تربتتُرْبَت، خاک اطراف مرقد پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و آرامگاه امامان و امام‌زادگان، به ویژه خاک کربلا، قتلگاه امام حسین (علیه‌السّلام) که نزد شیعیان حرمت و قداست ویژه‌ای دارد. ۱ - واژهشناسیتربت در لغت به معنای خاک، هر خاک مقدس و مطهر، خاک کربلا، خاکِ شفا دهندۀ بیماری‌ها و دردها، [۱]
رامپوری، غیاث‌الدین محمد، غیاث‌اللغات، ج۱، ص۲۰۰، به کوشش منصور ثروت، تهران، ۱۳۷۵ش.
[۲]
آنندراج، محمدپادشاه، تهران، ج۲، ص۱۰۶۵، ۱۳۳۶ش.
[۳]
داعی‌الاسلام، محمدعلی، فرهنگ نظام، ج۲، ص۲۳۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۰۵ش.
[۴]
نفیسی، علی‌اکبر، فرهنگ، ج۲، ص۸۴۵، تهران، ۱۳۴۳ش.
[۵]
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامۀ دهخدا.
و مجازاً به معنای گور، مقبره و مرقد آمده است [۶]
رامپوری، غیاث‌الدین محمد، غیاث‌اللغات، ج۱، ص۲۰۰، به کوشش منصور ثروت، تهران، ۱۳۷۵ش.
[۷]
نفیسی، علی‌اکبر، فرهنگ، ج۲، ص۸۴۵، تهران، ۱۳۴۳ش.
(برای تربت در معنای گور و مرقد و مقبره در متون و ادب پارسی،) [۸]
حدود‌العالم، به کوشش منوچهر ستوده، ج۱، ص۱۱۰، تهران، ۱۳۴۰ش.
[۹]
حدود‌العالم، به کوشش منوچهر ستوده، ج۱، ص۱۴۲، تهران، ۱۳۴۰ش.
[۱۰]
بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، ج۱، ص۳۳۵، به کوشش علی‌اکبر فیاض، مشهد، ۱۳۵۰ش.
[۱۱]
مسعود، سعد سلمان، دیوان، ج۱، ص۳۴۹، به کوشش غلامرضا رشید یاسمی، تهران، ۱۳۱۸.
[۱۲]
خاقانی شروانی، دیوان، ج۱، ص۳۰۳، به کوشش ضیاء‌الدین سجادی، تهران، ۱۳۵۷ش.
[۱۳]
خاقانی شروانی، دیوان، ج۱، ص۹۱۰، به کوشش ضیاء‌الدین سجادی، تهران، ۱۳۵۷ش.
[۱۴]
سعدی، گلستان، ج۱، ص۳۲، به کوشش نورالله ایزد پرست، تهران، ۱۳۶۱ش.
[۱۵]
سعدی، بوستان، ص۱۸۰، به کوشش نورالله ایزدپرست، تهران، ۱۳۵۶ش.
[۱۶]
حافظ، دیوان، به کوشش رشید عیوضی و اکبر بهروز، ج۱، ص۳۳۶، تهران، ۱۳۶۵ش.
از تربت به مناسبت در باب‌هاى طهارت، صلات، حج و اطعمه و اشربه سخن رفته است.۲ - دیدگاه معصومیندر کتاب‌های فقه و حدیث شیعی روایت‌های متعددی از قول پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و دیگر امامان دربارۀ اعتبار و ارزش معنوی و احکام و آداب ویژۀ مربوط به آن آمده است. بر اساس روایت‌های مربوط به واقعۀ شهادت امام حسین (علیه‌السّلام)، نخستین بار جبرئیل با دادن تربتِ سرخ رنگ کربلا به حضرت محمد (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، او را از شهادت امام حسین (علیه‌السّلام) و ریخته شدن خون پاک او در سرزمین کربلا آگاه کرد (برای احادیث متواتر دربارۀ این روایت) [۱۹]
بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۱۷، ص۱۲۴-۱۳۱، قم، ۱۳۶۳-۱۳۶۷ش.
