حرباءحِرباء، از جانوران خزنده متعلق به جنس Chamaelo از تیره Chamaeleontidae. طول بدن این جانوران در انواع بالغ تا سی سانتیمتر هم می‌رسد و دُم، نصف طول بدن آن‌ها را تشکیل می‌دهد. ماده از نر بزرگ‌تر است. ۱ - معرفی اجمالیاز خصوصیات مهم این جانوران آن است که می‌توانند زبان خود را گاه تا دو برابر طول بدن و به سرعت بیرون ببرند و شکار را بگیرند. دارای حرکت کند، پاهای جفت‌انگشتی، دمِ پیچانِ شاخه‌گیر و چشمهایی با حرکات مستقل از هم‌اند. همچنین بر اثر برخی عوامل محیطی، از قبیل احساس ترس از دشمن، به رنگ چیزی که بر آن قرار گرفته‌اند درمی‌آیند. این جانوران بر شاخه درختان یا چیزهای مشابه می‌نشینند و با حرکت آفتاب تغییر جهت می‌دهند، چنان‌که همیشه رو به آفتاب‌اند. گونه‌هایی از این جنس در سوریه ، نواحی مدیترانه ، عربستان سعودی ، یمن ، و شمال و منطقه مرکزی ـ غربی افریقا وجود دارد [۱]
E N Arnold, "A key and annotated check list to the lizards and amphisbaenians of Arabia", in Fauna of Saudi Arabia, vol۸ , ed W Buttiker and F Krupp, Basle, Switzerland: Pro Entomologia c/o Natural History Museum , ۱۹۸۶، ج۱، ص۴۱۷.
[۲]
ادوار غالب، الموسوعة فی علوم‌الطبیعة، ذیل واژه، بیروت ۱۹۸۸.
[۳]
شاکر هادی شکر، الحیوان فی‌الادب العربی، ج۱، ص۲۹۱، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۴]
Anthony Herrel , Jay J Meyers , and Peter Aerts , "Functional implications of supercontracting muscle in the chameleon tongue retractors", The Journal of experimental biology, vol۲۰۴ (۲۰۰۱)، ج۱، ص۳۶۲۱.
[۵]
G. C. Akani , O. K. Ogbalu , and L. Luiselli, "Life-history and ecological distribution of chameleons (Reptilia , Chamaeleonidae) from the rain forests of Nigeria: conservation implications", Animal biodiversity and conservation, vol. ۲۴, no.۲ (۲۰۰۱) ،ص۳.
به عقیده برخی، [۶]
موهوب‌بن احمد جوالیقی، المعرّب من‌الکلام الأعجمی علی حروف المعجم، ج۱، ص۱۶۶، چاپ احمد محمد شاکر، (قاهره) ۱۳۸۹/ ۱۹۶۹.
[۷]
رفائیل نخله، غرائب اللغة العربیة، ج۱، ص۲۲۴، بیروت ۱۹۶۰.
[۸]
امین فهد معلوف، معجم الحیوان، ج۱، ص۵۹، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
واژه حرباء، معرّبِ حُربا/ خُربای فارسی (به‌معنای خورشیدبان) است و این واژگان هم از واژه اَکَّدی Harbabilu گرفته شده‌اند. [۹]
محمدداود سلّوم، معجم الکلمات الأکَّدیة فی اللّغات الشرقیـّة القدیمة و الإغریقیة و اللّاتینیة، ج۱، ص۱۹، بیروت ۲۰۰۳.
[۱۰]
محمدداود سلّوم، معجم الکلمات الأکَّدیة فی اللّغات الشرقیـّة القدیمة و الإغریقیة و اللّاتینیة، ج۱، ص۱۲۱، بیروت ۲۰۰۳.
در آثاری که ایرانیان به زبان عربی [۱۱]
ابن‌سینا، ج۱، کتاب ۲، ص۵۳۱.
یا فارسی [۱۲]
محمدبن ایوب دُنیسری، نوادر التبادر لتحفة البهادر، ج۱، ص۱۳۲، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران۱۳۵۰ش.
تا قرن هفتم نوشته‌اند، از واژه حرباء استفاده کرده‌اند، اما از قرن هفتم به بعد، استفاده از واژه‌های آفتاب‌پرست و آفتاب گَردَک معمول شده است. [۱۳]
زکریا بن محمد قزوینی، عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات (تحریر فارسی)، ج۱، ص۴۴۹، چاپ نصراللّه سبوحی، (تهران) ۱۳۶۱ش.
