جلال‌الدین سیوطی

---

حافظ، ابوالفضل جلال‌الدّین عبدالرّحمن بن کمال‌الدّین ابی‌بکر بن محمّد سیوطی، معروف به ابن السیوطی شافعی مصری است. از عالمان اهل سنت و مؤلف آثار بسيار در حدیث و تاریخ و علوم ديگر است.

۱ - معرفی اجمالی

---

وي شب یکشنبه اول ماه رجب سال ۸۴۹ در اسیوط مصر متولد شد و از كودكي به آموختن قرآن و حدیث روی آورد. در سال ۸۶۶ اولين اثر خود را تاليف كرد. او در پي تحصيل علم به مناطق زيادي مانند شام، حجاز، یمن، هند و مغرب سفر كرد و با بزرگان و استادان زيادي حشر و نشر داشت. سيوطي كه شهرت زيادي در ميان عالمان شیعه و سنی دارد، در موضوعات تفسیر، حديث، فقه، ادبیات، قرائت، تاریخ و حتی طب مهارت داشت و درباره آنها كتاب نوشت. هر چند تعصب او در مذهبش جای انكار نيست ليكن عظمت علمي او نيز كه بيشتر با جنبه تاليف و جمع‌آوری آثارش مشهود است قابل ترديد نيست.

۲ - استادان

---

او نزد گروهی همچون: بلقینی، مناوی، ابوعبّاس شمّنی، محی‌الدّین کافیجی، حافظ قاسم بن قطلو بغا، برهان بقاعی، شمس سخاوی و دیگران درس آموخته بود، و اساتید او در اجازه و قرائت و سماع به ۱۵۰ نفر می‌رسیدند که نامشان را در معجم خود گرد آورده.

