تقدم و تاخر بالحقتقدم در لغت به معنای پیشی و در زبان انگلیسی معادل Anteriority و در اصطلاح فلسفی عبارتست از موجودیت چیزی قبل از چیز دیگری بطوری که شیء دوم فقط پس از ایجاد شیء اول ایجاد شود. [۱]
فرهنگ فلسفی، منوچهر صانعی دره بیدی، ج۱، ص۲۴۷، انتشارات حکمت.
۱ - بررسی دیدگاه مشهوربنابر مشهور قدما ، تقدم بر پنج نوع بوده است. به این بیان که متقدم یا با موجود متاخر قابلیت اجتماع را دارد یا نه. قسم دوم تقدم بالزمان است و در قسم اول یا متاخر محتاج به متقدم هست یا نیست. اگر محتاج به متقدم باشد دو صورت دارد یا این احتیاج به نحو تمام است یا ناقص. اگر احتیاج تام باشد یعنی متقدم علت تامه متاخر باشد تقدم بالعلیت است و اگر احتیاج ناقص باشد و متقدم علت ناقصه متاخر باشد تقدم بالطبع است مانند تقدم واحد بر اثنین و در صورتیکه متاخر محتاج به متقدم نباشد دو صورت دارد یا تقدم و تاخر به صورت ترتب است؛ مثلا شی ء به مبدا محدود نزدیکتر از غیرش باشد تقدم بالوضع است؛ مانند تقدم جنس بر فصل و صف اول بر صف دوم و اگر بر حسب ترتیب و قرب و بعد نباشد تقدم بالشرف است. [۲]
فرهنگ معارف اسلامی، سجادی، سید جعفر، ج۲، ص۵۶۸، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
پس از این پنج قسم، متکلمان تقدم ذاتی (تقدم بین اجزای زمان ) را اضافه کردند و میرداماد نیز تقدم دهری را اضافه نموده است. [۳]
فرهنگ معارف اسلامی، سجادی، سید جعفر، ج۲، ص۵۶۸.
اضافه بر اقسام پنج گانه مشهور و ذاتی و دهری، دو قسم دیگر وجود دارد که در کتب حکما اثری از این دو قسم تقدم و تاخر مشهود نیست و شاید علت این امر دقت و لطافت این اقسام باشد که باعث شده در کتابهای آنها وارد نشده باشد.۲ - نظر ملاصدراملاصدرا در مورد این نوع از تقدم می‌گوید: این تقدم از اموری است که ادراک آن بسیار دشوار است و تنها عارفان بالله و راسخون در علم ، حقیقت آنرا درمی یابند و آن هم به خاطر اختصاصاتی است که به آنها افاضه شده است. [۴]
الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه، ملاصدرا، صدر الدین محمد، ج۳، ص۲۵۷، قم، نشر مصطفوی، ۱۳۶۸ش، چ سوم.
این دو قسم که ملاصدرا به اقسام تقدم و تاخر اضافه نمود عبارتند از تقدم و تاخر بالحق و تقدم و تاخر بالحقیقه. [۵]
فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، سجادی، سید جعفر، ج۱، ص۱۵۵.
این تقدم در اصطلاح فلسفی عبارتست از اینکه وجود هر علت موجبه مقدم بر معلول است بنحو تقدم بالحق که همان تقدم وجود علت بر وجود معلول است [۶]
رسالة فی الحدوث، ملاصدرا، صدر الدین محمد، ص۳۷، تصحیح و تحقیق از دکتر سید حسین موسویان، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، .
نه تقدم ذات علت بر ذات معلول که تقدم به علیت است. [۷]
نهایه الحکمه، طباطبایی، محمد حسین، ص۲۲۶، قم، نشر اسلامی، ۱۴۲۲ق، چ شانزدهم.