در برخی از روایات تاریخی ـ مذهبی شفاخواهی از تربت حمزه عموی پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، و دیگر شهدا و صالحان در میان مسلمانان صدر اسلام رایج بوده است. [۲۲]
سمهودی، علی، وفاء الوفاء، ج۲، ص۵۴۴، به کوشش محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
۳ - مزایاى تربت امام حسینمزایاى تربت امام حسین علیه السّلام عبارتند از: ۱. افضل بودن سجده بر آن. ۲. استحباب ساختن تسبیح از آن. ۳. استحباب نوشتن شهادتین و سایر چیزهایى که به میت تلقین مى‌شود بر روى کفن با آن. ۴. استحباب قرار دادن مقدارى از آن در مقابل صورت یا زیر گونه میت در قبر ۵. استحباب مخلوط کردن آن با کافور در حنوط. البتّه مواضعى از بدن که با احترام تربت منافات دارد با آن حنوط نمى‌شود. ۶. استحباب برداشتن کام نوزاد با آن. ۷. جواز خوردن آن به اندازه یک نخود متوسط به قصد شفا. ۸. استحباب همراه داشتن آن در سفر. ۴ - کاربرد تربت امام حسینکاربرد تربت امام حسین (علیه‌السّلام) در فرهنگ شیعی بسیار اهمیت داشته است و شیعیان برای ثواب، شفاخواهی، برکت‌زایی، زدودن ترس و دفع بلا یا رفع حوایج و... تربت کربلا را مقدس و متبرک دانسته، و آن را همواره نزد خود نگه می‌داشته‌اند همچنین در برخی روایت‌های شیعی ساختن تسبیح از تربت کربلا و به کاربردن آن برای ذکر و دعا بسیار نیکو و پرثواب شمرده شده است برای اطلاعات بیشتر دربارۀ تسبیح تربت، نک: ه د، تسبیح؛ برای ترکیبات مُهر خاک، مُهرکربلا، مُهرخاک کربلا، مُهر تربت، مُهر‌سجده و مُهر‌نماز در متون و ادب فارسی، [۳۹]
آنندراج، محمدپادشاه، تهران، ج۶، ص۴۲۱۹، ۱۳۳۶ش.
[۴۰]
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامۀ دهخدا، ذیل مُهر.
۴.۱ - کام‌برداشتن نوزاددر برخی دیگر از احادیث شیعی کام برداشتن نوزادان با تربت سفارش و مستحب شمرده شده است. [۴۱]
طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، ج۱، ص۷۰۶، قم، ۱۴۰۷-۱۴۱۷ق.
[۴۲]
محقق حلی، جعفر، المعتبر فی شرح المختصر، ج۱، ص۲۹۹-۳۰۰، قم، ۱۳۶۴ش.
از همین‌رو، در فرهنگ سنتی ایران رسم بود که کام (سَقّ) نوزادان را با تربت کربلا بر‌می‌داشتند، به این طریق که انگشت اشارۀ (سَبّابه) آغشته به تربت را به دهان نوزاد می‌کردند و سقّ او را به بالا فشار می‌دادند تا به باور خود راه دهان نوزاد باز شود [۴۳]
بلوکباشی، علی، «زایمان»، ج۱، ص۶۶، پیام نوین، تهران، ۱۳۴۴ش، س ۷، شم ۸.
[۴۴]
اسدیان خرم‌آبادی، محمد و دیگران، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، ج۱، ص۲۵۲، تهران، ۱۳۵۸ش.
[۴۵]
رضایی، جمال، بیرجندنامه، ج۱، ص۳۵۰، به کوشش محمود رفیعی، تهران، ۱۳۸۱ش.
و از بلایا و امراض در امان بماند و سلامتش تا آخر عمر تضمین شود. [۴۶]
شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، ج۵، ص۱۵۷، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۴۷]
آنندراج، محمدپادشاه، تهران، ذیل کام برداشتن، ۱۳۳۶ش.
[۴۸]
بلوکباشی، علی، «زایمان»، ج۱، ص۶۶، پیام نوین، تهران، ۱۳۴۴ش، س۷، شم۸.
