تذکره حزینتذکره حزین (یا تذکرة المعاصرین)، تذکره‌ای در شرح احوال شاعران و علمای شیعی ایران، تألیف شیخ محمدعلی حزینِ لاهیجی، شاعر و عالم عصر صفوی است. این تذکره شامل شرح حال یکصد تن از عالمان و شاعران معاصر مؤلف، از ۱۱۰۳ تا ۱۱۶۵، است. حزین تذکره خود را در اواخر ۱۱۶۵، هنگام اقامتش در هندوستان و ظرف مدت نه روز، نگاشته است. [۱]
محمدعلی بن ابی طالب حزین، تذکرة المعاصرین، ج۱، ص۹۰، چاپ معصومه سالک، تهران ۱۳۷۵ش.
[۲]
محمدعلی بن ابی طالب حزین، تذکرة المعاصرین، ج۱، ص۳۶، چاپ معصومه سالک، تهران ۱۳۷۵ش.
۱ - محتوای تذکره حزینکتاب با یک مقدمه انتقادی شروع میشود. مؤلف در مقدمه ضمن نقد تذکره‌های معاصرینش، آنها را مملو از تحریفات و اشتباهات فاحش می‌داند [۳]
محمدعلی بن ابی طالب حزین، تذکرة المعاصرین، ج۱، ص۹۲، چاپ معصومه سالک، تهران ۱۳۷۵ش.
و ضعف آنها را عدم دقت در ذکر احوال و بی‌احتیاطی در نسبت دادن اشعار به شاعران ذکر می‌کند. [۴]
محمدعلی بن ابی طالب حزین، تذکرة المعاصرین، ج۱، ص۹۲، چاپ معصومه سالک، تهران ۱۳۷۵ش.
تذکره حزین، علاوه بر مقدمه، دو بخش دارد؛ بخش اول یا فرقه اول شامل شرح حال و نمونه آثار بیست تن ازعلمای معاصر اوست، [۵]
محمدعلی بن ابی طالب حزین، تذکرة المعاصرین، ج۱، ص۹۷ـ۱۳۹، چاپ معصومه سالک، تهران ۱۳۷۵ش.
و بخش دوم یا فرقه دوم شامل شرح زندگانی و نمونه اشعار هشتاد و یک تن از شعرای معاصر نویسنده است. [۶]
محمدعلی بن ابی طالب حزین، تذکرة المعاصرین، ج۱، ص۱۴۱ـ ۲۲۸، چاپ معصومه سالک، تهران ۱۳۷۵ش.
۲ - مقایسه تذکره حزین با تذکره‌های دیگراین تذکره در مقایسه با تذکره‌های هم‌عصر حزین از ویژگی‌های ممتاز برخوردار است. ۳ - انتقادات واطلاعات حزینشاعرانی که حزین معرفی کرده است، یا آنان را در خانه پدری ملاقات کرده و یا با ایشان دوستی و مراوده داشته است و یا استاد او بوده‌اند. تذکره او از این حیث، دارای اطلاعات دقیق و قابل اعتمادی است که شاید در تذکره‌های مشابه و معاصر نتوان یافت. [۷]
محمدعلی بن ابی طالب حزین، تذکرة المعاصرین، ج۱، ص۳۰، چاپ معصومه سالک، تهران ۱۳۷۵ش.
حزین که خود شاعر و دارای ذوق و نکته‌سنجی شاعرانه بوده، درباره شاعران معاصرش اظهارنظرهایی کرده است که ذوق انتقادی او را نشان می‌دهد؛ وی گاه حتی در اشعار آنها تصرفاتی کرده است. [۸]
محمدرضا شفیعی کدکنی، ص ۱۱۱ـ۱۱۲، شاعری در هجوم منتقدان: نقد ادبی در سبک هندی پیرامون شعر حزین لاهیجی، تهران ۱۳۷۵ش.
او هنگام معرفی شاعران، با صراحت، به نقد شعر هر یک نیز می‌پردازد و از این حیث به این کتاب اعتباری ویژه می‌بخشد. [۹]
حزین، مقدمه سالک، ص۳۱ـ۳۲.
[۱۰]
شرح احوال مخلصای کاشانی، ص۱۷۴ـ۱۷۵.
[۱۱]
میر عبدالغنی تفرشی، ص۱۸۷ـ۱۸۸.
[۱۲]
نورس دماوندی، ص۱۹۷.
[۱۳]
میرعسکری قمی، ص۲۰۱.
