تیماءتَیْماء، قرارگاهی باستانی در واحه‌ای به همین نام واقع در شمال غربی جزیرة العرب، امروزه در عربستان سعودی (َ۳۷ ْ۲۷ عرض شمالی، َ۳۰ ْ۳۸ طول شرقی، واقع شده است. ۱ - موقعیت مکانیبه نوشته جغرافیدانان مسلمان، این قرارگاه در منطقه‌ای به نام المَحَجَّة، در جنوب دومة الجندل، قرار داشت و فاصله آن تا دومة الجندل چهار روز راه بود. به گزارش مقدسی، [۱]
مقدسی، ج۱، ص۱۰۷.
[۲]
مقدسی، ج۱، ص۲۵۰.
تیماء در سه منزلی حِجر/ مداین صالح (فاصله واقعی تیماء تا حِجْر ۱۱۰ کیلومتر است)، چهار منزلی تبوکو چهار منزلی وادی القُری 'قرار داشت. واحة تیماء در زمینی پست تر از اطراف خود جای گرفته است که طبق برآورد ژوسن و سووینیاک، ۴۶۰ متر عرض و ۳.۲ کیلومتر طول دارد. به گفته این دو جهانگرد آبهای زیرزمینیِ این ناحیه در آبگیری به عمق دوازده تا چهارده متر و قطر هجده متر گردآوری می‌شد و به خارج جریان می‌یافت [۳]
ژوسن و سووینیاک، ج ۲، ص ۱۳۳ـ۱۶۳، لوحه های ۶۱ـ۶۴.
۲ - آثار بجا مانده از قبل از میلاددر لوحه‌ای به خط میخی، متعلق به حدود ۷۳۰ـ۷۴۰ ق م و در کتیبه های به جا مانده از زمان سناخریب (۷۰۵ـ ۶۸۱ ق م) و اسرحدون قرن هفتم پیش از میلاد)، از کاروان تیمائی (به زبان آکادی تِمَه Te-ma، تِمَئَه Te-ma-a، تِمَأ ف Te-ma-) سخن رفته و در عهد عتیق، از تیماء (به عبری تِماإ ف ¦Tءma، تِیما ف ¦ma ¦Te) به عنوان واحه و شهری بزرگ و منزلگاه کاروانها [۴]
کتاب اشعیاء نبی، ۲۱:۱۴
[۵]
کتاب اِرْمیاء نبی، ۲۵:۲۳
[۶]
کتاب ایوب، ۶:۱۹
و ظاهراً منسوب به تیما، از پسران اسماعیل [۷]
سفر پیدایش، ۲۵:۱۵.
یاد شده است. این شهر همراه با دَدَن، مرکز عمده شهرنشینی شمال عربستان به شمار می‌رفت. در اوایل دوران مسیحیت تیماء در قلمرو نبطیان قرار گرفت. در این سرزمین کتیبه های متعددی به زبان آرامی (زبان رسمی هخامنشیان در ۵۳۹ ـ۳۲۲ ق م)، زبان عربی کهنِ تیمائی (که قبلاً ثمودی خوانده می‌شد، ثمودی) و زبان نبطی یافته شده است. [۸]
دگن، ج ۲، ص ۷۹ـ۹۰.
[۹]
کراس، ص ۳۸۷ـ۳۹۴.
[۱۰]
لیوینگستون و بایر، ص ۲۸۵ـ۲۹۶.
۳ - تیما در شعردر اشعار عرب جاهلی، از جمله در شعر امرؤالقیس، از تیماء سخن رفته است [۱۱]
معلقَه، ص ۵۳، بیت ۷۶.
