باسکباسْک، یا بَشْکُنِش، ایالتی در شمال اسپانیا می‌باشد و این منطقه که امروزه واسکونگاداس نامیده می‌شود؛ در این مقاله به موقعیت جغرافیایی، جمعیت، زبان، صنعت، کشاورزی و پیشینه تاریخی آن قبل و بعد از فتوح اسلامی اشاره می‌شود. فهرست مندرجات۱.۱ - موقعیت جغرافیایی ۱.۲ - جمعیت و زبان ۱.۳ - آب و هوا ۱.۴ - صنعت ۱.۵ - شیلات و کشاورزی ۲ - پیشینه تاریخی ۲.۱ - زمامداری موسی بن نصیر ۲.۲ - زمامداری عبدالرحمان اول ۲.۳ - زمامداری هشام بن عبدالرحمان ۲.۴ - خراج‌گذار پادشاه لئون ۲.۵ - زمامداری عبدالرحمان دوم ۲.۶ - زمامداری عبدالرحمان سوم ۳ - فهرست منابع ۴ - پانویس ۵ - منبع ۱ - بیوگرافیباسْک، یا بَشْکُنِش، ایالتی در شمال اسپانیا می‌باشد. ۱.۱ - موقعیت جغرافیاییاین منطقه که امروزه واسکونگاداس نامیده می‌شود، از شمال به خلیج بیسکی، از شرق به فرانسه، و از جنوب و غرب به مرزهای کاستیل کهن منتهی می‌شود [۱]
Americana، ج۳، ص۳۱۳.
[۲]
Colier's Encyclopedia، New York، ج۳، ص۶۹۱، ۱۹۸۶.
۱.۲ - جمعیت و زبانباسک با ۲۶۱، ۷کم۲ وسعت، جمعیتی بیش از دو میلیون نفر را در خود جای داده است. در این میان ۳ شهر بزرگ آن به نام‌های آلوه، ویثکایا و گیپوثکوا از تراکم بیشتری برخوردارند. بیشتر ساکنان آن را باسک‌ها تشکیل می‌دهند که به زبان باسکی سخن می‌گویند. بیلبائو مرکز ایالت، و بزرگ‌ترین بندر آن است. باسک منطقه‌ای کوهستانی است که رشته‌کوه‌های پیرنه را به شمال سلسله جبال کانتابریان متصل می‌سازد و قله‌های آن تا ۴۷۵، ۱ متر ارتفاع دارد [۳]
Americana، ج۳، ص۳۱۳.
[۴]
Colier's Encyclopedia، New York، ج۳، ص۶۹۱-۶۹۲، ۱۹۸۶.
[۵]
ج۳، ۱۵۹، Grand Larousse.
[۶]
GSE، ج۳، ص۹۳۷.
[۷]
بستانی بطرس، دائرةالمعارف، ج۵، ص۴۲۰، بیروت، دارالمعرفه.
۱.۳ - آب و هوااین سرزمین با برخورداری از آب و هوایی دریایی، سراسر پوشیده از جنگل‌های انبوه است و به سبب سرسبزی مراتع از استعداد خاصی برای پرورش دام برخوردار است، چنانکه عمده‌ترین صادر کننده پشم به اروپا به شمار می‌رود [۸]
Americana، ج۳، ص۳۱۳.
[۹]
GSE، ج۳، ص۹۳۷.
[۱۰]
Colier's Encyclopedia، New York، ج۳، ص۶۹۲، ۱۹۸۶.
۱.۴ - صنعتباسک از مهم‌ترین مناطق صنعتی اسپانیاست که تقریباً یک ششم کل ارزش صادرات این کشور را به خود اختصاص می‌دهد. میزان تولید سنگ آهن آن سالیانه به ۶ میلیون تن می‌رسد. [۱۱]
Americana، ج۳، ص۳۱۴.
[۱۲]
GSE، ج۳، ص۹۳۷.
همچنین صنعت فولادسازی آن رشد چشمگیری دارد، چنانکه یک سوم از حجم تولید فولاد اسپانیا را در بر می‌گیرد. وجود معادن زغال‌سنگ، مس و روی و تولید چدن و قلع در این منطقه موجبات شکوفایی صنایع فلزکاری، ماشین‌سازی، کشتی‌سازی، کاغذسازی، نساجی و شیمیایی را فراهم آورده است. تولید تجهیزات راه‌آهن، تجهیزات الکتریکی، تسلیحات و فرآورده‌های غذایی از دیگر صنایع آنجاست. ۱.۵ - شیلات و کشاورزیافزون بر آن ماهی‌گیری در سواحل دریای سان‌سباستیان رونق دارد. همچنین کشاورزی به ویژه کاشت غلات و انواع درختان میوه از منابع مهم درآمد اهالی، محسوب می‌شود. [۱۳]
GSE، ج۳، ص۵۹-۶۰.
