حبیبی برگشادیحبیبی برگُشادی، شاعر آذربایجانی سده نهم در دربار صفوی و عثمانی بوده. ۱ - اصلیتوی از اهالی شهر برگُشادِ ناحیه گوک‌چای‌قره‌باغ بود. [۱]
عزیز دولت‌آبادی، سرایندگان شعر پارسی در قفقاز، ج۱، ص۱۶۹.
از زندگی او آگاهی دقیقی در دست نیست. نام و اصلیت وی در تذکره‌ها متفاوت است؛ صبا صاحب تذکره روز روشن [۲]
محمدمظفر حسین‌بن محمد یوسفعلى صبا، تذکره روز روشن، ص ۱۸۷.
ــکه به اشتباه نام او را جیشی (جیشی آذربایجانی) آورده ولی مشخصات حبیبی را ذکر کرده ــ وی را «ترکی‌نژاد» گفته، تربیت نیز ذیل «حبیبی» به معرفی او پرداخته و در عین حال به تبع مؤلف تذکره روز روشن، در اثر خود ذیل «جیشی» او را از تراکمه (ترکمنان) آذربایجان دانسته و افزوده است که احتمال دارد این دو تن یک نفر بوده باشند. اما سامی [۳]
شمس‌الدین‌بن خالد سامی، قاموس الاعلام، ذیل «حبیبی».
وی را صریحآ ایرانی، و قنالی‌زاده [۴]
حسن قنالی‌زاده، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۹ـ۲۸۰.
نیز وی را از «دیار عجم» (ایرانی) خوانده است. به‌نوشته سام‌میرزای صفوی، [۵]
سام‌میرزای صفوی، تذکره تحفه سامی، ج۱، ص۳۵۷ـ ۳۵۸.
«مولانا حبیبی برگشادی» در کودکی چوپانی می‌کرد و اتفاقآ یعقوب آق‌قوینلو (حک: ۸۸۳ـ ۸۹۶) را که عازم شکار بود دید و در گفتگویی، ذکاوت بسیارش موردتوجه یعقوب قرار گرفت و درنتیجه، به دربار برده شد و در آن‌جا تربیت یافت. بنابر این روایت و با این فرض که حبیبی هنگام روبه‌رو شدن با سلطان آق‌قوینلو، یعنی اندکی بعد از ۸۸۳، هفت یا هشت ساله بوده است، می‌توان تاریخ تولد او را حدود ۸۷۵ دانست. [۶]
د.ا.د.ترک، ذیل «حبیبی».
۲ - ملک‌الشعرای دربارحبیبی ظاهرآ نخستین اشعار خود را در دربار یعقوب سروده است. [۷]
د.ا.د.ترک، ذیل «حبیبی».
پس از درگذشت یعقوب در ۸۹۶، حبیبی به خدمت شاه‌اسماعیل اول صفوی (حک: ۹۰۷ـ۹۳۰) پیوست و ملک‌الشعرای دربار او شد. [۸]
عزیز دولت‌آبادی، سرایندگان شعر پارسی در قفقاز، ج۱، ص۱۶۹.
احراز چنین منصبی در دربار شاه‌اسماعیل، که خود (با تخلص خطایی) شاعر بود، نشان می‌دهد که حبیبی در روزگار وی به اوج شهرت رسیده بوده است. [۹]
د.ا.د.ترک، ذیل «حبیبی».
۳ - نقل مکانبهنوشته قنالی‌زاده، [۱۰]
حسن قنالی‌زاده، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۹ـ۲۸۰.
حبیبی در عهد سلطان بایزید عثمانی به آناطولی رفته، اما وی دلیلی برای این نقل مکان نیاورده و باتوجه به ملک‌الشعرا بودن و شیعه بودن حبیبی، اینکه وی با اختیار خود ترک دیار کرده و نزد پادشاه سنّی مذهب عثمانی رفته باشد مقبول به نظر نمی‌رسد. مضافآ اینکه گویا پس از تصرف تبریز (۹۲۰) از سوی سلطان سلیم اول عثمانی (حک: ۹۱۸ـ۹۲۶)، وی ۱۷۰۰ هنرمند ایرانی را به همراه خانواده‌هایشان به استانبول برده که حبیبی نیز بین آن‌ها بوده است. [۱۱]
د.ا.د.ترک، ذیل «حبیبی».
۴ - تاریخ فوتتاریخ دقیق فوت حبیبی معلوم نیست. وی در عهد سلیم اول درگذشت [۱۲]
حسن قنالی‌زاده، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۹ـ۲۸۰.
و به سبب جعفری‌مذهب بودن و بنابر وصیتش، در خانقاه جعفرآباد استانبول به خاک سپرده شد. [۱۳]
اولیا چلبی، ج۱، ص۴۱۱.
