جمل‌العلم و العملجُمَلالعلم و العمل، کتابی در عقائد و احکام، نوشته شریف مرتضی ملقب به عَلَم‌الهدی، در اوایل قرن پنجم‌است؛ این کتاب به عربی نگاشته شده، و نام دیگر این کتاب جمل‌العقائد بوده است. وی این اثر را به توصیه استادش، شیخ مفید(متوفی ۴۱۳)، برای آموزش به نوآموزان و یادآوری استادان نگاشته است. [۱]
علی بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف المرتضی، ج۱، ص۹، چاپ مهدی رجائی، رساله ۳۰: جمل العلم و العمل، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰.
بدین ترتیب، جمل‌العلم و العمل کتابی آموزشی است و خود سیدمرتضی‌هم آن را تدریس می‌کرده است [۲]
علی بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف المرتضی، ۱۴۱۴، ص۳۷).
.۱ - تقریرات و شروح بر جمل العلمدرسهای بخش نخست کتاب را(بخش اعتقادات)یکی از شاگردانش تقریر کرده است، که امروزه با عنوان شرح شریفِ مرتضی بر جمل‌العلم و العمل شناخته می‌شود. شیخ طوسی و کراجکی، هر دو از شاگردان مرتضی، بخش عقاید آن را شرح کرده‌اند. [۳]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۸۹، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
[۴]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۴۰۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۵]
ابن شهر آشوب، معالم‌العلماء، ج۱، ص۱۱۸ـ ۱۱۹، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
[۶]
حرعاملی، وسائل‌الشیعة، ج۲، ص۲۸۷.
شرح طوسی، که نجاشی [۷]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ج۱، ص۴۰۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
آن را تمهیدالاصول نامیده است؛، به همت عبدالمحسن مشکوة‌الدینی در ۱۳۶۲ش در تهران به چاپ رسیده است؛ اما شرح کراجکی در دست نیست. عبدالحسین حائری [۸]
عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۵، ص۱۵-۱۷، تهران ۱۳۴۵ش.
احتمال داده است که شرح منسوب به شریف مرتضی همان شرح کراجکی باشد؛ اما، جعفری مراغی، براساس شواهدی، استدلال کرده که مقرِّرِ شرح شریف مرتضی، شیخ طوسی بوده است. [۹]
علی بن حسین علم‌الهدی، شرح جمل العلم و العمل، مقدمه، ص۲۵ـ ۲۶، چاپ یعقوب جعفری مراغی، (تهران) ۱۴۱۴.
به نظرِ مشکوة‌الدینی، کتاب الاقتصاد الهادی الی الی طریق الرشاد شیخ طوسی، خلاصه‌ای از تمهید الاصولِ اوست. [۱۰]
محمد بن حسن طوسی، کتاب تمهید الاصول فی علم الکلام، ص۴۰۳، چاپ عبدالمحسن مشکوة‌الدینی، تهران ۱۳۶۲ش.
طوسی در الاقتصاد بارها به تمهید الاصول ارجاع داده است. [۱۱]
الإقتصاد، محمد بن حسن طوسی،ص۱۵۹.
[۱۲]
الإقتصاد، محمد بن حسن طوسی، ص۱۶۸.
[۱۳]
الإقتصاد، محمد بن حسن طوسی، ص۱۷۳.
[۱۴]
الإقتصاد، محمد بن حسن طوسی، ص۱۸۶.
ابن‌بَرّاج، یکی دیگر از شاگردان شریفِ مرتضی نیز، بخش احکام فقهی کتاب را شرح کرده، که به همت کاظم مدیرشانه‌چی در اسفند ۱۳۵۲ در مشهد به چاپ رسیده است.۲ - معنای عنوان کتابجُمَل به معنای ریسمان کلفت (الحبل‌الغلیظ، ابن‌منظور، ذیل واژه، جمل) [۱۵]
ابن منظور، ذیل «جُمَل».
و طناب ستبر کشتی است [۱۶]
زمخشری، کشاف، ج۲، ص۱۰۳.
[۱۷]
طبرسی، مجمع‌البیان، ج۴، ص۶۴۵.
[۱۸]
دهخدا، ذیل «جُمْل/ جُمَل».