[۱۴]
Colier's Encyclopedia، New York، ج۳، ص۶۹۱-۶۹۲، ۱۹۸۶.
[۱۵]
ج۳، ۹۳۷-۹۳۸، Grand Larousse.
۲ - پیشینه تاریخیواژه باسک از نام قومی کهن که در زبان اسپانیایی واسکوس نامیده می‌شود، مشتق شده است [۱۶]
Britannica، ۱۹۷۸، ج۱، ص۸۶۰.
در زبان عربی به این منطقه بَشْکُنس اطلاق گردیده است [۱۷]
ابن حیان حیان، المقتبس، ص۲۴۱، به کوشش عبدالرحمان علی حجی، بیروت، ۱۹۶۵م.
[۱۸]
ابن ابار محمد، الحلة السیراء، ج۲، ص۳۵۵، به کوشش حسین مونس، قاهره، ۱۹۶۳م.
[۱۹]
ابن خطیب محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، ج۳، ص۴۳۴، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
این نام که بی‌گمان از واژه لاتینی واسکونس گرفته شده، در منابع موجود، گاه به شکل‌های بُشکُنس [۲۰]
اخبار مجموعه، به کوشش ابراهیم ابیاری، ج۱، ص۱۰۴، قاهره، ۱۴۱۰ق/۱۹۸۹م.
و بَشکُنش [۲۲]
ابن خطیب محمد، اعمال الاعلام، ج۱، ص۱۲، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، ۱۹۵۶م.
نیز آمده است.ساکنان این منطقه هر چند اقوامی کوچک [۲۳]
اصطخری ابراهیم، مسالک و ممالک، ج۱، ص۴۶، ترجمه کهن فارسی، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۰ش.
و از تمدن بی‌بهره بودند، [۲۴]
الامامة و السیاسة، منسوب به ابن قتیبه، ج۲، ص۶۴، به کوشش طه محمد زینی، بیروت، دارالمعرفه.
اما به شجاعت و دلاوری شهرت داشتند. آنان پیوسته استقلال خود را حفظ کردند و با متجاوزان رومی و ویزیگوتی درآویختند [۲۵]
بستانی بطرس، دائرةالمعارف، ج۵، ص۴۲۰-۴۲۱، بیروت، دارالمعرفه.
[۲۶]
GSE، ج۳، ص۲۳۶.
از این رو، در طول تاریخ در برابر هیچ قدرت بیگانه، نه فرنگان، نه مملکت لئون (جلیقیه) و نه حکام اسلامی قرطبه سر تسلیم فرو ننهادند. [۲۷]
عنان محمد عبدالله، دولة الاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۱۷۱، قاهره، مؤسسة خانجی.
۲.۱ - زمامداری موسی بن نصیردر زمان فتح اسلامی این ناحیه چون دیگر نواحی به دست موسی بن نُصیر گشوده شد. [۲۸]
الامامة و السیاسة، منسوب به ابن قتیبه، ج۲، ص۶۴، به کوشش طه محمد زینی، بیروت، دارالمعرفه.
بقایای لشگر گوت‌ها از برابر سپاه اسلام به مناطق باسک گریختند و بعدها شورش‌هایی را در آنجا برانگیختند. در آغاز برپایی دولت اسلامی در اندلس، مردم باسک به انعقاد پیمان صلح با مسلمانان تن دادند، اما این منطقه کوهستانی، همواره کانون فتنه و عصیان بود. [۲۹]
عنان محمد عبدالله، دولة الاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۱۱۰-۱۱۱، قاهره، مؤسسه خانجی.
والیان مسلمان اندلس همواره آشوب‌های محلی را فرو می‌کوفتند. اقدامات حر بن عبدالرحمان ثقفی در ۹۸ق/۷۱۷م و عبدالملک بن قَطَن فهری در ۱۱۵ق/۷۳۳م از آن جمله بود. سرانجام عقبة بن حجاج اموی گروهی از مسلمانان را در پامپلونا (مرکز ناحیه باسک) مستقر ساخت [۳۱]
مقری احمد، نفح الطیب، ج۳، ص۱۸-۱۹، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۶۸م.