۳ - آثار علمی

---

در احاطه نسبت به علوم و فضایل، از نوابغ عصر خود به شمار می‌رفت و از علوم و فنون مختلف بهره داشت و پیرامون تالیفاتی از خود به جای گذاشت.
می‌گویند تالیفات وی افزون بر پانصد جلد کتاب بوده که از رساله‌های یک ورقی و دو ورقی تا کتاب‌های چند جلدی را شامل می‌شده است. او در تحریم منطق نیز کتابی نگاشته است.
سیوطی مدّعی اجتهاد بود و در برخی از تالیفاتش خود را به عنوان نوآور قرن نهم معرّفی نموده است، و همین ادّعا سبب گردیده که گرفتاری‌های فراوانی برای او پدید آید. داوودی شاگرد او می‌گوید: وی دویست هزار حدیث از حفظ بوده است. آثار او را تا پانصد شمرده‌اند هر چند بسياري از آنها به دست ما نرسيده يا برخي مانند احیاء الموات، رساله‌ای بسيار كوتاه است. برخي از آثار سيوطي:
اختصار کتاب احکام السلطانیه ماوردی.
۲. اختصار کتاب احیاء العلوم.
۳. احیاء المیت بفضائل اهل البیت.
۴. الاخبار المأثورة فی الاطلاء بالنوره.
۵. الاخبار المرویة فی سبب وضع العربیه.
۶. اخبار الملائکه آداب الفتوی.
۷. آداب الملوک.
۸. ادب المفرد فی الحدیث للامام البخاری.
۹. ادب القاضی علی مذهب الشافعی.
۱۰. الارج فی الفرج ارشاد المهتدین الی نصرة المجتهدین.
۱۱. ازالة الوهن عن مسئلة الرهن.
۱۲. ازهارالاکام فی اخبارالاحکام.
۱۳. ازهارالعروش فی اخبارالحبوش.
۱۴. الازهار الفائحه علی الفاتحه.
۱۵. ازهارالفضة فی حواشی الروضه.
۱۶. الازهار المتناثرة فی الاخبار المتواتره.
۱۷. الازهار فیما عقده الشعراء من الَاثار.
۱۸. الاساس فی فضل بنی العباس.
۱۹. اسباب الحدیث.
۲۰. اسباب النزول موسوم به لباب النقول.
۲۱. اسبال الکساء علی النساء.
۲۲. الاستنصار بالواحد القهار.
۲۳. اسجال الاهتداء بابطال الاعتداء الاسعاف المبطا برجال الموطا.
۲۴. الاسفار عن قلم الاظفار.
۲۵. التهذیب فی اسماءالذئب.
۲۶. الاسئله الوزیریه.
۲۷. الاشباه و النظائر فی الفروع.
۲۸. الاشباه و النظائر فی النحو.
۲۹. عین الاصابة فی معرفة الصحابه.
۳۰. الاعتراض و التولی عمن الایحسن و یصلی.
۳۱. الاعتماد والتوکل علی ذی التکفل.
۳۲. اعذب المناهل فی حدیث من قال انا عالم فهو جاهل.
۳۳. اعلام الاریب بحدوث بدعه المحاریب.
۳۴. اعلام النصر فی اعلام سلطان العصر.
۳۵. الاعلام بحکم عیسی علیه السلام.
۳۶. اعیان الاعیان.
۳۷. الاغضا عن دعاء الاعضاء.
۳۸. افادة الخبر بنصه فی زیادة العمرونقصه.
۳۹. الافتراض فی ردالاعتراض.
۴۰. الایضاح فی اسرار النکاح.
۴۱. الافصاح فی زوائد القاموس علی الصحاح.
۴۲. الاقتراح فی اصول النحو و جدله.
۴۳. الاقتناص فی مسئله التماص.
۴۴. آکام العقیان فی احکام الخصیان.
۴۵. الاکلیل فی استنباط التنزیل.
۴۶. الفانید فی حلاوه الاسانید.
۴۷. حاشیه بر شرح ابن ناظم بر الفیه موسوم به المشنف علی بن المصنف.
۴۸. السیف الصقیل علی شرح ابن عقیل.
۴۹. بهجه المرضیة فی شرح الالفیه.
۵۰. الوفیة فی مختصر الفیه حاشیه بر تصریح خالد بن عبدالله ازهری موسوم به التوشیح شرح الفیهء عراقی.
۵۱. الفیه در صرف و نحو و خط و شرح آن، الفیه او موسوم است به فریده و شرح آن (المطالع السعیده).
۵۲. القام الحجر لمن زکی ساب ابی بکر و عمر.
۵۳. الماع فی الاتباع کحسن بسن فی اللغه الویه النصر.
۵۴. قطف الورید که تلخیص امالی ابن درید است الامالی المطلقه.
