زمان تقریبی مطالعه: 6 دقیقه
 

تصریع (علم بدیع)




تَصْریع، از محسنات لفظی بدیع است. این واژه از مصراع گرفته شده و به معنای برابری عروض (آخرین تفعلۀ مصراع اول) با ضرب (آخرین تفعلۀ مصراع دوم) در وزن، اعراب و قافیه است. این صنعت در میان شاعران و نویسندگان عرب از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است.


۱ - واژه‌شناسی


واژۀ تصریع ظاهراً از روی کلمۀ مصراع (لنگۀ در = نیم بیت) ساخته شده
[۱] ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۸، ص۱۹۹، ذیل صرع.    
و در اصطلاح علم بدیع آن است که عروض (آخرین تفعلۀ مصراع اول) را در وزن و اعراب و قافیه با ضرب (آخرین تفعلۀ مصراع دوم) برابر گردانند و در کاستی و فزونی هر دو را یکسان نمایند.
[۲] ابن‌ابی‌اصبع، عبدالعظیم، تحریر التحبیر، ج۱، ص۳۰۵، به کوشش حفنی محمدشرف، قاهره، ١٣٨٣ق/١٩٦٣م.    
[۳] ابن‌رشیق، حسن، العمدة، ج۱، ص۱۷۳، به کوشش محمد قرقزان، بیروت، ١٤٠٨ق/١٩٨٨م.    

از مزایای تصریع در نظر نویسندگان پیشین یکی آن است که خواننده یا شنونده، با شنیدن مصراع اول، می‌تواند قافیۀ مصراع دوم را پیشاپیش حدس بزند.
[۴] ابن‌اثیر، نصرالله، المثل السائر، ج۱، ص۲۵۹، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، ١٩٩٥م.    
[۵] خفاجی، عبدالله، سرالفصاحة، ج۱، ص۱۸۹، به کوشش عبدالمتعال صعیدی، قاهره، ١٣٧٢ق/١٩٥٣م.    


۲ - جایگاه تصریع در ادبیات عرب


پدیده تصریع از دیرباز توجه بسیاری از دانشمندان و شاعران عرب را به خود معطوف داشته است. شاعران جاهلی و مخضرم ناخودآگاه از این آرایۀ هم‌نواساز بهره‌برداری کرده‌اند
[۶] ناقوری، ادریس، المصطلح النقدی، ج۱، ص٢٦٦، طرابلس، ١٩٨٤م هادی نظری ‌منظم آهنی، غلامحسین، معانی بیان، تهران، ۱۳۶۰ش.
و نمونه‌های متعددی از آن را در شعر امرؤالقیس می‌توان یافت.
[۷] خفاجی، عبدالله، سرالفصاحة، ج۱، ص٢٢١، به کوشش عبدالمتعال صعیدی، قاهره، ١٣٧٢ق/١٩٥٣م.    
[۸] مطلوب، احمد، معجم النقد العربی القدیم، ج۱، ص٣٤٦، بغداد، ١٤٠٩ق/١٩٨٩م.


ظاهراً نخستین کسی که به این آرایه، به عنوان اصطلاح فنی نگریسته، خلیل بن احمد (د ح١٧٠ق) است
[۹] مطلوب، احمد، معجم النقد العربی القدیم، ج۱، ص٣٤٦، بغداد، ١٤٠٩ق/١٩٨٩م.
[۱۰] موسی، احمد ابراهیم، الصبغ البدیعی، ص١٥٦، قاهره، ١٣٨٨ق/١٩٦٩م.
[۱۱] عکاوی، انعام فوّال، المعجم المفصل فی علوم البلاغة، ج۱، ص٣٦٦، به کوشش احمد شمس‌الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه.
که تصریع را از محاسن و محسنات سخن برمی‌شمرد.
[۱۲] عکاوی، انعام فوّال، المعجم المفصل فی علوم البلاغة، ج۱، ص٣٦٦، به کوشش احمد شمس‌الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه.
و ابوتمام (د٢٣١ق) آن را سبب زیبایی بیت می‌داند.
[۱۳] خفاجی، عبدالله، سرالفصاحة، ج۱، ص۱۸۹، به کوشش عبدالمتعال صعیدی، قاهره، ١٣٧٢ق/١٩٥٣م.    
[۱۴] مطلوب، احمد، معجم النقد العربی القدیم، ج۱، ص٣٤٦، بغداد، ١٤٠٩ق/١٩٨٩م.

