بلقین بن زیری بن منادبُلُقّین بن زیری بن مَناد (نیز بُلُکّین/ بُلُگّین)، بنیانگذار و سر سلسله زیریان (حک: ۳۶۱ـ۵۴۳) در افریقیه و مغرب و از تابعان حکومت فاطمیان میباشد. فهرست مندرجات۲ - پدر بلقین ۳ - بنای شهر الجزیره ۴ - درآمدن بلقین به خدمت فاطمیان ۵ - کشته شدن زیری ۶ - حکومت بلقین بر افریقیه ۷ - حمله بلقین به مغرب ۸ - تجدیدپیمان بلقین با پسر معز ۹ - سرکوب قیام مردم قیروان ۱۰ - حمله دوباره بلقین به مغرب ۱۱ - نتایج جنگهای بلقین ۱۲ - سرانجام بلقین ۱۳ - جانشین بلقین ۱۴ - فهرست منابع ۱۵ - پانویس ۱۶ - منبع ۱ - قبیله بلقینبلقین بن زیری بن مناد از قبیله صَنهاجه بود. ۲ - پدر بلقینپدر بلقین از دوستداران امام علی علیه السّلام بود و در استقرار حکومت شیعیِ فاطمیانِ افریقیه و مغرب تلاش فراوان کرد، [۱]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۶، ص۲۰۳، المسمّی دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
و منصور ابوطاهر اسماعیل (حک: ۳۳۴ـ۳۴۱)، خلیفه فاطمی، به پاس خدماتش فرمانروایی قوم صنهاجه و امارات شهر تاهَرت و اَشیر را که خود در ۳۲۴ بنا کرده بود [۲]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۱، ص۲۰۲ـ۲۰۳، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
به او واگذار کرد. [۳]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۶، ص۲۰۴، المسمّی دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۳ - بنای شهر الجزیرهزیری ، به پسرش بلقّین فرمان داد تا شهر الجزیره را در ساحل دریای روم ( مدیترانه ) بنا نهد. [۴]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۷، ص۱۳۴، المسمّی دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۴ - درآمدن بلقین به خدمت فاطمیاندر ۳۶۰، بلقّین در جنگ پدرش با محمد بن خیر بن محمد خَزر، رئیس قبیله مِغراوه و زَنّاته ، دو قبیله بزرگ بربر و از تابعان دولت اموی اندلس ، پیشاپیش سپاه صنهاجه به ایشان تاخت. حمله ناگهانی بلقّین به شکست زنّانه و خودکشی محمد بن خیر انجامید. [۵]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۶، ص۲۰۴، المسمّی دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۶]
احمدبن علی مقریزی، اتعاظ الحنفا بأخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج۱، ص۱۸۰، چاپ جمال الدین شیال، قاهره ۱۳۶۷/۱۹۴۸.
[۷]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۴۳، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
بدین ترتیب، بلقّین نیز مانند پدرش به خدمت فاطمیان در آمد. ۵ - کشته شدن زیریزنّاته و مغراوه با جعفر بن علی بن حمدون، حاکم مسیله و زاب، بر ضد زیری متحد شدند و در ۳۶۰، جنگ دیگری آغاز کردند. زیری در این جنگ کشته شد و زناته به خونخواهی محمد بن خیر، سر او را برای خلیفه اموی اندلس (حک: ۳۵۰ـ۳۶۶) به قُرطبه فرستادند. [۸]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۶، ص۲۰۳ـ۲۰۵، المسمّی دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
بلقّین در اشیر خبر مرگ پدرش را شنید و برای انتقام به مغرب تاخت و با خشونت ، بسیاری را کشت چنانکه دیگهای غذا را بر سر آنان نهاد و ایشان را به آتش کشید و زنان و فرزندان زنّاتیان را به اسارت گرفت. معزلدین اللّه، خلیفه فاطمی (حک: ۳۴۱ـ۳۶۵)، شادمان از این پیروزی، مسیله و زاب را نیز به قلمرو بلقّین افزود. [۹]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۶، ص۲۰۵، المسمّی دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۶ - حکومت بلقین بر افریقیهمعز که عازم مصر بود و میخواست در افریقیه جانشینی قدرتمند در برابر امویان بگمارد، در ۳۶۱، بلقّین را که وفاداریش به فاطمیان ثابت شده بود، برگزید و به سران و کارگزاران خود فرمان داد تا مطیع او باشند. [۱۰]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۶، ص۲۰۵ـ۲۰۶، المسمّی دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۱۱]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۴۵، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۱۲]
ابن ابی دینار، المؤنس فی اخبار افریقیا و تونس، ج۱، ص۷۴ـ۷۵، تونس ۱۳۸۷.