۴.۲ - فقرزداییفقرزدایی و افزایش درآمد و روزی از دیگر آثار و فواید تربت است که فقهای شیعی به آن اشاره دارند و نیز همراه داشتن تربت در سفر و حضر و خوردن مقداری از آن را سفارش کرده‌اند در گذشته برخی از شیعیان ایران روز اول هر ماه برای ثواب و برکت بخشیدن به ماه کمی تربت کربلا می‌خوردند. [۵۲]
هدایت، صادق، نیرنگستان، ج۱، ص۱۱۴، تهران، ۱۳۱۱ش.
برخی از مردم ایران تربت کربلا را دوای هر دردی می‌دانند و برای شفای بیماران تربت یا آب تربت کربلا (آبی که اندکی تربت در آن ریخته باشند) به آن‌ها می‌خورانند. گاهی نیز تربت را با باران نیسان [۵۳]
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، ذیل نیسان.
می‌آمیختند و به بیماران می‌نوشاندند.در زمان شیوع بیماری آبله در تهران قدیم، مردم چشم، گوش و زبان کودکانی را که آبله گرفته بودند، با تربت کربلا مُهر می‌کردند. به این ترتیب که اندکی تربت در هر یک از گوش‌های کودک و روی پلک چشم او می‌مالیدند و کمی هم روی زبانش می‌گذاشتند و به حقِ الله، حقِ محمد، علی، حسن و حسین سوگند می‌خوردند تا آبله بر این عضوهای بدن کودک آسیب نرساند. برای آسانی زایمان و تسکین درد زائو نیز به او آب تربت می‌دادند و با انگشت آغشته به آب تربت بر روی شکم زائو خطوطی رسم می‌کردند. [۵۴]
شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، ج۱، ص۴۹۱، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۵۵]
شاملو، احمد، کتاب کوچه، ج۱، ص۱۱۰، تهران، ۱۳۷۹ش.
[۵۶]
شاملو، احمد، کتاب کوچه، ج۱، ص۲۳۸- ۲۳۹، تهران، ۱۳۷۹ش.
۴.۳ - بهترین سجدهگاهبراساس منابع حدیثی و فقهی متواتر شیعی بهترین چیز برای سجده و نهادن پیشانی بر آن تربت است. [۵۸]
بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، ج۷، ص۲۶۰، قم، ۱۳۶۳-۱۳۶۷ش.
برخی از فقها نیز سجده کردن بر تربت را موجب رقت قلب دانسته‌اند. [۵۹]
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲، ص۱۷۷، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م.
از این رو، نمازگزاران سجده بر مُهر تربت کربلا، ذکر با تسبیح تربت کربلا و همراه داشتنِ تربت را ثواب و بسیار مفید و نیکو می‌دانستند. [۶۰]
شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، ج۵، ص۱۵۷، تهران، ۱۳۶۷ش.
زنان خراسان نقش بستن شکل مُهر تربت، تسبیح و پنجه را روی آش یا حلوای نذری، علامتی برای قبولی نذر و نیازشان می‌پنداشتند. [۶۱]
شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، ج۱، ص۲۹، تهران، ۱۳۶۳ش.
کشاورزان برخی جاها برای برکت‌زایی و پر‌بارشدن گندم‌زارها خاک تربت بر مزارع می‌پاشیدند.۴.۴ - تفال به تربت کربلااز تربت کربلا برای تفال و استخاره نیز استفاده می‌کردند. مثلاً مردم لرستان برای پیش‌بینی فرجام کاری یا خوش یمنی و بدیمنی آن «فال وجب» می‌گرفتند، به این طریق که پس از گرفتن وضو کف دست راست را در تربت کربلا می‌زدند و از نوک انگشتان تا انتهای ساعد دست چپ را وجب می‌کردند. [۶۲]
اسدیان خرم‌آبادی، محمد و دیگران، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، ج۱، ص۱۹۴، تهران، ۱۳۵۸ش.
۴.۵ - کاربردهای دیگرهمچنین رسم بود که پیش از چانه‌انداختن [۶۳]
تشیع در هند، ترجمۀ آزرمیدخت مشایخ فریدنی، تهران، ۱۳۷۲ش.