قدامه (د ٣٣٧ق) تصریع را پدیدۀ رایج طبیعی و عادی تلقی کرده، می‌گوید: همۀ شاعران کهن و نوپرداز از آن بهره برد‌ه‌اند و کسی از آن رو نگردانده است.
[۱۵] ابن‌جعفر، قدامه، نقد الشعر، ج۱، ص٦٠، به کوشش کمال مصطفی، قاهره/ بغداد، ١٩٦٢م.    
[۱۶] خطیب، احمد موسی، الشعر فی الدوریات المصریة، ج۱، ص٢٠٧، قاهره، ١٤٠٧ق/١٩٨٧م.
اما ابن‌رشیق (د ٤٥٦ق) آن را ــ با آن‌که غالباً نوعی سجع خوانده شده ــ وسیله‌ای برای تمییز میان شعر و نثر می‌شمارد.
[۱۷] ابن‌رشیق، حسن، العمدة، ج۱، ص٣٢٦، به کوشش محمد قرقزان، بیروت، ١٤٠٨ق/١٩٨٨م.    


۳ - انواع تصریع


ابن‌اثیر (د ٦٣٧ق) تصریع را در شعر چون سجع در نثر می‌داند و برای آن انواعی شمرده است (١/٢٣٧-٢٤٠). این تقسیم‌بندی، یک بار بر حسب معنی (نوع اول) و یک بار از نظر فنی (نوع دیگر) تنظیم شده است:

١. تصریع کامل آن است که هر دو مصراع از نظر معنی کـامل و مستقل از یکدیگر باشند: أفاطِم مهلاً بعض هذا التدلّلِ••• و إن کنتِ أزمعتِ هجراً فأجملی (امرؤالقیس).
۲. مصراع اول ذاتاً مستقل باشد، اما مصرع دوم به آن مرتبط و نیازمند است: قفا نبکِ من ذکری حبیبٍ و منزلِ••• بسقط اللوَی بین‌الدخول فحومل (امرؤالقیس).
٣. تصریع موجَّه، که در آن می‌توان جای دو مصراع را با یکدیگر عوض کرد: مِٰن شروط الصَبوح فی المهرجان••• خفّهُ‌الشرب مع خلوّ المکان (ابن‌حجاج).
٤. تصریع ناقص، که در آن مفهوم مصراع اول تنها با مصراع بعدی تکمیل می‌شود: مغانی الشِعب طیباً فی المغانی••• بمنزلة الربیع من الزمان (متنبی).
٥. تصریع مکرّر، که در هر دو مصراع تصریع به لفظ واحدی باشد: فکلّ ذی غیبةٍ یثوب••• و غائبُ الموتِ لاَیثوب (عبید).
٦. تصریع معلّق، که مصراع اول در آن معلق بر صفتی است که در آغاز مصراع دوم می‌آید: ألا أیها اللیلُ الطویل ألا‌انجلی••• بصبحٍ و ما الإصباحُ منک بأمثلِ (امرؤالقیس).
٧. تصریع مشطور، که در آن، رویّ عروض مغایرت دارد: أقِلنی قد ندمتُ علی الذنوبِ••• و بالاقرار عُدْتُ عن الجحودِ (ابونواس).

۴ - فهرست منابع


(۱) ابن‌ابی‌اصبع، عبدالعظیم، تحریر التحبیر، به کوشش حفنی محمدشرف، قاهره، ١٣٨٣ق/١٩٦٣م.
(۲) ابن‌اثیر، نصرالله، المثل السائر، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، ١٩٩٥م.
(۳) ابن‌رشیق، حسن، العمدة، به کوشش محمد قرقزان، بیروت، ١٤٠٨ق/١٩٨٨م.
(۴) ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب.
(۵) خطیب، احمد موسی، الشعر فی الدوریات المصریة، قاهره، ١٤٠٧ق/١٩٨٧م.
(۶) خفاجی، عبدالله، سرالفصاحة، به کوشش عبدالمتعال صعیدی، قاهره، ١٣٧٢ق/١٩٥٣م.
(۷) عکاوی، انعام فوّال، المعجم المفصل فی علوم البلاغة، به کوشش احمد شمس‌الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه.
(۸) قدامه بن جعفر، نقد الشعر، به کوشش کمال مصطفی، قاهره/ بغداد، ١٩٦٢م.
(۹) مطلوب، احمد، معجم النقد العربی القدیم، بغداد، ١٤٠٩ق/١٩٨٩م.
(۱۰) موسی احمد، ابراهیم، الصبغ البدیعی، قاهره، ١٣٨٨ق/١٩٦٩م.
(۱۱) ناقوری، ادریس، المصطلح النقدی، طرابلس، ١٩٨٤م هادی نظری ‌منظم آهنی، غلامحسین، معانی بیان، تهران، ۱۳۶۰ش.