[۱۳]
ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب، ج۳، ص۸۰، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
[۱۴]
ابن خطیب، ج۱، ص۹۰، پانویس ۳، کناسة الدکان بعد انتقال السکان، چاپ محمد کمال شبانه، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۶۶).
[۱۵]
ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، ج۴، ص۷۲، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۳/۱۹۶۳).
خلیفه نام بلقّین را به یوسف تغییر داد و به او کنیه ابوالفتوح و لقب سیف الدوله داد [۱۶]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۶، ص۲۰۶، المسمّی دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۱۷]
ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۱، ص۲۸۶، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۸ـ۱۹۷۷.
و هنگام عزیمت به مصر در ۳۶۲، سفارشهایی به بلقّین کرد، از جمله آنکه خراج را بر بادیهنشینان نبخشد و شمشیر را از بربرها بر ندارد، هیچیک از برادران و پسرعموها را حقی ندهد، زیرا ممکن است که خود را صاحب حق بپندارند، و با شهرنشینان خیر و نیکی در پیش گیرد و از آنان روی بر نگرداند. [۱۸]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۶، ص۲۰۶، المسمّی دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۱۹]
ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۱، ص۲۸۶، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۸ـ۱۹۷۷.
[۲۰]
ابن ابی دینار، المؤنس فی اخبار افریقیا و تونس، ج۱، ص۷۵، تونس ۱۳۸۷.
[۲۱]
احمدبن علی مقریزی، اتعاظ الحنفا بأخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج۱، ص۱۴۵، چاپ جمال الدین شیال، قاهره ۱۳۶۷/۱۹۴۸.
[۲۲]
ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب، ج۳، ص۸۰، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹.
۷ - حمله بلقین به مغربپس از رفتن معز، بلقّین به قیروان بازگشت و در قصر خلیفه مستقر شد [۲۳]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۶، ص۲۰۶، المسمّی دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۲۴]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۴۵ـ۴۶، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
و پس از مدتی، برای تصرف سرزمینهای مغرب، به آن سو تاخت.
ابن خزر، فرمانروای مغرب اوسط، که توان رویارویی با بلقّین را نداشت، به سِجِلماسه گریخت. بلقّین که از شورش ساکنان تاهَرت و اخراج نماینده خود از شهر اطلاع یافت به تاهرت رفت و شهر را ویران کرد، [۲۵]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۴۶، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۲۶]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۶، ص۲۰۶، المسمّی دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
سپس به تِلِمْسان رفت و آنجا را محاصره کرد، مردم بیمناک از انتقام او تسلیم شدند و بلقّین پس از تصرف شهر آنان را به اشیر کوچاند.
در همین احوال معز برای او نامهای فرستاد که وی را از پیشروی در مغرب بازداشت. [۲۷]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۶، ص۲۰۶، المسمّی دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۸ - تجدیدپیمان بلقین با پسر معزبا درگذشت معز (۳۶۵) پسرش، عزیز بالله ابومنصور، به خلافت رسید. [۲۸]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۶۵، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۲۹]
ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۱، ص۲۲۹، چاپ کولن و پرووانسال، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
بلقّین با ارسال هدیه ، اطاعت خود را از خلیفه جدید اعلام کرد [۳۰]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۶۵، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
[۳۱]
ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۱، ص۲۲۹، چاپ کولن و پرووانسال، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
و عزیز نیز ولایت او را بر افریقیه و مغرب تأیید نمود. [۳۲]
احمدبن علی مقریزی، اتعاظ الحنفا بأخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، ج۱، ص۲۹۴، چاپ جمال الدین شیال، قاهره ۱۳۶۷/۱۹۴۸.
