الحبل المتین فی أحکام الدین (کتاب)مؤلف کتاب الحبل المتین فی احکام الدین، بهاء الدین محمد بن حسین حارثی عاملی جبعی معروف به شیخ بهایی (م ۱۰۳۰ ق) می‌باشد. در این کتاب فروعات فقهی ابواب طهارت و صلاة تا آخر تعقیبات نماز بیان شده است اگرچه مؤلف قصد داشته است که تمام قسمت‌های چهارگانه عبادات ، عقود ، ایقاعات و احکام را تالیف نماید اما متاسفانه موفق به این کار نشده است. ۱ - ارزش و اعتباراین کتاب از بهترین و معروف‌ترین آثار بجای مانده از شیخ بهایی است که از زمان نگارش آن مورد استناد و توجه فقهای بزرگ واقع شده است و در موسوعه‌های فقهی مشهور مثل: ۱. ذخیرة المعاد محقق سبزواری (م ۱۰۹۰ ق) ۲. حدائق الناظرة شیخ یوسف بحرانی (م ۱۱۸۷ ق) ۳. مستند الشیعة ملا احمد نراقی (م ۱۲۴۵ ق) ۴. مفتاح الکرامة سید محمد جواد عاملی (م ۱۲۲۶ ق) ۵. ریاض المسائل سید علی طباطبایی (م ۱۲۳۱ ق) ۶. جواهر الکلام شیخ حسن نجفی (م ۱۲۶۶ ق) ۷. کتاب‌های شیخ انصاری و غیر آنان نظریات وی مطرح و بررسی شده‌اند. در این کتاب از نظریات ابن جنید و ابن ابی عقیل تا شهید ثانی (م ۹۶۶ ق) مطرح شده است و مؤلف در حد نیاز نظریات آنان را مطرح و بررسی نموده است. سبک نگارش آن فقه استدلالی است که در ابتدا روایات و سپس اقوال فقها مطرح شده است. علاوه بر مباحث روایی، مسائل رجالی دقیق، مباحث نحوی، نظریات عامه و حتی بعضی از مسائل تشریح اعضاء در علم پزشکی نیز مورد استناد و بررسی واقع شده است. ۱.۱ - دیدگاه مؤلفمؤلف درباره ارزش علمی این کتاب می‌نویسد: و هذا الکتاب بذلت فیه جهدی و جعلته تذکرة لاولی الالباب من بعد ینطوی علی عیون الاحادیث الواردة فی الاحکام العملیة و یحتوی علی خلاصة ما رواه اصحابنا رضی الله عنهم بالاسانید المعتبرة عن العترة النبویة کنز مذخور بصحاح الاحادیث و حسانها و بحر مسجور بلؤلؤ الاخبار و مرجانها موشحة احادیثه بتفسیر المبانی و تقریر المعانی و تبیین النکات و توضیح المغلقات و استکشاف الدلائل و استنباط المسائل. ۱.۲ - گفتار بزرگاندر الذریعة آمده است: جمع فیه الاحادیث الصحاح و الحسان و المؤثقات، مع الشرح و البیان و التوفیق بین متنافیاتها باحسن وجه. صاحب اعیان الشیعة درباره آن می‌نویسد: فی الاحادیث الصحاح و الحسان و المؤلفات خاصة و شرحها شرحا لطیفا و جمع بین متعارضاتهما خرج منه کتاب الطهارة لا غیر فی مجلد واحد فیه الف حدیث و زیادة یسیرة لم یتم مطبوع. [۲]
اعیان الشیعة، سید محسن امین، ج۹، ص۲۴۴.