۵ - پانویس

 
۱. ↑ ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۸، ص۱۹۹، ذیل صرع.    
۲. ↑ ابن‌ابی‌اصبع، عبدالعظیم، تحریر التحبیر، ج۱، ص۳۰۵، به کوشش حفنی محمدشرف، قاهره، ١٣٨٣ق/١٩٦٣م.    
۳. ↑ ابن‌رشیق، حسن، العمدة، ج۱، ص۱۷۳، به کوشش محمد قرقزان، بیروت، ١٤٠٨ق/١٩٨٨م.    
۴. ↑ ابن‌اثیر، نصرالله، المثل السائر، ج۱، ص۲۵۹، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، ١٩٩٥م.    
۵. ↑ خفاجی، عبدالله، سرالفصاحة، ج۱، ص۱۸۹، به کوشش عبدالمتعال صعیدی، قاهره، ١٣٧٢ق/١٩٥٣م.    
۶. ↑ ناقوری، ادریس، المصطلح النقدی، ج۱، ص٢٦٦، طرابلس، ١٩٨٤م هادی نظری ‌منظم آهنی، غلامحسین، معانی بیان، تهران، ۱۳۶۰ش.
۷. ↑ خفاجی، عبدالله، سرالفصاحة، ج۱، ص٢٢١، به کوشش عبدالمتعال صعیدی، قاهره، ١٣٧٢ق/١٩٥٣م.    
۸. ↑ مطلوب، احمد، معجم النقد العربی القدیم، ج۱، ص٣٤٦، بغداد، ١٤٠٩ق/١٩٨٩م.
۹. ↑ مطلوب، احمد، معجم النقد العربی القدیم، ج۱، ص٣٤٦، بغداد، ١٤٠٩ق/١٩٨٩م.
۱۰. ↑ موسی، احمد ابراهیم، الصبغ البدیعی، ص١٥٦، قاهره، ١٣٨٨ق/١٩٦٩م.
۱۱. ↑ عکاوی، انعام فوّال، المعجم المفصل فی علوم البلاغة، ج۱، ص٣٦٦، به کوشش احمد شمس‌الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۱۲. ↑ عکاوی، انعام فوّال، المعجم المفصل فی علوم البلاغة، ج۱، ص٣٦٦، به کوشش احمد شمس‌الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه.
۱۳. ↑ خفاجی، عبدالله، سرالفصاحة، ج۱، ص۱۸۹، به کوشش عبدالمتعال صعیدی، قاهره، ١٣٧٢ق/١٩٥٣م.    
۱۴. ↑ مطلوب، احمد، معجم النقد العربی القدیم، ج۱، ص٣٤٦، بغداد، ١٤٠٩ق/١٩٨٩م.
۱۵. ↑ ابن‌جعفر، قدامه، نقد الشعر، ج۱، ص٦٠، به کوشش کمال مصطفی، قاهره/ بغداد، ١٩٦٢م.    
۱۶. ↑ خطیب، احمد موسی، الشعر فی الدوریات المصریة، ج۱، ص٢٠٧، قاهره، ١٤٠٧ق/١٩٨٧م.
۱۷. ↑ ابن‌رشیق، حسن، العمدة، ج۱، ص٣٢٦، به کوشش محمد قرقزان، بیروت، ١٤٠٨ق/١٩٨٨م.    


۶ - منبع


دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تصریع»، شماره۵۹۵۰.    


رده‌های این صفحه : ادبیات عرب | اصطلاحات بلاغی | اصطلاحات علم بدیع




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.