فرد، خویشان نزدیک او در دهانش آب تربت می‌ریختند تا با تربت تطهیر شود و راحت جان دهد و اگر نتواند شهادتین را بر زبان آورد، به حرمت آب تربت نکیرین و شیاطین به او گزندی نرسانند.در تهران نیز رسم بود که به هنگام غسل و پیش از کفن کردن مرده، گلوبند و دست‌بند و انگشتری از تربت کربلا که نام ۵ تن بر آن حک شده بود، به گردن و دست و انگشت زن مرده می‌آویختند و دانه‌هایی از تربت روی چشمان و زبان او می‌گذاشتند. به دست مرد مُرده نیز تسبیحی از تربت می‌دادند، به این‌نیت که مرده از عذاب‌ها و فشار قبر در امان باشد. [۶۴]
بلوکباشی، علی، «آیین به خاک سپردن مرده و سوگواری آن»، ج۱، ص۷۳-۷۴، پیام نوین، تهران، ۱۳۴۴ش، س ۷، شم ۹.
[۶۵]
ماسه، هانری، معتقدات و آداب ایرانی، ج۱، ص۱۴۶، ترجمۀ مهدی روشن ضمیر، تهران، ۱۳۵۵ش.
[۶۶]
شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، ج۵، ص۱۵۷، تهران، ۱۳۶۷ش.
بر سنگ مزار نیز گاهی شکل مُهر و تسبیح حک می‌کردند تا زهد و ایمان مرده را نشان دهند. [۶۷]
ماسه، هانری، معتقدات و آداب ایرانی، ج۱، ص۱۸۷، ترجمۀ مهدی روشن ضمیر، تهران، ۱۳۵۵ش.
پورکریم نقش و نگارهای روی سنگ مزارها را «نشانۀ زندگی انسانها و نمودار‌اندیشه‌های عامیانۀ» مردم دانسته است و نقش و نگار مهر و تسبیح، شانه، گُل، برگ، و داس و... کنده شده بر روی سنگ مزارها را نشانی از زندگی، پیشه و کار و ایمان و مسلمانی متوفا دانستـه است. [۶۸]
پورکریم، هوشنگ، «سنگ‌مزارهای ایران»، ص۳۱، هنر و مردم، تهران، ۱۳۴۲ش، شم ۱۲.
[۶۹]
پورکریم، هوشنگ، «سنگ‌مزارهای ایران»، ص۳۹، هنر و مردم، تهران، ۱۳۴۲ش، شم ۱۲.
[۷۰]
پورکریم، هوشنگ، «پاکده»، ج۱، ص۱۰، هنر و مردم، تهران، ۱۳۴۳ش، شم ۲۷.
[۷۱]
پورکریم، هوشنگ، «پاز، ج۱، ص۲۹-۳۱، زادگاه فردوسی»، هنر و مردم، تهران، ۱۳۴۸ش، شم ۸۲.
تربت در مراسم مذهبی خوجه‌های اسماعیلی هند نیز کاربرد دارد. ذکر با تسبیح تربت کربلا پس از نماز و ذکر و دعا برای «شاه غریب میرزا» و روا شدن حاجات از جمله اعمال مذهبی اسماعیلیها ست. هر روز در جماعت خانه‌ها، پس از مراسم دعای بامداد و هر ماه در شامگاهان به هنگام برآمدن ماه نو فردی که «امام» خوانده می‌شد،اندکی آب تربت کربلا به هر نماز‌گزار می‌نوشاند. [۷۲]
هالیستر، جان نورمن، تشیع در هند، ج۱، ص۴۳۴، ترجمۀ آزرمیدخت مشایخ فریدنی، تهران، ۱۳۷۲ش.
زایران مرقد امام حسین (علیه‌السّلام) و دیگر اماکن متبرک، معمولاً با خود مُهر و تسبیح تربت به ارمغان می‌آورند. برخی نیز مهر و تسبیح نذر مساجد و امام‌زاده‌ها می‌کنند. [۷۳]
شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، ج۵، ص۱۵۶-۱۵۷، تهران، ۱۳۶۷ش.
[۷۴]
شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، ج۵، ص۱۶۰-۱۶۲، تهران، ۱۳۶۷ش.
از این‌رو، بازارها و دکان‌هایی برای فروش مهر و تسبیح در اطراف حرم امامان و امام‌زادگان بر پا می‌شود. [۷۵]
شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، ج۵، ص۱۶۰-۱۶۲، تهران، ۱۳۶۷ش.
برداشتن تربت امام حسین (علیه‌السّلام) با وضو و غسل و به هنگام خواندن قرآن و بوسیدن و بر چشم نهادن آن تاثیر بیشتر و سریع‌تری در رفع مشکلات حوایج دارد. [۷۶]
ابن‌قولویه، جعفر، کامل الزیارات، ج۱، ص۲۷۹-۲۸۰، به کوشش عبدالحسین امینی، نجف، ۱۳۵۶ق.
[۷۷]
طوسی، محمد، مصباح المتهجد، ج۱، ص۷۳۱-۷۳۲، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
[۷۸]
مقدس اردبیلی، احمد، مجمع الفائدة و البرهان، ج۱۱، ص۲۳۶، به کوشش مجتبی عراقی و دیگران، قم، ۱۴۱۴ق.
۵ - احکام تربتاز میان تربت‌هاى محترم و مقدّس، تربت قبر امام حسین (علیه‌السّلام) از فضیلت و مزایاى خاصّى برخوردار است. در برخى روایات از آن به داروى اکبر و شفابخش همه بیماری‌ها، تعبیر شده است. در روایات براى برداشتن تربت از حائر حسینی (علیه‌السّلام) آدابى ذکر شده است، از جمله: غسل کردن، [۸۰]
طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم،العروة الوثقى، ج۱، ص۴۶۳.
خواندن سوره‌هاى حمد، معوذتین ، اخلاص، کافرون، قدر و یس؛ همچنین خواندن آیة الکرسی و دعاى مأثور از ائمّه (علیهم‌السّلام). براى خوردن تربت امام حسین (علیه‌السّلام) نیز آدابى ذکر شده است، از جمله: بوسیدن، بر روى چشم گذاشتن، خواندن دعاى مأثور و تلاوت سوره قدر بر آن. تربت قبر مطهّر رسول اکرم (صلّی‌اللّه‌علیه‌و‌آله‌وسلم) و سایر معصومان (علیهم‌السّلام) محترم است و نجس کردن یا استنجاء با آن حرام، و ازاله نجاست از آن در صورت نجس شدن واجب است. برخى فقها فروختن تربت قبر معصومان (علیهم‌السّلام) را به کافر از جهت تنافى آن با حرمت تربت، جایز و صحیح ندانسته اند. ۶ - حریم تربتحریم تربت قبر مطهر در روایات، مختلف بیان شده است؛ پنج فرسخ، یک فرسخ، هفتاد ذراع، ۲۵ ذراع و بیست ذراع از چهار جانب قبر، که بر مراتب فضیلت حمل شده است؛ بدین معنا که هرچه به قبر نزدیک‌تر باشد فضیلت آن بیشتر است. ۷ - فهرست منابع(۱) آنندراج، محمدپادشاه، تهران، ۱۳۳۶ش. (۲) ابن‌بابویه، محمد، من لایحضره الفقیه، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۴۱۴ق. (۳) ابن‌قولویه، جعفر، کامل الزیارات، به کوشش عبدالحسین امینی، نجف، ۱۳۵۶ق. (۴) اسدیان، خرم‌آبادی محمد و دیگران، باورها و دانسته‌ها در لرستان و ایلام، تهران، ۱۳۵۸ش. (۵) امینی، عبدالحسین، سیرتنا و سنتنا، نجف، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۵م. (۶) بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة، قم، ۱۳۶۳-۱۳۶۷ش. (۷) بلوکباشی، علی، «آیین به خاک سپردن مرده و سوگواری