۲ - تاریخ تالیفدر الذریعة به نقل از شیخ بهایی در آخر کتاب تاریخ پایان آن را روز جمعه ۱۸ شوال سال ۱۰۰۷ ق ذکر نموده است. همچنین در بین نسخه‌های خطی به نسخه‌ای به خط حاجی بابا قزوینی از شاگردان مؤلف مربوط به ۱۰۰۷ ق اشاره شده است. ۳ - نسخههادر الذریعة به ۴ نسخه خطی اشاره شده است. در مورد نسخه کتابخانه سید محمد علی بحر العلوم (م ۱۳۵۵ ق) که به خط عالم فاضل محمد حسین بن محمد هادی مربوط به ۱۱۱۴ ق است نوشته است: رایت منه نسخا نفیسا منها فی النجف، کتب له فهرسا لطیفا یظهر منه فضله، و یظهر من النسخة کمال الکاتب و فضله و اطلاعه. نسخه دیگر در کتابخانه سلطان المتکلمین به خط محمد بن محمد سپهری مربوط به ۱۰۳۲ ق، نسخه عصر مصنف در کتابخانه ملا محمد علی خوانساری در نجف به خط شاگردش حاجی بابا قزوینی مربوط به سال ۱۰۰۷ ق، نسخه کتابخانه فخر الدین مربوط به ۱۰۰۷ ق. در مقدمه‌ای بر فقه شیعه صفحه ۲۱۹ به نسخه‌هایی از کتابخانه‌های دانشگاه تهران، ملک در تهران آستان قدس رضوی ، مسجد اعظم، آیة الله مرعشی و غیر آن اشاره شده است. ۴ - تاریخ انتشاردر الذریعة به چاپ حبل المتین همراه رسالة فی الکر در سال ۱۳۲۱ و در ج۲۱/ ۵۰ به چاپ آن با مشرق الشمسین در سال ۱۳۲۱ اشاره شده است که ظاهرا اولین چاپ آن می‌باشد که همین چاپ کتاب موجود می‌باشد. ۵ - تحقیق و تصحیحدر مقدمه ناشر در مورد تحقیق و تصحیح آن آمده است که: در تصحیح آن از فضلای بزرگواری استفاده شده که با دقت کامل نسخه‌های آن را مقابله نموده‌اند و به اختلاف نسخه‌های آن اشاره نموده‌اند همچنین آن روایاتی که در کتب اربعه بوده و غیر آنان نیز تصحیح و مقابله شده است. ناشرین کتاب در مورد دقت در تصحیح آن نوشته‌اند: و عند الملاحظة و التعمق یظهر انها اصح من نسخة الاصل. ۶ - رمزهای موجود در کتابدر مقدمه ناشر به بعضی از رمزها که اشاره به نام بعضی از کتاب‌های حدیثی دارد اشاره شده است. این رموز عبارتند از: فی- اصول کافی شیخ کلینی یه- من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق یب- التهذیب شیخ طوسی صا- الاستبصار شیخ طوسی فی لا، یب لا- آنچه در کافی و تهذیب نبوده فی خ، یه خ، یب خ، صا خ- اختلاف نسخه‌های کتاب‌های چهارگانه‌ای که ذکر شده‌اند ۷ - فهرست مطالبدر مقدمه کتاب مؤلف کتاب را شامل ۴ منهج عبادات، عقود، ایقاعات و احکام دانسته است. منهج عبادات را در ۵ کتاب ذکر نموده است. کتاب اول آن راجع به نماز است که مقصد اول آن طهارت و مقصد دوم ازاله و برطرف کردن نجاسات و مقصد سوم در تعداد نمازهای یومیه و ترتیب آنان، اوقات آنها، مکان و لباس نمازگزار، قبله ، اذان و اقامه و افعال نماز است که تا آخر تعقیبات نماز مطرح شده است. ۸ - ویژگی‌های کتاب الحبل المتیناز مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب استقراء تام و احاطه مؤلف به اقوال فقها است. به عنوان نمونه در صفحه ۱۷ می‌نویسد: کما قاله العلامة فی المنتهی تبعا للشیخ فی التهذیب. یا در صفحه ۲۰ آمده است: ان شیخنا الشهید فی الذکری و شیخنا الشیخ علی فی شرح القواعد و شیخنا الشهید الثانی فی شرح الارشاد. از دیگر ویژگی‌های کتاب، طرح مباحث مختلف از علوم مختلف است. به عنوان نمونه استفاده از نظریات علم تشریح و پزشکی است. مؤلف در صفحه ۱۹ در معنی کعب در وضوء می‌نویسد: و اعتضد بکلمات علماء التشریح. یا در صفحه ۲۰ می‌نویسد: لا یعرفه الا علماء التشریح. طرح مباحث رجالی از دیگر خصوصیات کتاب است که مؤلف با احاطه‌ای که به این علم داشته در موارد زیادی مباحث رجالی را مطرح می‌نماید که مثلا بحث در مورد عبدالله مسکان و نقل روایت وی از امام صادق ع در صفحه ۳۵ از این قبیل است. ۹ - تذکردر الذریعة به حاشیه‌ای از خیر الدین بن عبد الرزاق بن مکی معاصر شیخ بهایی اشاره شده است که بر حبل المتین حاشیه زده است. صاحب الذریعة در مورد وی می‌نویسد: حکی انه کان البهائی یعتقد فضله فارسله الیه فطالعه هو و کتب علیه حواشی و تحقیقات و مؤاخذة. ۱۰ - پانویس۱۱ - منبعنرم افزار شیخ بهایی، مرکزتحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |