بهرام در موسیقی و نقاشی

---

داستان بهرام گور نه فقط در ادبیات بلکه در نقاشی و موسیقی نیز دستمایه آفرینش آثاری شده است.

۱ - تصویر بهرام در آثار هنری

---

سده‌های پی درپی، مُهرها و ظرفها و قالی‌ها و گونه‌هایی از بافته‌های ایرانی، چهره و صحنه‌هایی از داستان زندگی او را به تصویر کشیده اند.

۲ - شایع‌‌ترین نگاره از بهرام

---

از شایع‌‌ترین نگاره‌ها، صحنه شکار بهرام سوار بر شتر و همراه با کنیز چنگ نوازش، آزاده، است. ظاهراً این نگاره از دیوار کاخ بهرام گرفته شده و تا دوره صفویان تغییرناپذیر باقی‌مانده است جز در دوره مکتب هرات. در این صحنه، آزاده قربانی خشم بهرام شده است و ماجرا را بیانگر نمادین قدرت مردانه‌ای دانسته‌اند که نابودکننده عشق خود است و در نمادگرایی ستاره شناختی، نشانه محو نور زهره، ستاره چنگ نواز فلک، به هنگام برآمدن صبح و خورشید یا مهر است که با بهرام ملازمت دارد.

۳ - نگاره‌های دیگر از بهرام

---

جز این، نگاره‌هایی از دیگر صحنه‌ها و ماجراهای زندگی بهرام در دست است، از جمله نبرد با شیران گفت و شنود با شاهدخت‌های هفت گنبد؛ ملاقات با براهام؛ آزاده گاو بر دوش و سرانجام ساختن قصر خورنق، همه از مجالس مورد علاقه نقاشان و حکاکان بوده است.

۴ - محل نگهداری نگاره‌ها

---

نگارگری‌های نسخ هفت پیکر، منشأ مجموعه‌ای از نگاره‌های زیبا از بهرام گور شده است. این نگاره‌ها در مراکز فرهنگی همچون موزه متروپولیتن، کاخ گلستان و کتابخانه مدرسه سپهسالار (مدرسه عالی شهید مطهری) نگاهداری می‌شود.

۵ - نگارگران این آثار

---

اثر نگارگران بنامی چون بهزاد، آقامیرک و محمد زمان است.

۶ - بهرام گور در نقاشی‌های قهوه خانه‌ای

---

بهرام گور و صحنه‌هایی از زندگی او از طریق این آثار و کتاب‌های عامیانه‌تری چون هفت پیکر منثور و بهرام و گلندام به نقاشی‌های قهوه خانه‌ای و عامه پسند راه یافته است و گرچه عدم توازن و تناسب اجزا در این آثار اعتراض بهار را برانگیخته اما به هر حال اقبال عمومی را به این شخصیت نشان می‌دهد.

۷ - بهرام گودرز در نقاشی‌های قهوه خانه‌ای

---

شخصیت بهرام گودرز نیز به نقاشی‌های قهوه خانه‌ای راه یافته است. حضور بهرام چوبین در نگاره‌ها کمتر است.

۸ - بهرام گور در تاریخ موسیقی ایران

---

بهرام گور در تاریخ موسیقی ایران نیز چهره‌ای شاخص است. آورده‌اند که وی در روزگار اقامت در حیره، موسیقی را از اعراب آموخته بود. دعوت او از هزاران لولی و رامشگر (زُت) از هند به ایران و ارتقای طبقه نوازندگان در سلسله مراتب اجتماعی نشان علاقه او به موسیقی بوده است.

۹ - بهرام گور در موسیقی جهان

---

در تاریخ جهانی موسیقی نیز رد و نشان بهرام گور، غیرمستقیم به چشم می‌خورد. اپرای توراندخت از جیاکو پوچینی (۱۸۵۸ـ۱۹۲۴) ملهم از داستانی است که شاهدخت اسلاو (در هفت پیکر: روس)، روز سه شنبه در گنبد سرخ، برای بهرام حکایت می‌کند.