آن»، پیام نوین، تهران، ۱۳۴۴ش، س ۷، شم ۹. (۸) بلوکباشی، علی، «زایمان»، پیام نوین، تهران، ۱۳۴۴ش، س ۷، شم ۸. (۹) بلوکباشی، علی، یادداشتهای منتشر نشده. (۱۰) بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به کوشش علی‌اکبر فیاض، مشهد، ۱۳۵۰ش. (۱۱) پورکریم، هوشنگ، «پاز، زادگاه فردوسی»، هنر و مردم، تهران، ۱۳۴۸ش، شم ۸۲. (۱۲) پورکریم، هوشنگ، «پاکده»، هنر و مردم، تهران، ۱۳۴۳ش، شم ۲۷. (۱۳) پورکریم، هوشنگ، «سنگ‌مزارهای ایران»، هنر و مردم، تهران، ۱۳۴۲ش، شم ۱۲. (۱۴) حافظ، دیوان، به کوشش رشید عیوضی و اکبر بهروز، تهران، ۱۳۶۵ش. (۱۵) حدود‌العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۰ش. (۱۶) خاقانی شروانی، دیوان، به کوشش ضیاء‌الدین سجادی، تهران، ۱۳۵۷ش. (۱۷) داعی‌الاسلام، محمدعلی، فرهنگ نظام، حیدرآباد دکن، ۱۳۰۵ش. (۱۸) رضایی، جمال، بیرجندنامه، به کوشش محمود رفیعی، تهران، ۱۳۸۱ش. (۱۹) سعدی، بوستان، به کوشش نورالله ایزدپرست، تهران، ۱۳۵۶ش. (۲۰) سعدی، بوستان، گلستان، به کوشش نورالله ایزد پرست، تهران، ۱۳۶۱ش. (۲۱) سمهودی، علی، وفاء الوفاء، به کوشش محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۲۲) شاملو، احمد، کتاب کوچه، تهران، ۱۳۷۹ش. (۲۳) شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، ۱۳۶۳ش. (۲۴) شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، ۱۳۶۷ش. (۲۵) صاحب جواهر، محمد حسن نجفی، جواهر الکلام، بیروت، ۱۹۸۱م. (۲۶) طبرسی، حسن، مکارم الاخلاق، به کوشش محمدحسین اعلمی، بیروت، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م. (۲۷) طوسی، محمد، الامالی، قم، ۱۴۱۴ق. (۲۸) طوسی، محمد، الخلاف، قم، ۱۴۰۷-۱۴۱۷ق. (۲۹) طوسی، محمد، مصباح المتهجد، بیروت، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م. (۳۰) رامپوری، غیاث‌الدین محمد، غیاث‌اللغات، به کوشش منصور ثروت، تهران، ۱۳۷۵ش. (۳۱) لغت‌نامۀ دهخدا. (۳۲) ماسه، هانری، معتقدات و آداب ایرانی، ترجمۀ مهدی روشن ضمیر، تهران، ۱۳۵۵ش. (۳۳) مجلسی، محمدتقی، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۳۴) محقق حلی، جعفر، المعتبر فی شرح المختصر، قم، ۱۳۶۴ش. (۳۵) مسعود، سعد سلمان، دیوان، به کوشش غلامرضا رشید یاسمی، تهران، ۱۳۱۸. (۳۶) مفید، محمد، المزار، به کوشش محمدباقر ابطحی، قم، ۱۴۱۳ق. (۳۷) مقدس، اردبیلی احمد، مجمع الفائدة و البرهان، به کوشش مجتبی عراقی و دیگران، قم، ۱۴۱۴ق. (۳۸) نراقی، احمد، مستند الشیعة، قم، ۱۴۱۸ق. (۳۹) نفیسی، علی‌اکبر، فرهنگ، تهران، ۱۳۴۳ش. (۴۰)هالیستر، جان نورمن، تشیع در هند، ترجمۀ آزرمیدخت مشایخ فریدنی، تهران، ۱۳۷۲ش. (۴۱) هدایت، صادق، نیرنگستان، تهران، ۱۳۱۱ش. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «تربت»، شماره۵۸۵۸. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (علیهم‌السلام)، ج۲، ص ۴۳۵. |