واحة تیماء همانند دیگر واحه های شمال عربستان، مأمن مهاجران یهودی و گروندگان به این دیانت گشت. ۴ - مصالحه یهودیکی از آن‌ها سَمَوأل بن عادیا، صاحب دژ اَبلَقُالفَرد بود، که اَعشی' و شاعران دیگر از او یاد کرده‌اند. این سکنه یهودی «پس از غزوه خیبر و ماجرای وادی القری که دریافتند مقاومت در برابر اسلام بیهوده است، با پیامبر، مصالحه کردند که در برابر پرداخت جزیه، همچنان در اراضی خود بمانند و داراییهایشان را نگه دارند [۱۳]
محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج۲، ص۷۱۱.
[۱۴]
بلاذری، ج۱، ص۴۴.
درباره این‌که آیا عمر (۱۳ـ۲۳) یهود وادی القری و تیماء را همچون دیگر یهودیان از جزیرة العرب بیرون راند یا نه، روایات متفاوت است [۱۵]
محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، ج ۲.
[۱۶]
ابن هشام، السیرة النبویة، ج۳، ص۳۷۲ـ۳۷۳.
[۱۷]
بلاذری، ج۱، ص۴۴.
».۵ - توصیف تیما از زبان تاریخنگارانبه نوشته ابن حوقل [۱۸]
ابن حوقل، ج۱، ص۳۴.
در قرن چهارم، قلعه تیماء آبادتر از تبوک بوده و در امتداد (راه) بیابان، که تا ابتدای شام سه روز فاصله داشته، قرار داشته است. به گفته ابن حائک [۱۹]
ابن حائک، صفة جزیرة العرب، ج۱، ص۲۴۵.
در قرن چهارم، منطقه تیماء در سرزمین بنوطَیّ قرار داشت. مقدسی [۲۰]
مقدسی، ج۱، ص۲۵۲ـ ۲۵۳.
بتفصیل به شرح موقعیت تیماء در زمینهای پهناور و پر آب، و وصف تنها چشمه شهر و چاههای آن، که برخی از آن‌ها فرو ریخته بودند، و باغهای عالی و نخلستانهای فراوان آن پرداخته است. وی با نکوهش طمع مردم تیماء توضیح داده است که علمای برجسته‌ای از این شهر بر نخاسته‌اند. در قرن بعد، بکری به فراوانیِ خرما، انجیر و انگور آن اشاره کرده است. این شهرِ پر جمعیت، حصاری به طول یک فرسخ داشت که در امتداد جویی کشیده شده بود. ۶ - گفتار جهان‌گردان در مورد تیماجهانگردی به نام داوتی در ۱۲۹۴/۱۸۷۷، اندکی پس از آن‌که مردمِ این واحه ریاست ابنِ رشید حائلی را پذیرفته بودند اما همچنان به بنی صَخْر (شیوخ منطقه) خُوِّ یا باج تحت الحمایگی، می‌پرداختند، از تیماء بازدید کرد. وی به شرح چاه مشهور الحَدَّاج ــ که نخلستانهای محله مرکزی (یکی از سه محله تیماء) با آن آبیاری می‌شد ــ پرداخته است. [۲۲]
عبدالله بن عبدالعزیز بکری، معجم مااستعجم من اسماء البلاد و المواضع، ج۱، ص۲۸۵ـ۲۸۷.
[۲۳]
عبدالله بن عبدالعزیز بکری، معجم مااستعجم من اسماء البلاد و المواضع، ج۱، ص۲۹۲.
هوبر و اویتینگ در ۱۳۰۱/ ۱۸۸۴ در تیماء بودند و هوبر سنگ‌نبشته‌ای معروف متعلق به قرن ششم پیش از میلاد را، که اکنون در موزه لوور است، خرید. اویتینگ از خانه های محصور در باغها و خیابانهای تنگ تیماء سخن گفته است. وی خرابه های چند معبد و بنایی چهارگوش با برجی در هر گوشه را در آن‌جا کشف کرد، اما موفق نشد از دژ ابلَق، که به گفته یاقوت حموی [۲۴]
عبدالله بن عبدالعزیز بکری، معجم مااستعجم من اسماء البلاد و المواضع، ج۱، ص۲۹۲.