تفاوت این دو قسم در این است که در تقدم و تاخر علی، برای معلول ذاتی مستقل از علت اعتبار می‌شود، البته ذاتی که قائم به علت می‌باشد. فلاسفه پیشین گمان می‌کردند که علت و معلول هر کدام وجودی جداگانه دارند و فقط فرقشان در آن است که وجود علت، بنفسه است و وجود معلول بغیره. بنابراین، تقدم و تاخر علی را میان ذات علت و ذات معلول تصویر نموده و می‌گفتند که علت در وجوب وجود خود بر معلول تقدم دارد و معلول در وجوب وجود خود از علت متاخر است. اما با ظهور ملاصدرا و پیدایش مکتب تاله و بر اساس اصول حکمت متعالیه ، معلول وجودی سوای علت ندارد و هر چه هست عین ربط به علت است. وجود معلول در علت است و از شئون و مراتب علت محسوب می‌گردد. بنابراین تقدم علت بر معلول، تقدم یک وجود مستقل بر وجود دیگر نیست، بلکه نوع دیگری از تقدم است که تقدم به حق نامیده می‌شود.ملاصدرا در این زمینه می‌گوید: وجود هر علت موجبه ، بر وجود معلول ذاتی خود، به این نحو از تقدم، مقدم است. زیرا فلاسفه معتقدند که علت فاعلی چیزی است که در شیئی غیر از خود فاعل تاثیر می‌گذارد. پس تقدم به علیت عبارتست از تقدم ذات فاعل بر ذات معلول. اما تقدم خود وجود علت بر وجود معلول را، بدین خاطر که هیچ رابطه تاثیر و تاثر و فاعلیت و مفعولیت در میان آنها نیست نمی‌توان تقدم علی دانست بلکه حکم آن دو، حکم شیء واحدی است که دارای شئون و اطوار گوناگون است و از یک شان به شان دیگر تطور می‌یابد. بر اساس نگرش صدرا، حق تعالی به اعتبار تجلی وی در اسمای خویش و هم به اعتبار تنزل وی در مراتب شؤون وجودیه خود (که عبارتند از وجودات ممکنات) هم متصف به تقدم و هم متصف به تاخر است و اتصاف او به تقدم و تاخر به نفس ذات او است نه به واسطه امری زاید بر ذات. (زیرا فقط اوست که در نخستین مراتب کثرت در اسما و صفات خویش از قبیل عالم و قادر و مرید تجلی می‌کند و وجود در مقام ذات تقدم بر وجود و ظهور و تجلی در مقام اسما و صفات دارد و نیز اوست که در سایر مراتب وجود از عقول تا به اجرام و عناصر که همگی شؤون وجودیه او هستند تنزل می‌کند و وجودش در اصل مرتبه ذات تقدم بر شؤون وجودیه او دارد. پس او است که در حقیقت به نفس ذات خویش هم متقدم است و هم متاخر). پس هیچ متقدمی، متقدم و هیچ متاخری متاخر نمی‌شود مگر به حق لازم و قضای حتمی. (یعنی به نفس وجودی که حق حقیقی است و تحقق هر وجودی در هر مرتبه‌ای و تجلی وی در هر منزل و مقامی و تشان او به هر شان و نام و نشانی امری لازم و ضروری و غیر قابل تغییر و تبدیل است و لایق و شایسته او است). [۹]
فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، سجادی، سید جعفر، ج۱، ص۱۵۶.
۲.۱ - اشکال بر دیدگاه ملاصدراممکن است که ایراد شود چطور ملاصدرا که این تقدم را بیان و معرفی نموده است و می‌گوید در میان وجود علت و معلول هیچ گونه تاثیر و تاثری نیست، در حالی که طبق اصالت وجود و خصوصا بر اساس نظر خود مصنف، چیزی که جعل و خلق می‌شود، وجود است. پس چطور چنین چیزی که قرار است همانی باشد که در عالم خارج و عینی تاثیر می‌گذارد، هیچ گونه تاثیری نمی‌تواند بگذرد و هیچ رابطه‌ای با وجود معلولش ندارد. ۲.۱.۱ - جواب اشکالدو جواب از این ایراد داده شده است: ۱. وجود به اعتبار اصل اولیه و خلقت اولیه اش که بر سنخ واحدی است و تکه تکه نشده است، نمی‌تواند بر چیزی تاثیر بگذارد. ۲. وجود اگرچه چیزی است که مجعول بالذات است و همان است که در جهان عینی جعل می‌شود ولی تا ماهیت نباشد نمی‌تواند در چیزی تاثیر داشته باشد. به عبارت دیگر بروز مجعولیت او و توانایی تاثیر گذار بودن او در جهان خارج پس از این است که دارای ماهیت باشد. [۱۰]
تعلیقات ملا هادی سبزواری بر اسفار اربعه، اسفار ا ربعه، ج۳، ص۲۵۸.
۳ - ملاک تقدم و تاخر بالحقیک صفت در هر قسم از اقسام تقدم و تاخر نیاز است که باید متقدم و متاخر با اختلاف در آن شرکت داشته باشند به طوری که هر چه متاخر داشته باشد باید متقدم هم داشته باشد نه بر عکس. این صفت را ملاک می‌نامیم که در هر یک از اقسام تقدم و تاخر متفاوت است. [۱۱]
کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، علامه حلی، حسن به یوسف، ص۵۷، تحقیق ایت الله حسن زاده املی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق.
[۱۲]
الهیات شفا، ص۱۶۳.
در تقدم و تاخر بالحق این ملاک عبارتست از شان الهی [۱۳]
الحکمه المتعالیه فی الاسفار الاربعه، ملاصدرا، صدر الدین محمد، ج۳، ص۲۲۷.
و یا اشتراک آن دو وجود در وجود، خواه این وجود مستقل باشد یا رابط. بدین صورت که تقدم وجود علت همراه با استقلال اوست و تاخر وجود معلول به این است که رابط است و عین ربط و نیاز به علتش است.۴ - پانویس
۵ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «تقدم و تاخر بالحق». |