[۱۴]
علی‌بن حسین انصاری شیرازی، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، ج۱، ص۱۲۲، چاپ محمدتقی‌میر، تهران ۱۳۷۱ش.
[۱۵]
ابراهیم قوام فاروقی، شرفنامه منیری، ج۱، ص۳۴، یا، فرهنگ ابراهیم، چاپ حکیمه دبیران، تهران ۱۳۸۵ش.
[۱۶]
حکیم مؤمن، ج۱، ص۸۸.
[۱۷]
تقی‌الدین محمدبن محمد اوحدی بلیانی، سرمه سلیمانی، ج۱، ص۶، چاپ محمود مدبری، تهران ۱۳۶۴ش.
[۱۸]
تقی‌الدین محمدبن محمد اوحدی بلیانی، سرمه سلیمانی، ج۱، ص۱۴، چاپ محمود مدبری، تهران ۱۳۶۴ش.
عاشق در فرهنگ لسان‌الشعراء و بدرالدین ابراهیم واژه آفتاب‌پرست را برای گل نیلوفر و بوقلمون نیز به کار برده‌اند.۱.۱ - الحشائشدیوسکوریدس در الحشائش [۱۹]
دیوسکوریدس، هیولی الطب فی‌الحشائش و السموم، ج۱، ص۹۸، ترجمة اِصْطِفَن بن بَسیل و اصلاح حنین بن اسحاق، چاپ سزار ا دوبلر و الیاس تِرِس، تطوان ۱۹۵۲.
[۲۰]
دیوسکوریدس، هیولی الطب فی‌الحشائش و السموم، ج۱، ص۱۶۶، ترجمة اِصْطِفَن بن بَسیل و اصلاح حنین بن اسحاق، چاپ سزار ا دوبلر و الیاس تِرِس، تطوان ۱۹۵۲.
از این جانور با نام حَمالاون یا خامیلاون نام برده است که معرّبِ واژه یونانیِ (شیر زمینی) است.۱.۲ - کنیهدر عربی کنیه‌های گوناگونی برای این جانور آمده است [۲۱]
شاکر هادی شکر، الحیوان فی‌الادب العربی، ج۱، ص۲۹۱، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
که برخی از آن‌ها به‌سبب خصوصیات ظاهری و رفتاری آن، از قبیل قیافه سوسک مانند، ترس و احتیاط فوق‌العاده، آفتابگردی و قدرت تغییر رنگش می‌باشد. این خصوصیات باعث شده است که به امثال و اشعار و حکایات فارسی و عربی فراوانی راه یابد [۲۲]
مسعود سعد سلمان، دیوان، ج۱، ص۵، چاپ غلامرضا رشید یاسمی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۲۳]
مسعود سعد سلمان، دیوان، ج۱، ص۲۰۴، چاپ غلامرضا رشید یاسمی، تهران ۱۳۶۲ش.
[۲۴]
یحیی‌بن حبش سهروردی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج۳، ص۳۰۱ـ۳۰۲، چاپ حسین نصر، تهران ۱۳۷۳ش.
[۲۵]
بدیل‌بن علی‌خاقانی، دیوان، ج۱، ص۵۹، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۷۸ش.
[۲۶]
مصلح‌بن عبداللّه سعدی، کلیات سعدی، ج۱، ص۳۱۱، چاپ محمدعلی فروغی، تهران ۱۳۶۳ش.
[۲۷]
محمدبن موسی دمیری، حیاةالحیوان الکبری، ج۱، ص۳۲۹ـ۳۳۰، قاهره ۱۳۹۰/۱۹۷۰، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
[۲۸]
شاکر هادی شکر، الحیوان فی‌الادب العربی، ج۱، ص۲۹۲ـ ۲۹۵، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
۱.۳ - توصیف حرباء در کتابهای قدیمشاید مفصّل ترین توصیف حرباء در کتابهای قدیم، از آنِ ارسطو باشد. او ظاهر این جانور (از نظر اندازه جثه، وضع پاها، مهره‌های پشت، شکلِ سر و دم، وضع خاص چشمها و دیگر اندامها) و نیز برخی رفتارها و ویژگیهای آن (از قبیل تغییر رنگ) را به‌تفصیل شرح داده است. این توضیحات کمابیش در آثار حکمای دوره اسلامی نیز آمده است [۲۹]
محمدبن موسی دمیری، حیاةالحیوان الکبری، ج۱، ص۳۲۸ـ۳۲۹، قاهره ۱۳۹۰/۱۹۷۰، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
قزوینی [۳۰]
زکریا بن محمد قزوینی، عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات (تحریر فارسی)، ج۱، ص۴۴۹، چاپ نصراللّه سبوحی، (تهران) ۱۳۶۱ش.