خرابه های آن در زمان وی قابل رؤیت بود، اثری بیابد. ژوسن و سووینیاک از قبور مدوّر عجیبی سخن گفته‌اند که خاکریزهایی آن‌ها را پوشانده و جوانب این خاکریزهای پلکان مانند، به بنای کوچکِ مربع شکلی ختم می‌شده است [۲۵]
اویتینگ، ج ۲، ص ۱۴۸.
[۲۶]
اویتینگ، ج ۲، ص ۱۹۹.
فیلبی [۲۷]
فیلبی، ص ۷۲ـ۱۰۳.
در ۱۳۳۰ ش /۱۹۵۱، بعد از قتل عبدالکریم رُمّانی (حاکم نیمه مختار تیماء) ــ که سعودی‌ها برای نخستین بار کاملاً بر شهر تسلط یافته بودند ــ تیماء را سیاحت کرد و آن را «جایگاهی که زمانی آبادان و اینک نکبت بار است» یافت. تیماء در دهه های اخیر، به سبب قرار گرفتن در کنار شاهراه اردن ـ تبوک ـ مدینه، آبادتر و پرجمعیت تر شده است. در ۱۳۷۱ ش /۱۹۹۲، جمعیت تیماء ۰۸۸، ۱۸ تن بود که ۱۲۹، ۱۵ تن از آنان سعودی و بقیه غیرسعودی بودند. ۷ - فهرست منابع(۱) علاوه بر کتاب مقدّس، عهد عتیق. (۲) ابن حائک، صفة جزیرة العرب، چاپ محمدبن علی أکوع، بغداد ۱۹۸۹). (۳) ابن حوقل. (۴) ابن هشام، السیرة النبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی تا). (۵) امرؤالقیس، دیوان امری القیس، چاپ حنافاخوری، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹. (۶) عبدالله بن عبدالعزیز بکری، معجم مااستعجم من اسماء البلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقا، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۷) بلاذری. (۸) مقدسی. (۹) محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی للواقدی، چاپ مارسدن جونز، لندن ۱۹۶۶. (۱۰) یاقوت حموی. (۱۱) The Anchor Bible dictionary، ed DN Freedman، New York ۱۹۹۲، VI، ۳۴۶-۳۴۷، sv "Tema" (by EA Knauf). (۱۲) RE Brدnnow and A von Domaszewski، Die Provincia Arabia، Strassburg ۱۹۰۴-۱۹۰۹، III. (۱۳) FM Gross Jr، "A new Aramaic stele from Tayma ¦ Ý"، Catholic Biblical quarterly، XLVIII (۱۹۸۶). (۱۴) R Degen، "Die aramجische Inschriften von Taima ¦ Ýund Umgebung"، in Neue Ephemeris fدr semitische Epigraphie، Vol۲، Wiesbaden ۱۹۷۴. (۱۵) Charles Montagu Doughty، Travels in Arabia Deserta، London ۱۹۲۷. (۱۶) J Euting، Tagbuch einer Reise in Inner-Arabien، Leiden ۱۸۹۶-۱۹۱۴. (۱۷) JA Jaussen and R Sauvignac، Mission archإologique en Arabie، Paris ۱۹۰۹. (۱۸) A Livingstone and K Beyer، "Die neuesten aramجischen Inschriften aus Taima"، ZDMG، CXXXVII (۱۹۸۷). (۱۹) A Musil، Northern Neg §d، a topographical itinerary، New York ۱۹۲۸، ۲۲۴-۲۲۹ and index. (۲۰) Philby، The land of Midian، London ۱۹۵۷. (۲۱) F V Winnett and WL Reed، Ancient records from north Arabia، Toronto ۱۹۷۰. (۲۲) Abdullah Wohaibi، The Northern Hijaz in the writings of the Arab geographers ۸۰۰-۱۱۵۰، Beirut ۱۹۷۳، ۲۷۷-۲۸۳. (۲۳) ف بول و کا باسورث دانشنامه جهان اسلام. . ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تیماء»، شماره۴۱۷۰. |