و بنابراین، عنوان کتاب به معنای ریسمان سخت و ستبر علم و عمل است.۳ - واژه جمل در عنوان کتاب از قرن سوم تا پنجماز قرن سوم تا پنجم، کتابهایی نوشته شده که در عنوان آنها واژه جُمل به کار رفته است، از جمله: الجمل فی الامامة، نوشته اسماعیل بن علی بن اسحاق بن ابی‌سهل بن نوبخت؛ [۱۹]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ج۱، ص۳۱، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
جمل الفرائض، نوشته شیخ مفید؛ [۲۰]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر برجال النجاشی، ج۱، ص۳۹۹، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
و الجمل والعقود، نوشته شیخ طوسی.۴ - محتوای کتابهای جُمل وکتاب جمل العلمدر کتابهای جمل اصلی‌ترین و اساسی‌ترین مطالب را می‌آوردند و از ذکر فروع خودداری می‌کردند. سیدِ مرتضی در این کتاب احکام شرعیه‌ای را که مکلف هیچ‌گاه از دانستنشان بی‌نیاز نیست و نیز آنچه را که اعتقاد به آن ضروری است (مایجِبُ الاعتقادُ به) گردآورده، و در بخش اعتقادات، دلائل هر عقیده را نیز ذکر کرده است، احتمالاً به این دلیل که اعتقادات تقلیدی نیستند و مکلف باید آنها را از روی دلیل و برهان، نه از روی تقلید، بپذیرد. این کتاب از دو بخش اصلی تشکیل شده است: بخش نخست در عقائد و بخش دوم در احکام فقهی است. به نوشته آقابزرگ طهرانی، [۲۱]
آقابزرگ طهرانی،الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۵، ص۱۴۴.
بخش نخست از شش قسمت تشکیل شده است:توحید، عدل، نبوت، امامت، معاد، آجال و ارزاق و اسعار؛ اما، تمام نسخه‌های چاپی کتاب، بخش معاد ندارند و برخی از نسخه‌های چاپی نیز علاوه بر این، فاقد بخش آجال و ارزاق و اسعارند؛ [۲۲]
علی بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف المرتضی، ج۳، ص۱۲، چاپ مهدی رجائی، رساله ۳۰: جمل العلم و العمل، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰.
چون شریفِ مرتضی در آغاز کتاب [۲۳]
علی بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف المرتضی، ج۳، ص۱۲، چاپ مهدی رجائی، رساله ۳۰: جمل العلم و العمل، ج۳، ص۹، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰.
گفته است که فقط به مسائلی می‌پردازد که همگان با آنها مواجه‌اند. (عموم‌البَلْوی' بها) در بخش فقهی کتاب، فقط به چهار مبحث مهم نماز، روزه، حج و زکات ــ که در منابع حدیثی شیعه و سنّی با عنوان دعائم‌الاسلام [۲۴]
کلینی، اصول‌الکافی، ج۲، ص۱۸ـ۲۴.
وارکان‌الاسلام [۲۵]
یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، ج۱، ص۱۷۶، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
ذکر شده‌اندــ پرداخته، و به تعبیر ابن‌برّاج [۲۶]
ابن برّاج، شرح جمل العلم و العمل، ص۵۴، چاپ کاظم مدیرشانه‌چی، مشهد ۱۳۵۲ش.
سایر شرعیات مانند معاملات ودیات را نیاورده است؛ ضمن آنکه باب طهارت به مثابه مقدمه نماز و باب جنائز، از فروع مبحث نماز، و باب اعتکاف از ملحقات بحث روزه را به صورت مستقل ارائه کرده که در مجموع هفت بخش (کتاب) شده است. مؤلف در پایان کتاب، بار دیگر بر قاعده‌ای که در بخش فقه بدان ملتزم بوده تأکید کرده، و خواننده را برای مباحث تفصیلی فقه به کتاب مفصّل فقهی‌اش، المصباح، ارجاع داده است. بر این اساس، شمار زیادی از ابواب و فروع فقهی در جمل‌العلم و العمل یافت نمی‌شود [۲۷]
علی بن حسین علم‌الهدی، الانتصار، در الجوامع‌الفقیة، ص۱۵۵، قم: کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.
(مثلاً در بحث خمس، که مؤلف در الانتصار [۲۸]
علی بن حسین علم‌الهدی، الانتصار، در الجوامع‌الفقیة، ص۱۵۵، قم: کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی، ۱۴۰۴.
دیدگاه اختصاصی فقه امامیه را درباره آن شرح داده است).۵ - زمان تألیف کتابسیدِمرتضی این کتاب را در زمان‌حیات شیخ مفید،(۴۱۳-۴۳۶) [۲۹]
علی بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف المرتضی، ج۳، ص۹، چاپ مهدی رجائی، رساله ۳۰: جمل العلم و العمل، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰.
و پس از دو کتاب مهم کلامی،الذخیرة و الملخَّص، و کتاب فقهی المصباح نگاشته است، زیرا در آغاز کتاب [۳۰]
علی بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف المرتضی، ج۳، ص۹، چاپ مهدی رجائی، رساله ۳۰: جمل العلم و العمل، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰.
برای ادامه توفیقات شیخ مفید دعا کرده و در پایان کتاب، [۳۱]
علی بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف المرتضی، ج۳، ص۸۱
جوینده مطالبِ بیشتر را به کتابهای یاد شده، ارجاع داده است. به نوشته افندی اصفهانی، [۳۲]
عبداللّه بن عیسی‌افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، ج۴، ص۶۲، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۱۰.