از این جانور با عنوان حمجه یاد کرده است. به عقیده او، رنگ پوست این جانور بسته به میزان تابش نور خورشید و ساعات روز، کبود، قرمز و زرد می‌شود. همچنین اگر کسی قصدش کند خود را متورم می‌کند. [۳۱]
ابن‌فضل‌اللّه عمری، مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار، ج۱، ص۵۶، سفر ۲۰، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه طوپقاپی‌سرای استانبول، مجموعه روان کوشکی، ش ۱۶۶۸، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
۱.۴ - خواص داروییدر منابع طب سنّتی، خواص دارویی مختصری برای این جانور ذکر شده است. دیوسکوریدس (پزشک و گیاه ـ داروشناس یونانی سده اول میلادی، ص ۱۶۶ـ۱۶۷) خون آن را برای جلوگیری از روییدن مجدد موهای زائد چشم مفید می‌داند. [۳۲]
محمدبن زکریا رازی، کتاب‌الحاوی فی‌الطب، ج۲۰، ص۳۳۱، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۴ـ ۱۳۹۳/ ۱۹۵۵ـ۱۹۷۳.
[۳۳]
ابن‌سینا، ج۱، کتاب ۲، ص۵۳۱.
گوشت این جانور بسیار سمّی است و برخی اندامهایش شخص را مسموم می‌کند و سریعاً می‌کُشد. [۳۴]
محمدبن ایوب دُنیسری، نوادر التبادر لتحفة البهادر، ج۱، ص۱۳۲، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران۱۳۵۰ش.
[۳۵]
علی‌بن حسین انصاری شیرازی، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، ج۱، ص۱۲۲، چاپ محمدتقی‌میر، تهران ۱۳۷۱ش.
آب مطبوخ این جانور، بدن را تا چند روز به رنگ سبز درمی‌آورد. [۳۶]
حکیم مؤمن، ج۱، ص۸۸.
[۳۷]
داوودبن عمر انطاکی، تذکرة أولی‌الألباب (و) الجامع‌للعجب العُجاب، ج۱، ص۱۴۰، (قاهره) ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶.
طبعش نیز گرم و خشک است. [۳۸]
عقیلی علوی شیرازی، ج۱، ص۳۴۸.
۲ - فهرست منابع(۱) ابن‌سینا. (۲) ابن‌فضل‌اللّه عمری، مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار، سفر ۲۰، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه طوپقاپی‌سرای استانبول، مجموعه روان کوشکی، ش ۱۶۶۸، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت ۱۴۰۹/۱۹۸۹. (۳) ارسطو، اجزاءالحیوان، ترجمة (من‌الیونانیة الی العربیة) یوحنابن بطریق، چاپ عبدالرحمان بدوی، کویت ۱۹۷۸. (۴) ارسطو، طباع‌الحیوان، ترجمة یوحنابن بطریق، چاپ عبدالرحمان بدوی، کویت ۱۹۷۷. (۵) علی‌بن حسین انصاری شیرازی، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، چاپ محمدتقی‌میر، تهران ۱۳۷۱ش. (۶) داوودبن عمر انطاکی، تذکرة أولی‌الألباب (و) الجامع‌للعجب العُجاب، (قاهره) ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶. (۷) تقی‌الدین محمدبن محمد اوحدی بلیانی، سرمه سلیمانی، چاپ محمود مدبری، تهران ۱۳۶۴ش. (۸) بدرالدین ابراهیم، فرهنگنامه زفان‌گویا و جهان پویا، فرهنگ لغات‌فرس (پنج بخشی)، چاپ حبیب‌اللّه طالبی، تهران ۱۳۸۱ش. (۹) عمروبن بحرجاحظ، کتاب‌الحیوان، چاپ عبدالسلام محمد هارون، مصر ۱۳۸۵ـ۱۳۸۹/ ۱۹۶۵ـ ۱۹۶۹، چاپ افست بیروت. (۱۰) موهوب‌بن احمد جوالیقی، المعرّب من‌الکلام الأعجمی علی حروف المعجم، چاپ احمد محمد شاکر، (قاهره) ۱۳۸۹/ ۱۹۶۹. (۱۱) حکیم مؤمن. (۱۲) بدیل‌بن