۵۵. الامالی علی القرآن.
۵۶. الامالی علی الدره الفاخره.
۵۷. الاناقة فی رتبة الخلافه.
۵۸. ذیل بر الانباء عن قبائل الرواه تألیف عبدالبر.
۵۹. الانتصار بالواحد القهار.
۶۰. لب اللباب فی تحریرالانساب و آن مختصر لباب ابن اثیر و لباب مختصر انساب سمعانی است.
۶۱. انشاب الکشب فی انساب الکتب.
۶۲. الانصاف فی تمییز الاوقاف.
۶۳. انموذج اللبیب فی خصائص الحبیب.
۶۴. شواهدالافکار.
۶۵. حاشیه بر تفسیر بیضاوی.
۶۶. انوارالحلک فی امکان رؤیه النبی و الملک.
۶۷. الوسائل، تلخیص الاوایل ابوهلال عسکری.
۶۸. الاوج فی خبر عوج.
۶۹. الحاوی اللفتاوی.
۷۰. الحبائک فی اخبار الملائک.
۷۱. الحبل الوثیق فی نصرة الصدیق.
۷۲. الحجج المبینة فی التفضیل بین مکة والمدینه.
۷۳. حدیقة الادیب و طریقه الاریب.
۷۴. مختصر آن به نام نورالحدیقه است.
۷۵. شرح قصیدهء حرزالامانی در قراآت.
۷۶. حسن التسبیک فی حکم التشبیک.
۷۷. حسن التصریف فی عدم التحلیف.
۷۸. حسن التخلیص لتالی التلخیص.
۷۹. حسن السمت فی الصمت.
۸۰. حسن السیر فی مافی الفرس من اسماء الطیر و آن ارجوزه‌ای است مشتمل بر ۳۵ اسم.
۸۱. حسن المحاضرة فی اخبار مصر و القاهره.
۸۲. حسن المقصد فی عمل المولد.
۸۳. حسن النیة فی خانقاه البیبرسیه.
۸۴. الحصر و الاشاعة لاشراط الساعه.
۸۵. حصول الرفق باصول الرزق.
۸۶. حصول النوال فی احادیث السؤال.
۸۷. مختصر اذکار نووی و شرح آن.
۸۸. تحفة الابرار بنکت الاذکار.
۸۹. حلیة الاولیاء.
۹۰. الحمامه، و آن رساله‌ای است در تفسیر الفاظ متداوله.
۹۱. مختصر حیاة الحیوان دمیری.
۹۲. مختصر خادم الرافعی و الروضه در فروع ناتمام.
۹۳. خادم النعل الشریف.
۹۴. الخبر الدال علی وجود القطب و الاوتاد و النجباء و الابدال.
۹۵. الخصائص النبویه و مختصر آن مسمی به انموذج اللبیب فی خصائص الحبیب.
۹۶. غایة الاحسان در اسماء اعضا و صفات انسان.
۹۷. داعی الفلاح فی اذکار المساء و الصباح.
۹۸. الدراری فی اولادالسرای درالسحابة فی من دخل مصر من الصحابه.
۹۹. الدر المنثور فی التفسیر بالماثور.
۱۰۰. الدر المنظم فی الاسم الاعظم.
۱۰۱. الدر النثیر فی تلخیص نهایه ابن کثیر.
۱۰۲. تنزیة الاعتقاد عن الحلول و الاتحاد.
۱۰۳. تنزیة الانبیاء عن تسفیه الاغبیاء.
۱۰۴. التنفیس فی الاعتذار عن ترک الافتاء و التدلیس.
۱۰۵. التنقیح فی مسئله التصحیح.
۱۰۶. توحیة العزم الی اختصاص الاسم بالجر و الفعل بالجزم.
۱۰۷. مختصر تهذیب الاسماء و اللغات نووی.
۱۰۸. الثبوت فی ضبط الفاظ القنوت.
۱۰۹. الثغور الباسمة فی مناقب السیدة فاطمه.
۱۱۰. ثلج الفؤاد فی احادیث لبس السواد.
۱۱۱. شرح صحیح بخاری موسوم به التوشیح علی الجامع الصحیح ترشیح بر صحیح و آن را تمام نکرده است.
۱۱۲. شرح صحیح مسلم موسوم به الدیباج.
۱۱۳. قوت المغتذی علی جامع الترمذی.
۱۱۴. الجامع الصغیر فی حدیث البشیر النذیر.
۱۱۵. جامع المسانید.
۱۱۶. المنتقی.
۱۱۷. الجامع المصنف فی شعب الایمان للامام البیهقی الجامع فی الفرائض.
۱۱۸. جر الذیل فی علم الخیل.
۱۱۹. جزءالسلام من سیدالانام علیه الصلوه و السلام.
۱۲۰. جزیل المواهب فی اختلاف المذاهب (ای الاربعه).
۱۲۱. الکوکب الساطع فی نظم جمع الجوامع در اصول فقه و شرح آن.
۱۲۲. جمع فی الجوامع فی الحدیث.
۱۲۳. جمع الجوامع فی النحو.
۱۲۴. همع الهوامع.
۱۲۵. الجمع و التفریق فی انواع البدیع.
۱۲۶. جنی الجنان.
۱۲۷. الجواب الاشد فی تنکیر الاحد و تعریف الصمد.
۱۲۸. الجواب الحزم عن حدیث التکبیر جزم.
۱۲۹. الجواب الحاتم عن سؤال الخاتم.
۱۳۰. الجواب الزکی عن قمامه بن الکرکی.
۱۳۱. الجواب المصیب عن اعتراض الخطیب الجواهر فی علم التفسیر الجهر بمنع البروز علی شاطی النهر.
۱۳۲. الجیاد المسلسلات.
۱۳۳. حاطب لیل و جارف سیل در ذکر شیوخ خویش.
۱۳۴. الَایة الکبری فی شرح قصة الاسراء.
۱۳۵. الباحة فی السباحه.
۱۳۶. البارع فی اقطار الشارع.
۱۳۷. البارق فی قطع یدالسارق.
۱۳۸. الباهر فی حکم النبی علیه الصلوه و السلام فی الباطن و الظاهر.
۱۳۹. بدائع الزهور فی و قائع الدهور.
۱۴۰. البدر الذی انجلی فی مسئلة الولاء.
۱۴۱. البدور السافرة فی امور الَاخره.
۱۴۲. بدیعیه و شرح آن بذل العسجد لسؤال المسجد.
۱۴۳. مارواه الواعون فی اخبار الطاعون.
۱۴۴. بذل المجهود لخزانه محمود.
۱۴۵. بذل الهمه فی طلب برائه الذمه.
۱۴۶. برد الظلال فی تکرار السؤال.
۱۴۷. بزوغ الهلال فی الخصال الموجب للظلال.
۱۴۸. بسط الکف فی اتمام الصف.
۱۴۹. بشری الکئیب بلقاء الحبیب.
۱۵۰. بلبل الروضه، مقامه‌ای است در وصف مصر.
۱۵۱. بلغة المحتاج فی مناسک الحاج.
۱۵۲. بلوغ الامنیه فی خانقاة الرکنیه.
۱۵۳. بلوغ المآرب فی قص الشارب.
۱۵۴. بلوغ المآرب فی اخبار العقارب.
۱۵۵. تأخیرالظلامه الی یوم القیامه الاساس در تاریخ آل عباس.
۱۵۶. رفع الباس در تاریخ بنی عباس.
۱۵۷. تاریخ الخلفاء تحفة الطرفاء باسماء الخلفاء.
۱۵۸. تحفة المذاکر فی المنتقی فی تاریخ ابن عساکر.
۱۵۹. تأیید الحقیقة العلیة و تشیید الطریقة الشاذلیه.
۱۶۰. التبری من معرة المعری، و آن ارجوزه‌ای است مشتمل بر اسماء سگ.
۱۶۱. تبیض الصحیفة بمناقب الامام ابی‌حنیفه.
۱۶۲. التثبیت عند التبییت، و آن ارجوزه‌ای است در ۱۷۳ بیت.
۱۶۳. التحدث بنعم الله سبحانه و تعالی.
۱۶۴. تحذیر الخواص من اکاذیب القصاص.
۱۶۵. تحفة الانجاب بمسئله السنجاب.
۱۶۶. تحفة الجلساء برؤیه الله سبحانه و تعالی للنساء.
۱۶۷. الدرة التاجیة علی الاسئله الناجیه.
۱۶۸. الدرة الفاخرة دررالبحار فی الاحادیث القصار.
۱۶۹. مختصرالدرر.
۱۷۰. الکامنه ابن حجر.
۱۷۱. دررالکلم و غررالحکم.
۱۷۲. الدررالمنتثرة فی الاحادیث المشتهره.
۱۷۳. درج المعالی فی نصرة الغزالی عن المنکر المتعالی.
۱۷۴. الدرج المنیفة فی الاباء الشریفه.
۱۷۵. دفع التشنیع فی مسئله التسمیع.
۱۷۶. الدوران الفلکی عن ابن الکرکی.
۱۷۷. الدیباج علی صحیح مسلم بن الحجاج.
۱۷۸. دیوان شعر.
۱۷۹. دیوان الخطب الذراری فی ابناء السراری.
۱۸۰. ذم المکس.
۱۸۱. ذم زیارة الامراء.
۱۸۲. ذم القضاة.
۱۸۳. ذوالوشاحین.
۱۸۴. الرحلة الفیومیة و المکیة و الدمیاطیة، الرد علی من اخلد الی الارض و جهل ان الجهاد فی کل عصر فرض.
۱۸۵. رسالة فی اسماءالمدلسین.
۱۸۶. رسالة فی الحمی و اقسامها.
۱۸۷. رسالة فی الصلوة علی النبی (ص).
۱۸۸. رسالة فی صلوة الضحی.
۱۸۹. رسالة فی من وافقت کنیتة کنیة زوجتة من الصحابه.
۱۹۰. رشف الزلال من السحر الحلال.
۱۹۱. رصف اللال فی وصف الهلال.
۱۹۱. رفع التعسف عن اخوه یوسف.
۱۹۲. رفع الحذر عن قطع السدر.
۱۹۴. رفع السنة فی نصب الزنه.
۱۹۵. رفع شان الحبشان دفع اللباس و کشف الالتباس فی ضرب المثل من القرآن و الاقتباس.
