حبیش بن حسن اعسم دمشقی

---

حُبَیش‌بن حسن اَعْسَم دمشقی، از برجسته‌ترین مترجمان نسطوری آثار پزشکی یونانی به عربی و سریانی در سده سوم، شاگرد و خواهرزاده حنین‌بن اسحاق بوده.

۱ - تاریخ تولد و وفات

---

از تاریخ دقیق تولد و مرگ وی اطلاعی در دست نیست.

۲ - لقب

---

عنوان دمشقی احتمالاً دلالت بر زادگاهش دارد. او در بغداد در روزگار متوکل (حک: ۲۳۲ـ۲۴۷) و جانشینانش می‌زیست. لقب اَعْسَم شاید به سبب وجود نقص یا اعوجاجی در دست یا پایش بوده است. او را پزشکی چیره‌دست و مهندس نیز دانسته‌اند، ولی در این موارد نمی‌توان داوری کرد.

۳ - دانش او در زبان یونانی

---

درباره دانش او در زبان یونانی اختلاف وجود دارد. ابن‌ندیم او را فقط مترجم سریانی به عربی دانسته و به گفته دیتریش حبیش اگر هم یونانی می‌دانسته بسیار اندک بوده است، ولی رجوع به منابع، حتی ادامه گفته دیتریش که او را مترجم سوگندنامه بقراط و حشائش دیوسکوریدوس دانسته، ما را به این نتیجه می‌رساند که دانش او در زبان یونانی اندک نبوده است. حنین‌بن اسحاق تصریح کرده که کتاب فی‌العضل و فی‌العصب را نه او، که حبیش، به عربی ترجمه کرده و ابن‌ندیم احتمال داده است که ترجمه حشائش از حبیش باشد. قفطی نیز به‌صراحت گفته که حبیش از یونانی ترجمه می‌کرده و مایرهوف نوشته که او فی‌الاورام از جالینوس را زمانی به عربی ترجمه کرد که نسخه کامل سریانی آن وجود نداشت. ماکس سیمون، در ارزیابی ترجمه حبیش از کتاب تشریح جالینوس، به این نتیجه رسیده است که حبیش در کنار ترجمه سریانی، از سه نسخه متن یونانی نیز، به منظور مقابله، استفاده کرده است.
ترجمه‌های بسیاری به نام حبیش باقی مانده ولی عقیده بر این است که ترجمه‌های او بیش از این تعداد بوده است و کاتبانِ ناآگاه، به دلیل شهرت حنین، در برخورد با نام حبیش در بسیاری موارد آن را حنین ضبط کرده‌اند. شماری از این ترجمه‌ها به سفارش کسانی از قبیل محمدبن‌موسی و احمدبن موسی (بنوموسی)، یوحنابن ماسویه (ابن‌ماسویه) و ابوالحسن علی‌بن یحیی (ابن‌المنجم) صورت گرفته است.

۴ - نظر پژوهشگران

---

پژوهشگران ترجمه‌های حبیش را، موفق و وفادار به معنی ارزیابی کرده‌اند. به نظر سیمون، بسیاری از عبارات توضیحیِ افزوده شده، به متن یونانی تعلق ندارند. سبک او را به درخشانی سبک حنین نمی‌دانند، ولی اشتیاق او را برای عرضه ترجمه دقیقِ اصطلاحات یونانی به عربی تشخیص داده‌اند. حنین در رساله او را مترجم سه کتاب جالینوس به سریانی و ۳۵ کتاب او به عربی معرفی کرده است.
کمتر از این‌که حنین‌بن اسحاق دقت او را در ترجمه استعداد وی دانسته، بی‌تردید بعدها مورد تجدیدنظر قرار گرفته، چون حبیش در پرکاری و دقت تقریباً مانند حنین بوده است.

۵ - آثار

---

حبیش کتاب تعریف امراض العین را نیز تألیف کرد و بر کتاب مشهور حنین، المسائل یا المدخل، مطالبی با نام الزیادة فی المسائل افزود. ابن‌ابی‌اصیبعه این کتابها را از آثار او برشمرده است: کتاب اصلاح الادویة المسهلة، کتاب‌الادویة المفردة، کتاب‌الاغذیة، کتاب فی‌الاستسقاء، و مقالة فی‌النبض. ترجمه‌های او به همراه ترجمه‌های حنین‌بن اسحاق و اسحاق‌بن حنین، بخش چشمگیری از آثار پزشکی یونانی ـ اسلامی را به وجود آورد که از طریق ترجمه‌های لاتینی بر پزشکی اواخر سده‌های میانی اروپا تأثیر گذاشتند.

۶ - فهرست منابع

---

(۱) ابن‌ابی‌اصیبعه، كتاب عیون الأنباء فى طبقات الأطباء، چاپ امرؤالقیس‌بن طحان (آوگوست مولر)، كونیگسبرگ و قاهره ۱۲۹۹/۱۸۸۲، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۲.
(۲) ابن‌عبرى، تاریخ مختصرالدول، چاپ انطون صالحانى یسوعى، لبنان ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
(۳) ابن‌منظور.
(۴) ابن‌ندیم (تهران).
(۵) علی‌بن زید بیهقى، كتاب تتمة صوان الحكمة، لاهور ۱۳۵۱.
(۶) حنین‌بن اسحاق، رسالة حنین‌بن اسحق الى علی‌بن یحیى فى ذكر ماتُرجِمَ من كتب جالینوس، متن عربى با ترجمه فارسى، چاپ مهدى محقق، تهران ۱۳۷۹ش.
(۷) صلاح‌الدین خالدى، «السریان و نقلهم التراث العلمى الیونانى الی‌الحضارة العربیة»، در ابحاث المؤتمر السنوى السادس لتاریخ العلوم عندالعرب، حلب: جامعة حلب، معهد التراث‌العلمى العربى، ۱۹۸۴.
(۸) محمدبن محمود شهرزورى، نزهةالارواح و روضة الافراح فى تاریخ الحكماء و الفلاسفة، چاپ خورشید احمد، حیدرآباد، دكن ۱۳۹۶/۱۹۷۶.
(۹) علی‌بن یوسف قفطى، تاریخ الحكماء، و هو مختصر الزوزنى المسمى بالمنتخبات الملتقطات من كتاب اخبار العلماء باخبار الحكماء، چاپ یولیوس لیپرت، لایپزیگ ۱۹۰۳.
(۱۰) EI۲, suppl., fascs. ۵-۶, Leiden ۱۹۸۲, s.v. "Hubaysh b. al-Hasan al-Dimashki" (by A. Dietrich);
(۱۱) Lucien Leclerc, Histoire de la Medecine arabe, New York ۱۹۷۱;
(۱۲) Max Meyerhof "New light on Hunain ibn Ishaq and his period", Isis, ۸(۱۹۲۶), repr. in Islamic medicine, vol. ۲۰: Galen in the Arabic tradition, texts and studies, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfort on the Main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, ۱۹۹۶;
(۱۳) Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums, Leiden ۱۹۶۷- ;
(۱۴) Muhammad Zubayr Siddiqi, Studies in Arabic and Persian medical literature, Calcutta ۱۹۵۹.

۷ - پانویس

---