۱۰ - فهرست منابع

---

(۱) ابن بلخی، فارس نامه، چاپ گی لسترنج و رینولد آلن نیکلسون، لندن ۱۹۲۱، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ ش.
(۲) ابن ندیم، الفهرست، چاپ ناهدعباس عثمان، دوحه ۱۹۸۵.
(۳) محمد بن احمد ابوریحان بیرونی، آثار الباقیة عن القرون الخالیه، چاپ زاخاو، لایپزیگ ۱۹۲۳.
(۴) اثیر اخسیکتی، دیوان، چاپ رکن الدین همایونفرخ، تهران ۱۳۳۷ ش.
(۵) مهدی اخوان ثالث، ارغنون، تهران ۱۳۶۱ ش، همو، زمستان، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۶) محمد علی اسلامی ندوشن، زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه، تهران ۱۳۴۸ ش.
(۷) علی بن محمد انوری، دیوان، ج ۱، چاپ محمد تقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۳۷ ش.
(۸) محمد بن محمد بلعمی، تاریخ بلعمی: تکمله و ترجمة تاریخ طبری، به تصحیح محمدتقی بهار، چاپ محمد پروین گنابادی، تهران ۱۳۵۳ ش.
(۹) علی بلوکباشی، قهوه خانه‌های ایران، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۱۰) محمد تقی بهار، بهار و ادب فارسی، چاپ محمد گلبن، تهران ۱۳۵۱ ش.
(۱۱) بهرام و گلندام، متن کردی و ترجمة فارسی، ضبط و ترجمه و توضیح از قادر فتاحی قاضی، تبریز ۱۳۴۷ ش.
(۱۲) لورنس بینیون، ج و س ویلکینسون، و بازیل گری، سیر تاریخ نقاشی ایرانی، ترجمة محمد ایرانمنش، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۱۳) ابراهیم بن محمد بیهقی، المحاسن و المساوی، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۰/۱۹۶۱).
(۱۴) تاریخ سیستان، چاپ محمدتقی بهار، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۱۴ ش).
(۱۵) احمد تفضلی، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، چاپ ژالة آموزگار، تهران ۱۳۷۶ ش.
(۱۶) مرتضی ثاقب فر، «سوگنامة فرود»، جهان نو، سال ۲۶ (زمستان ۱۳۴۹ـ بهار۱۳۵۰).
(۱۷) عبدالملک بن محمد ثعالبی، تاریخ ثعالبی مشهور به غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، ج ۱، ترجمة محمد فضائلی، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۱۸) پیتر چلکوفسکی، «آیا اپرای توراندوت پوچینی بر اساس کوشک سرخ هفت پیکر نظامی است ؟»، مجلة ایران شناسی، سال ۳، ش ۴ (زمستان ۱۳۷۰).
(۱۹) حسن بن محمد حسن غزنوی، دیوان، چاپ محمد تقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۲۰) بدیل بن علی خاقانی، دیوان، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۲۱) بدیل بن علی خاقانی، منشآت خاقانی، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۲۲) جلال خالقی مطلق، «عناصر درام در برخی از داستانهای شاهنامه»، در تن پهلوان و روان خردمند، چاپ شاهرخ مسکوب، تهران ۱۳۷۴ ش.
(۲۳) محمود بن علی خواجوی کرمانی، دیوان، چاپ احمد سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۲۴) دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران ۱۳۶۷ ش ـ، ذیل «آل میکال» (از سیدعلی آل داود).
(۲۵) محمد بن احمد دقیقی، دیوان، چاپ محمدجواد شریعت، تهران ۱۳۶۸ ش.
(۲۶) علی اکبر دهخدا، لغتنامه، زیر نظر محمد معین، تهران ۱۳۲۵ـ۱۳۵۹ ش.
(۲۷) احمد بن داود دینوری، اخبار الطوال، ترجمة محمود مهدوی دامغانی، تهران ۱۳۶۶ ش.
(۲۸) منصور رستگار فسایی، اژدها در اساطیر ایران، شیراز ۱۳۶۵ ش.
(۲۹) منصور رستگار فسایی، فرهنگ نامهای شاهنامه، تهران ۱۳۶۹ـ۱۳۷۰ ش.
(۳۰) محمد امین ریاحی، فردوسی: زندگی، اندیشه و شعر او، تهران ۱۳۷۵ ش.