از مزایای دیگر تذکره حزین ارزش تاریخی آن است؛ مؤلف ضمن معرفی شاعران، گاه به حوادث و وقایع اجتماعی و سیاسی عصر اشاره کرده و وضع حکومت و حاکمان را باز گفته است. همچنین در شرحی که او از حال و روز شاعران هر شهر می‌دهد، وضع فرهنگی و علمی آن شهر مشخص میشود؛ مثلاً شرح حال محمدعلی سکاکی شیرازی [۱۴]
محمدعلی بن ابی طالب ،حزین، تذکرة المعاصرین، ج۱، ص۱۲۸، چاپ معصومه سالک، تهران ۱۳۷۵ش.
و ملاعلی اصفهانی [۱۵]
محمدعلی بن ابی طالب حزین، تذکرة المعاصرین، ج۱، ص۲۱۶، چاپ معصومه سالک، تهران ۱۳۷۵ش.
که در خلال معرفی اولی به استیلای افغانیان بر شیراز و در معرفی دومی به حادثه قتل عام شهر همدان اشاره شده است. [۱۶]
محمدعلی بن ابی طالب حزین، تذکرة المعاصرین، ج۱، ص۳۴، چاپ معصومه سالک، تهران ۱۳۷۵ش.
تذکره حزین در شرح حال شاعران به چگونگی معیشت آنان و نیز هنرهای دیگری جز شعر که شاعر بدان آراسته بوده اشاره کرده است و از این حیث منبع مناسبی برای مطالعه وضع اجتماعی و معیشتی شاعران عصر صفویه است. [۱۷]
محمدعلی بن ابی طالب حزین، تذکرة المعاصرین، ص۳۵-۳۶، چاپ معصومه سالک، تهران ۱۳۷۵ش.
[۱۸]
حزین، ملا علی اصفهانی، ص۲۱۶.
[۱۹]
صاحب مشهدی، ص۲۲۴.
۴ - عمده ترین عیب تذکره حزینعمده ترین عیب این تذکره، اتکای مؤلف آن بر حافظه، و دسترسی نداشتن به منابع و اسناد معتبر است. او برای ذکر نمونه آثار و شرح احوال علما و شاعران صرفاً از حافظه خود بهره جسته است. وی که در مدت نه روز، آن هم در نهایت پریشان حالی، این تذکره را فراهم آورده، بسیاری از مطالب اصلی را از قلم انداخته است. [۲۰]
محمدعلی بن ابی طالب حزین، تذکرة المعاصرین، ص۳۶-۳۷، چاپ معصومه سالک، تهران ۱۳۷۵ش.
به هر حال، این تذکره می‌تواند به عنوان مکمل تذکره های هم عصر حزین مورد استفاده محققان قرار گیرد.
۵ - نثر وشیوه نگارش تذکره حزیننثر تذکره حزین نسبت به تذکره های معاصرش از پختگی و ایجاز برخوردار است. شیوه نگارش فرقه اول (شرح حال علما) با فرقه دوم (شرح حال شاعران) متفاوت است. در فرقه اول، نثر مصنوع، متکلف، فاضلانه و منشیانه است، آنچنانکه گاه درک و دریافت مفاهیم دشوار می‌گردد، عبارات و مفردات عربی زیاد است و دعاها نیز بیش‌تر عربی است. در فرقه دوم عبارات ساده تر و ادیبانه تر و بیش‌تر شبیه نثر مرسل دوره های اولیه نثر فارسی اس. [۲۱]
محمدعلی بن ابی طالب حزین، تذکرة المعاصرین، ج۱، ص۳۹ـ۴۰، چاپ معصومه سالک، تهران ۱۳۷۵ش.
۶ - چاپ تذکره حزینتذکره حزین اولین بار به ضمیمه کلیات وی در لکهنو در ۱۲۹۳ و بار دوم در کانپور به سال ۱۳۱۱ با چاپ سنگی منتشر شده است. در ایران اولین بار این تذکره با مقدمه محمدباقر الفت در ۱۳۳۴ش در اصفهان به چاپ رسیده است. آخرین چاپ منقح و مصحح تذکره به همراه تعلیقات و فهرستها به کوشش معصومه سالک و به مناسبت کنگره حزین در ۱۳۷۵ش صورت گرفته است. ۷ - فهرست منابع(۱) محمدعلی بن ابی طالب حزین، تذکرة المعاصرین، چاپ معصومه سالک، تهران ۱۳۷۵ش. (۲) محمدرضا شفیعی کدکنی، شاعری در هجوم منتقدان: نقد ادبی در سبک هندی پیرامون شعر حزین لاهیجی، تهران ۱۳۷۵ش. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تذکره حزین»، شماره۳۳۹۸. |