدعلی‌شاه قاجار (۱۲۸۹- ۱۳۴۳ ه. ق) فرزند مظفرالدین‌شاه قاجار. - سیدمحمدباقر رضوی کشمیری (۱۲۸۶- ۱۳۴۶ ه. ق)، از علمای شیعه هندی. - شیخ جعفر الهر (۱۲۶۷- ۱۳۴۷ ه. ق)، عالم و شاعر عراقی. - احمدشاه قاجار (متوفای ۱۳۴۸ ه. ق)، فرزند محمدعلی‌شاه و آخرین پادشاه قاجار که نزد پدر و پدربزرگش در رواق شمالی حرم مطهر سیدالشهدا (علیه‌السّلام)، به خاک سپرده شده است. - مهدی تقوی نصیرآبادی (۱۲۸۷- ۱۳۴۹ ه. ق)، عالم و شاعر. - طلیفح الحسون (متوفای ۱۳۵۰ ه. ق)، از رجال سیاسی و انقلابی کربلا در قیام سال ۱۹۲۰. - سیدابوالقاسم کاشانی هندی (۱۲۷۵- ۱۳۵۱ ه. ق)، از علما و رهبر شیعیان خوجه هند. - سید‌هاشم غریفی (۱۲۸۸- ۱۳۵۳ ه. ق)، از خطبا. - محمدعلی حائری، ملقب به «قصیر الادباء» (۱۲۸۸- ۱۳۵۴ ه. ق)، مؤلف و مورخ کربلا. - فخرالدین (فخری) بن محسن کمونه (متوفای ۱۳۵۵ ه. ق)، از رجال سیاسی و رهبران مردمی کربلا. - سیدعبدالحسین الحجه (متوفای ۱۳۶۳ ه. ق)، از علمای کربلا، که نسبش به سیدمحمد مجاهد می‌رسد. - سیدابوالقاسم خوئی حائری (۱۳۰۰- ۱۳۶۴ ه. ق)، از علما. - احمد بن محمد الوهاب (متوفای ۱۳۶۵ ه. ق)، از رجال سیاسی کربلا و انقلابیون عراق. - سیدحسن استرآبادی (۱۲۸۳- ۱۳۶۶ ه. ق)، از خطبا و شعرای کربلا. - سید‌هادی خراسانی (۱۲۹۷- ۱۳۶۸ ه. ق)، از علما. - عبدالکریم بن حسین الفرج (۱۳۱۹- ۱۳۷۳ ه. ق)، از علما. - شیخ محمد بن داوود الخطیب (۱۳۰۱- ۱۳۸۰ ه. ق)، از علمای کربلا. - میرزا مهدی شیرازی حائری (۱۳۰۴- ۱۳۸۰ ه. ق)، مرجع تقلید بزرگ شیعه. قبر وی در یکی از حجره‌های شرقی صحن آستان حسینی قرار دارد. - سیدعبدالحسین الکلیدار آل طعمه (۱۲۹۹- ۱۳۸۰ ه. ق)، پژوهشگر و مؤلف کتاب‌هایی در تاریخ کربلا. - حاج جواد معمار (۱۲۷۸- ۱۳۸۲ ه. ق). (او سال‌های طولانی از عمر خود را در مرمت و خدمات عمرانی در آستان مقدس امام حسین (علیه‌السّلام) و حضرت عباس (علیه‌السّلام) اختصاص داد. می‌گویند در سال ۲۰۱۱ م، جنازه‌اش صحیح و سالم، در قبرش واقع در شمال صحن مطهر، دیده شده است. [۱۴۳]
ر. ک: حمید مجید هدّو و سامی جواد کاظم، دفناء فی العتبة الحسینیة المقدسة، ص۱۰۶.
- حاج ناصر معمار (۱۳۳۰- ۱۳۸۳ ه. ق). - محمد سعید تنکابنی حائری (۱۲۹۲- ۱۳۸۶ ه. ق)، از علما. - سیدنورالدین موسوی جزائری (۱۳۱۳- ۱۳۸۷ ه. ق)، از علما. - شیخ حسن حائری، معروف به «کوچک» (۱۳۱۰- ۱۳۸۸ ه. ق)، از خطبای کربلا. - شیخ محمدرضا اصفهانی حائری (۱۳۰۵- ۱۳۹۳ ه. ق)، از علمای بزرگ شیعه. - حاج علی اصفهانی، مشهور به «کهربائی» (۱۳۰۹- ۱۳۹۴ ه. ق)، تاجر نیکوکار کربلایی و از بانیان خدمات عمرانی در عتبات عالیات عراق. - کاظم بن حسون کربلایی، مشهور به «منظور» (۱۳۱۰- ۱۳۹۴ ه. ق)، شاعر مردمی و مداح حسینی. - ملا عبدالامیر، فرزند میرزا علی خاموش میبدی کربلایی، مشهور به «ترجمان» (۱۳۲۲- ۱۴۱۰ ه. ق)، شاعر مردمی و مداح حسینی کربلا. - سیدمحمدکاظم قزوینی (۱۳۴۸- ۱۴۱۵ ه. ق)، مؤلف و خطیب مشهور کربلا. ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعزیارتگاههای عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم، برگرفته از مقاله «آستان مقدس امام حسین»، ج۱، ص۱۵۸-۲۲۴. رده‌های این صفحه : اماکن تاریخی کربلا | اماکن زیارتی کربلا | اماکن مذهبی کربلا | حرم امام حسین | زیارتگاه‌های کربلا | مدفونان در حرم امام حسین | مسجدهای عراق | مکان‌های منتسب به امام حسین
|