۵ - اسلوب شعر حبیبیحبیبی حروفی‌مسلک بود و اشعار صوفیانه و عاشقانه می‌سرود. [۱۴]
اولیا چلبی، ج۱، ص۴۱۱.
[۱۵]
عزیز دولت‌آبادی، سرایندگان شعر پارسی در قفقاز، ج۱، ص۱۶۹.
چون اشعار وی به زبان ترکی آذری بوده است، تذکره‌نویسان شعر او را دارای اسلوبی «عَجَمانه» (به‌مفهوم «غیرترکی عثمانی») دانسته‌اند. [۱۶]
شمس‌الدین‌بن خالد سامی، قاموس الاعلام، ذیل «حبیبی».
[۱۷]
حسن قنالی‌زاده، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۹ـ۲۸۰.
[۱۸]
د.ا.د.ترک، ذیل «حبیبی».
حبیبی، پس از عمادالدین نسیمی (سده نهم)، بیشترین اثر را بر شاعران پس از خود که به ترکی آذری شعر می‌گفتند، نهاده است [۱۹]
د.ا.د.ترک، ذیل «حبیبی».
تا جایی که فضولی (سده دهم) و شاه‌اسماعیل اول و چند شاعر دیگر آذربایجانی برای شعر او نظیره گفته و برخی اشعارش را تضمین کرده‌اند. [۲۰]
حسن مجیدزاده، اون بئشینجی عصرین قدرتلی شاعری، ج۱، ص۳ـ۴.
برخی شاعران سده دهم عثمانی نیز برای اشعار حبیبی نظیره سروده‌اند. [۲۱]
د.ا.د.ترک، ذیل «حبیبی».
از شعر فارسی حبیبی ظاهرآ تنها دو بیت بر جا مانده است که مهارت او را در سرودن به این زبان نیز نشان می‌دهد. [۲۲]
ذیل «حبیبی»، محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان.
[۲۳]
عزیز دولت‌آبادی، سرایندگان شعر پارسی در قفقاز، ج۱، ص۱۷۰.
۶ - دیوان شعرحبیبی را عالم، متفنن و اهل سیر و سیاحت گفته‌اند. [۲۴]
شمس‌الدین‌بن خالد سامی، قاموس الاعلام، ذیل «حبیبی».
[۲۵]
حسن قنالی‌زاده، تذکرة الشعراء، ج۱، ص۲۷۹ـ۲۸۰.
او پیش از عزیمت به آناطولی، صاحب دیوان شعر بوده و بسیاری از اشعار او، در جامع‌النظائر حاجی‌کمال اگردیری (پایان تألیف در ۹۱۸) نقل شده [۲۶]
د.ا.د.ترک، ذیل «حبیبی».
که فؤاد کوپرولو آن‌ها را در استانبول (۱۳۰۴ش/۱۹۲۵ و ۱۳۱۱ش/ ۱۹۳۲) انتشار داده است. این اشعار در باکو (۱۳۵۹ش/۱۹۸۰)، به همت عزیزآقا محمدوف، و در تهران (۱۳۶۰ش) با مقدمه حسن مجیدزاده (ساوالان)، به‌چاپ رسیده است. چاپ تهران حاوی ۴۲ غزل، سه قصیده، یک مسدس و یک قطعه است. [۲۷]
حسن مجیدزاده، اون بئشینجی عصرین قدرتلی شاعری، ج۱، ص۱۴ـ۱۸.
۷ - فهرست منابع(۱) اولیا چلبى. (۲) محمدعلى تربیت، دانشمندان آذربایجان، تهران ۱۳۱۴ش. (۳) عزیز دولت‌آبادى، سرایندگان شعر پارسى در قفقاز، تهران ۱۳۷۰ش. (۴) سام‌میرزاى صفوى، تذكره تحفه سامى، چاپ ركن‌الدین همایونفرّخ، تهران ۱۳۸۴ش. (۵) شمس‌الدین‌بن خالد سامى، قاموس الاعلام، چاپ مهران، استانبول ۱۳۰۶ـ۱۳۱۶/ ۱۸۸۹ـ۱۸۹۸. (۶) محمدمظفر حسین‌بن محمد یوسفعلى صبا، تذكره روز روشن، چاپ محمدحسین ركن‌زاده آدمیت، تهران ۱۳۴۳ش. (۷) حسن قنالی‌زاده، تذكرة الشعراء، چاپ ابراهیم قُتلق، آنكارا ۱۹۷۸ـ۱۹۸۱. (۸) حسن مجیدزاده، اون بئشینجى عصرین قدرتلى شاعرى، حبیبى، تهران ۱۳۶۰ش. (۹) TDVIA, s.v. "Habibi" (by Sasani Cingiz Sadikoglu). ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حبیبی برگشادی»، شماره۵۸۰۷. |