علی‌خاقانی، دیوان، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۷۸ش. (۱۳) محمدبن موسی دمیری، حیاةالحیوان الکبری، قاهره ۱۳۹۰/۱۹۷۰، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش. (۱۴) محمدبن ایوب دُنیسری، نوادر التبادر لتحفة البهادر، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه و ایرج افشار، تهران۱۳۵۰ش. (۱۵) دیوسکوریدس، هیولی الطب فی‌الحشائش و السموم، ترجمة اِصْطِفَن بن بَسیل و اصلاح حنین بن اسحاق، چاپ سزار ا دوبلر و الیاس تِرِس، تطوان ۱۹۵۲. (۱۶) محمدبن زکریا رازی، کتاب‌الحاوی فی‌الطب، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۴ـ ۱۳۹۳/ ۱۹۵۵ـ۱۹۷۳. (۱۷) احمد وصفی زکریا، حیوانات و طیور بلاد الشام فی سوریا و فلسطین و الاردن و لبنان، ضبط و تقدیم احمد غسّان سبانو، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۸) مصلح‌بن عبداللّه سعدی، کلیات سعدی، چاپ محمدعلی فروغی، تهران ۱۳۶۳ش. (۱۹) محمدداود سلّوم، معجم الکلمات الأکَّدیة فی اللّغات الشرقیـّة القدیمة و الإغریقیة و اللّاتینیة، بیروت ۲۰۰۳. (۲۰) یحیی‌بن حبش سهروردی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، چاپ حسین نصر، تهران ۱۳۷۳ش. (۲۱) شاکر هادی شکر، الحیوان فی‌الادب العربی، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۲۲) عاشق، فرهنگ لسان‌الشعراء، چاپ نذیر احمد، دهلی‌نو ۱۳۷۴ش. (۲۳) عقیلی علوی شیرازی. (۲۴) ادوار غالب، الموسوعة فی علوم‌الطبیعة، بیروت ۱۹۸۸. (۲۵) زکریا بن محمد قزوینی، عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات (تحریر فارسی)، چاپ نصراللّه سبوحی، (تهران) ۱۳۶۱ش. (۲۶) ابراهیم قوام فاروقی، شرفنامه منیری، یا، فرهنگ ابراهیم، چاپ حکیمه دبیران، تهران ۱۳۸۵ش. (۲۷) مسعود سعد سلمان، دیوان، چاپ غلامرضا رشید یاسمی، تهران ۱۳۶۲ش. (۲۸) امین فهد معلوف، معجم الحیوان، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۲۹) رفائیل نخله، غرائب اللغة العربیة، بیروت ۱۹۶۰. (۳۰) G C Akani , O K Ogbalu , and L Luiselli, "Life-history and ecological distribution of chameleons (Reptilia , Chamaeleonidae) from the rain forests of Nigeria: conservation implications", Animal biodiversity and conservation, vol ۲۴, no۲ (۲۰۰۱). (۳۱) Aristoteles, The complete works of Aristotle, ed Jonathan Barnes , Princeton , N J ۱۹۹۵. (۳۲) E N Arnold, "A key and annotated check list to the lizards and amphisbaenians of Arabia", in Fauna of Saudi Arabia, vol۸ , ed W Buttiker and F Krupp, Basle, Switzerland: Pro Entomologia c/o Natural History Museum , ۱۹۸۶. (۳۳) Anthony Herrel , Jay J Meyers , and Peter Aerts , "Functional implications of supercontracting muscle in the chameleon tongue retractors", The Journal of experimental biology, vol۲۰۴ (۲۰۰۱). (۳۴) Henry George Liddell and Robert Scott , A Greek-English lexicon, Oxford ۱۹۷۷. ۳ - پانویس
۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حِرباء»، شماره ۶۰۱۰. رده‌های این صفحه : مقالات دانشنامه جهان اسلام
|