۱۹۶. الروض فی احادیث الحوض.
۱۹۷. روض الاریض فی طهر المحیض.
۱۹۸. الروض الانیق فی مسندالصدیق مختصر روض و شرح آن الروض المکلل و الوردالمعلل.
۱۹۹. حاشیه بر روضهء نووی مسماه به ازهارالفضه.
۲۰۰. حاشیهء صغری بر روضه الینبوع و مازاد علی الروضة من الفروع.
۲۰۱. مختصرالروضه (ناتمام).
۲۰۲. نظم روضه موسوم به خلاصه و شرح آن رفع الخصاصه.
۲۰۳. الریاض الانیقه فی شرح اسماء خیر الخلیفه.
۲۰۴. ریح النسرین فیمن عاش من الصحابه ماه و عشرین.
۲۰۵. تحفة الکرام باخبار الاهرام تحفة المجتهدین باسماء المجددین.
۲۰۶. تحفة النابة فی تلخیص المتشابه.
۲۰۷. تحفة الناسک بنکت المناسک.
۲۰۸. تحفة النجباء فی قولهم هذا بسراً اطیب منه رطباً.
۲۰۹. التخییر فی علوم التفسیر که بسال ۸۷۲ ه ق از آن فارغ شده است.
۲۱۰. تذکرة المؤتسی بمن حدث ونسی.
۲۱۱. تذکرة فی العربیه.
۲۱۲. ترجمان القرآن فی تفسیر المسند.
۲۱۳. ترجمة النووی و البلقینی.
۲۱۴. تزیین الارائک فی ارسال نبینا صلی الله علیه و آله الی الملائک.
۲۱۵. تزیین الممالک.
۲۱۶. بمناقب الامام مالک.
۲۱۷. التسمیط تشدیدالارکان فی لیس فی الامکان ان یبدع مماکان.
۲۱۸. تشنیف الاسماع بمسائل الاجماع.
۲۱۹. تشنیف السمع بتعدید السبع.
۲۲۰. التصحیح لصلوة التسبیح.
۲۲۱. التضلع فی معنی التقنع.
۲۲۲. التطریف فی التصحیف.
۲۲۳. تعریف الاعجم بر حروف المعجم.
۲۲۴. التعریف بآداب التالیف.
۲۲۵. تعریف الفئه باجوبة الاسئلة المائه.
۲۲۶. التعظیم و المنة فی ان ابوی النبی صلی الله علیه و آله فی الجنه.
۲۲۷. التغلل و الاطفا لنار لاتطفی منتخب.
۲۲۸. تفسیر ابن ابی حاتم.
۲۲۹. جزء دوم تفسیر جلالین.
۲۳۰. تفسیر فاتحه.
۲۳۱. تفسیر فریابی و تقریب القری فی الحدیث.
۲۳۲. تشرح التقریب و التیسیر نواوی موسوم به تدریب الراوی.
۲۳۴. تذنیب فی الزوائد علی التقریب.
۲۳۵. تقریر الاسناد فی تفسیر الاجتهاد.
۲۳۶. نظم تلخیص المفتاح و شرح آن موسوم به عقود الجمان.
۲۳۷. تمهید الفرش فی الخصال الموجبه لظل العرش.
۲۳۸. تناسق.
۲۳۹. الدرر فی تناسب السور التنبیه بمن یبعثه الله سبحانه و تعالی علی راس کل مائه.
۲۴۰. تنبیه الغبی فی تنزیه ابن العربی.
۲۴۱. وافی شرح تنبیه شیخ ابواسحاق.
۲۴۲. مختصر تنبیه و رجوع به حسن المحاضره فی اخبار مصر و ۱۵۹ شود – القاهره صص ۱۵۴.
۲۴۳. تدريب الراوي في شرح تقريب النواوي ( حديث).
۲۴۴. كشف اللبس في حديث رد الشمس.
۲۴۵. التعظيم و المنة في انّ ابوي النبي في الجنة.
۲۴۶. اللآلي المصنوعه في الاحاديث الموضوعه.

۴ - درگذشت

---

وی سحرگاه شب جمعه ۱۹ جمادی‌الاوّل سال ۹۱۱ هـ درگذشت و در ((حوش قوصون)) بیرون ((باب القرافه)) مصر به خاک سپرده شد.

۵ - عناوین مرتبط

---

علمای قرن نهم؛ الأشباه و النظائر فی النحو (کتاب)؛ الأقتراح فی علم الأصول النحو (کتاب)؛ البهجة المرضیة علی ألفیة ابن مالک (سیوطی)؛ حسن المحاضرة فی أخبار مصر و القاهرة (کتاب)؛ الدر المنثور فی التفسیر الماثور (کتاب)؛ جمع الجوامع فی النحو (سیوطی)؛ همع الهوامع شرح جمع الجوامع فی النحو (کتاب).

۶ - منبع

---

نرم افزار ادبيات عرب ، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلانی.
سایت علما و عرفا، برگرفته از مقاله «جلال‌الدین سیوطی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۶/۰۲/۱۸.