(۳۱) عباس زمانی، تأثیر هنر ساسانی در هنر اسلامی، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۳۲) سعدالدین وراوینی، مرزبان نامه، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۳۳) محمد قلی سلیم تهرانی، دیوان، چاپ رحیم رضا، تهران ۱۳۴۹ ش.
(۳۴) مجدود بن آدم سنایی، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، چاپ مدرس رضوی، تهران ۱۳۵۹ ش.
(۳۵) هادی سیف، نقاشی قهوه خانه، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۳۶) سیروس شمیسا، فرهنگ تلمیحات، تهران ۱۳۷۱ ش.
(۳۷) ذبیح الله صفا، تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان فارسی، تهران ۱۳۷۲ ش.
(۳۸) ذبیح الله صفا، حماسه سرایی در ایران، تهران ۱۳۵۲ ش.
(۳۹) محمد بن جریر طبری، تاریخ الطبری: تاریخ الامم و الملوک، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت (۱۳۸۲ـ۱۳۸۷/۱۹۶۲ـ ۱۹۶۷).
(۴۰) طاهربن محمد ظهیر فاریابی، دیوان، چاپ هاشم رضی، تهران.
(۴۱) علی بن محمود عماد فقیه، پنج گنج، چاپ رکن الدین همایونفرخ، تهران ۱۳۵۶ ش.
(۴۲) عبدالرحمان عمادی، «ورهرام روز و بهرام چوبین رازی در عقاید قدیم»، فرهنگ ایران زمین، ج ۲۶، (بهار۱۳۶۵).
(۴۳) محمد بن محمد عوفی، لباب الالباب، چاپ ادوارد براون و محمد قزوینی، لیدن ۱۹۰۳ـ۱۹۰۶.
(۴۴) ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه فردوسی، متن انتقادی، مسکو ۱۹۶۳ـ۱۹۷۱.
(۴۵) حسین فریار، (درباره) «زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه»، راهنمای کتاب، سال ۱۲، ش ۹و۱۰ (آذر و دی ۱۳۴۸).
(۴۶) مهدی قریب، بازخوانی شاهنامه: تأملی در زمان و اندیشه فردوسی، تهران ۱۳۶۹ ش.
(۴۷) آرتور امانوئل کریستن سن، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران ۱۳۵۱ ش.
(۴۸) منوچهر کلانتری، «رزم و بزم شاهنامه در پرده‌های بازاری ' قهوه خانه ای،»، هنر و مردم، سال ۱۲، ش ۱۳۴ (آذر ۱۳۵۲).
(۴۹) عبدالحی بن ضحاک گردیزی، تاریخ گردیزی، چاپ عبدالحی حبیبی، تهران ۱۳۶۳ ش.
(۵۰) مجله ایران شناسی، سال ۳، ش ۴ (زمستان ۱۳۷۰).
(۵۱) مجمل التواریخ و القصص، چاپ محمدتقی بهار، تهران ۱۳۱۸ ش.
(۵۲) محمد جعفر محجوب، «داستان عوامانة هفت پیکر بهرام گور»، مجلة ایران شناسی، سال ۳، ش ۴ (زمستان ۱۳۷۰).
(۵۳) محمد جعفر محجوب، «شاهنامه و فرهنگ عامه»، مجله ایران شناسی، سال ۲، ش ۲ (تابستان ۱۳۶۹).
(۵۴) مسعود سعد سلمان، دیوان، چاپ رشید یاسمی، تهران ۱۳۶۲ ش.
(۵۵) علی بن حسین مسعودی، مروج الذّهب و معادن الجوهر، چاپ شارل پلاّ، بیروت ۱۹۶۵ـ۱۹۷۹.
(۵۶) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۲ـ۱۳۷۰ ش.
(۵۷) هرمز میلانیان، «بینش فلسفی و اخلاقی فردوسی»، در تن پهلوان و روان خردمند، چاپ شاهرخ مسکوب، تهران ۱۳۷۴ ش.
(۵۸) ناصر خسرو، سفرنامه ناصرخسرو، چاپ نادر وزین پور، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۵۹) حسن بن علی نظام الملک، سیرالملوک (سیاستنامه)، چاپ هیوبرت دارک، تهران ۱۳۵۵ ش.
(۶۰) الیاس بن یوسف نظامی، خسرو و شیرین، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۳۳ ش.
(۶۱) الیاس بن یوسف نظامی، هفت پیکر، چاپ وحید دستگردی، تهران.
(۶۲) تئودور نولدکه، تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، ترجمة عباس زریاب، تهران (تاریخ مقدمه ۱۳۵۸ ش)،.
(۶۳) سعدالدین وراوینی، مرزبان نامه، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۷ ش.
(۶۴) هنریک ساموئل نیبرگ، دینهای ایران باستان، ترجمة سیف الدین نجم آبادی، تهران ۱۳۵۹ ش.
(۶۵) احمدبن عبدالوهاب نویری، نهایة الارب فی فنون الادب، قاهره (۱۹۲۳ـ۱۹۵۵).

۱۱ - پانویس

---