۹ - سرکوب قیام مردم قیرواندر ذیحجه ۳۶۵، بلقّین شورش مردم قیروان را فرو نشاند. وحشت از سپاه او به حدی بود که اهالی از خانهها خارج نمیشدند و حتی هنگامی که کسی میمرد، تنها زنان برای خاکسپاری حضور مییافتند. [۳۳]
ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۱، ص۲۲۹، چاپ کولن و پرووانسال، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۱۰ - حمله دوباره بلقین به مغربدر ۳۶۷، به دستور عزیز، طرابلس، سَرت و أجدابیه به قلمرو بلقّین افزوده شد. [۳۴]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۶، ص۲۰۶، المسمّی دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
[۳۵]
ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۱، ص۲۳۰، چاپ کولن و پرووانسال، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
در همان سال، خَزرون فُلفُل بن خزر زَناتی بر سجلماسه دست یافت و به امویان اندلس اعلام وفاداری کرد. [۳۶]
ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۱، ص۲۳۰ـ۲۳۱، چاپ کولن و پرووانسال، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
در ۳۶۸، بلقّین بار دیگر به سوی مغرب تاخت، اما ملوک بربر ، که از فرمانبرداران دولت اموی اندلس بودند، برای رویارویی با سپاه بلقّین در سَبته گرد هم آمدند. بلقّین که توان مقابله با آنان را نداشت، به بصره ، در مغرب اقصی، میان طنجه و فاس رفت و آنجا را ویران کرد، سپس به جنگ بَرغُواطه رفت و امیر آنجا، صالح بن عیسی بن ابی الانصار، را که ادعای پیامبری میکرد، [۳۷]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۷۸، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
کشت و گروه بسیاری را اسیر کرد و به قیروان فرستاد. [۳۸]
ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۱، ص۲۳۷، چاپ کولن و پرووانسال، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۳۹]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۶، ص۲۰۷، المسمّی دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۱۱ - نتایج جنگهای بلقینبلقّین در تمام دوران حکومتش، به جنگ با قبایل بربر هوادار امویان اندلس مشغول بود. او توانست نفوذ امویان را در افریقیه و مغرب از میان بردارد و حکومت فاطمیان را در شمال افریقا بر قرار سازد. [۴۰]
ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۱، ص۲۳۱، چاپ کولن و پرووانسال، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۱۲ - سرانجام بلقینبلقّین در ذیحجه ۳۷۳ در «وارکلان» یا «وارکنفو» نزدیک افریقیه به بیماری قولنج درگذشت [۴۱]
ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۱، ص۲۸۶، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۸ـ۱۹۷۷.
[۴۲]
ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۱، ص۲۳۹، چاپ کولن و پرووانسال، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
[۴۳]
ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۱۲۱، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
و به روایتی دیگر، به قتل رسید. [۴۴]
ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ج۶، ص۲۰۷، المسمّی دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
۱۳ - جانشین بلقینپس از بلقین، پسرش منصور به امارت رسید. [۴۵]
ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، ج۱، ص۲۳۱، چاپ کولن و پرووانسال، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.
۱۴ - فهرست منابع(۱) ابن ابی دینار، المؤنس فی اخبار افریقیا و تونس، تونس ۱۳۸۷. (۲) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵. (۳) ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۳۸۳/۱۹۶۳). (۴) ابن خطیب، کناسة الدکان بعد انتقال السکان، چاپ محمد کمال شبانه، قاهره (تاریخ مقدمه ۱۹۶۶). (۵) ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، المسمّی دیوان المبتدا و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی السلطان الاکبر، چاپ خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۶) ابن خلکان، وفیات الاعیان، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۶۸ـ۱۹۷۷. (۷) ابن عذاری، البیان المغرب فی اخبار الاندلس و المغرب، چاپ کولن و پرووانسال، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰. (۸) ابن عماد، شذرات الذّهب فی اخبار من ذهب، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹. (۹) احمدبن علی مقریزی، اتعاظ الحنفا بأخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، چاپ جمال الدین شیال، قاهره ۱۳۶۷/۱۹۴۸. (۱۰) یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹. ۱۵ - پانویس
۱۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بلقین بن زیری بن مناد»، شماره۱۷۳۱. |