قاضی عبدالجبار همدانی، (متوفی ۴۱۵) متکلم برجسته معتزلی، پس از دیدن کتاب گفته است: «اگر شریفِ مرتضی جز این مختصرْ چیزی ننوشته بود، باز هم سرآمدِ نویسندگان بود. شیخ طوسی [۳۳]
محمد بن حسن طوسی، کتاب الخلاف، ج۱، ص۱۷۲، قم۱۴۰۷ـ۱۴۱۷.
[۳۴]
محمد بن حسن طوسی، کتاب الخلاف، ج۱، ص۲۲۲، قم۱۴۰۷ـ۱۴۱۷.
[۳۵]
محمد بن حسن طوسی، کتاب الخلاف، ج۲، ص۲۱، قم۱۴۰۷ـ۱۴۱۷.
[۳۶]
محمد بن حسن طوسی، کتاب الخلاف، ج۲، ص۱۸۶، قم۱۴۰۷ـ۱۴۱۷.
, محقق حلّی (متوفی۶۷۶) [۳۷]
جعفربن حسن محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ج۱، ص۹۸، قم ۱۳۶۴ش.
[۳۸]
جعفربن حسن محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ج۱، ۲۱۵، قم ۱۳۶۴ش.
به آرای فقهی سید مرتضی در جمل‌العلم والعمل توجه داشته‌اند؛ و یکی از منابع مجلسی در تألیف بحارالانوار نیز همین کتاب بوده است. [۳۹]
مجلسی، بحار‌الأنوار، ج۱، ص۱۱.
۶ - نُسَخ جمل العلمآقابزرگ طهرانی [۴۰]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۵، ص۱۴۴
سه نسخه خطی از این اثر را در کتابخانه‌های نجف دیده است. برخی نسخه‌های خطی این کتاب و نیز شروح آن در کتابخانه‌های آستان قدس رضوی در مشهد، آیت‌اللّه‌العظمی مرعشی نجفی در قم، و مجلس و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شوند. [۴۱]
عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۵، ص۱۶، تهران ۱۳۴۵ش.
[۴۲]
محمد تقی دانش پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۱۵، ص۴۱۷۴ـ۴۱۷۵، تهران ۱۳۴۵ش.
[۴۳]
محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۱۶۹، مشهد ۱۳۶۹ش.
[۴۴]
ایرج افشار و محمد تقی دانش پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی‌ملک، ج۸، ص۴۷۶، تهران ۱۳۶۹ش.
۷ - چاپ جمل العلماز این کتاب دو چاپ در دست است: یکی به همّت سیداحمد حسینی که در ۱۳۸۶ در نجف چاپ شد؛ و در ۱۴۰۵، به همراه دیگر رساله‌های مرتضی، در رسائل الشریف‌المرتضی تجدید چاپ گردید؛ و دیگری به همّت رشیدالصفار که در ۱۳۸۷ در نجف به چاپ رسید. ۸ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة. (۲) ابن برّاج، شرح جمل العلم و العمل، چاپ کاظم مدیرشانه‌چی، مشهد ۱۳۵۲ش. (۳) ابن شهر آشوب، معالم‌العلماء، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱. (۴) ابن منظور، لسان‌العرب. (۵) ایرج افشار و محمد تقی دانش پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی‌ملک، ج۸، تهران ۱۳۶۹ش. (۶) عبداللّه بن عیسی‌افندی اصفهانی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم ۱۴۱۰. (۷) عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۵، تهران ۱۳۴۵ش. (۸) حرّعاملی، وسائل‌الشیعة. (۹) محمد تقی دانش پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ج۱۵، تهران ۱۳۴۵ش. (۱۰) دهخدا. (۱۱) زمخشری، کشاف. (۱۲) طبرسی، مجمع‌البیان. (۱۳) محمد بن حسن طوسی، الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، تهران ۱۴۰۰. (۱۴) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰. (۱۵) محمد بن حسن طوسی، کتاب الخلاف، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷. (۱۶) محمد بن حسن طوسی، کتاب تمهید الاصول فی علم الکلام، چاپ عبدالمحسن مشکوة‌الدینی، تهران ۱۳۶۲ش. (۱۷) علی بن حسین علم‌الهدی، الانتصار، در الجوامع‌الفقیة، قم: کتابخانه آیت‌اللّه مرعشی نجفی، ۱۴۰۴. (۱۸) علی بن حسین علم‌الهدی، رسائل الشریف المرتضی، چاپ مهدی رجائی، رساله ۳۰: جمل العلم و العمل، قم ۱۴۰۵ـ۱۴۱۰. (۱۹) علی بن حسین علم‌الهدی، شرح جمل العلم و العمل، چاپ یعقوب جعفری مراغی، (تهران) ۱۴۱۴. (۲۰) محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ش. (۲۱) کلینی، اصول‌الکافی. (۲۲) مجلسی، بحار‌الأنوار. (۲۳) جعفربن حسن محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ج۱، قم ۱۳۶۴ش. (۲۴) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. (۲۵) یحیی بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. ۹ - پانویس
۱۰ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جمل‌العلم و العمل»، شماره۴۸۸۳. |