[۳۲]
عنان محمد عبدالله، دولة الاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۲۰۷- ۲۰۸، قاهره، مؤسسه خانجی.
[۳۳]
ابن حیان حیان، المقتبس، ج ۵، ص۱۹۶، به کوشش چالمتا و دیگران، مادرید، ۱۹۷۹م.
در ۱۳۸ق مردم باسک پیمان صلح را شکستند و با پادشاه لئون متحد شدند. آنان لشکری را که یوسف فهری بدانجا گسیل داشت، منهزم ساختند. [۳۴]
اخبار مجموعه، به کوشش ابراهیم ابیاری، ج۱، ص۷۳، قاهره، ۱۴۱۰ق/۱۹۸۹م.
[۳۵]
اخبار مجموعه، به کوشش ابراهیم ابیاری، ج۱، ص۱۰۴، قاهره، ۱۴۱۰ق/۱۹۸۹م.
[۳۶]
ابن ابار محمد، الحلة السیراء، ج۲، ص۳۵۵، به کوشش حسین مونس، قاهره، ۱۹۶۳م.
[۳۷]
دوزی ر، تاریخ مسلمی اسبانیا، ج۱، ص۱۹۸- ۱۹۹، ترجمه حسن حبشی، به کوشش جمال محرز و مختار عبادی، قاهره، ۱۹۶۲م.
[۳۸]
دوزی ر، تاریخ مسلمی اسبانیا، ج۱، ص۲۰۶، ترجمه حسن حبشی، به کوشش جمال محرز و مختار عبادی، قاهره، ۱۹۶۲م.
۲.۲ - زمامداری عبدالرحمان اولدر ایام زمامداری عبدالرحمان اول کشمکش‌هایی در شمال اندلس رخ داد. گروهی از عصیانگران مسلمان برضد حکومت مرکزی قرطبه شوریدند و برای تقویت پایه‌های قدرت خود از پادشاه فرنگ یاری خواستند. او در مسیر خود به بلاد باسک تاخت و پامپلونا را به تصرف خویش درآورد. در این میان مردم باسک در ذیقعده ۱۶۱/ اوت ۷۷۸ به یاری مسلمانان در گذرگاه رُنسوو (به عربی باب‌الشیزورا یا باب الشزری) واقع در ۲۰ کیلومتری پامپلونا بر فرنگان هجوم بردند و آنان را سخت فرو کوفتند. [۳۹]
عنان محمد عبدالله، دولة الاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۱۷۰، قاهره، مؤسسه خانجی.
[۴۰]
عنان محمد عبدالله، دولة الاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۱۷۳- ۱۷۸، قاهره، مؤسسه خانجی.
[۴۱]
دوزی ر، تاریخ مسلمی اسبانیا، ج۱، ص۲۳۰، ترجمه حسن حبشی، به کوشش جمال محرز و مختار عبادی، قاهره، ۱۹۶۲م.
عبدالرحمان اول در ۱۶۵ق/۷۸۲م برای فرونشاندن آتش فتنه به باسک لشکر کشید و اهالی آنجا را به اطاعت خویش درآورد. [۴۲]
مقری احمد، نفح الطیب، ج۱، ص۳۳۳، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۶۸م.
[۴۳]
عنان محمد عبدالله، دولة الاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۱۸۴، قاهره، مؤسسه خانجی.
۲.۳ - زمامداری هشام بن عبدالرحمانبا این همه، بعدها اهالی باسک از تسلیم در برابر حکومت مرکزی قرطبه سرباز زدند و در زمان هشام بن عبدالرحمان علم عصیان برافراشتند. هشام سپاهی به آنجا گسیل داشت که باسک‌ها به یاری مسیحیان مجاور، حملات مسلمانان را دفع‌کردند. [۴۴]
مقری احمد، نفح الطیب، ج۱، ص۳۳۷- ۳۳۸، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۶۸م.
اما سپاهیان اسلام بار دیگر در ۱۷۹ق به آنجا تاختند و به پیروزی دست یافتند. [۴۵]
ابن خطیب محمد، اعمال الاعلام، ج۱، ص۱۲، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، ۱۹۵۶م.
۲.۴ - خراج‌گذار پادشاه لئوندر حدود سال ۱۸۲ق/۷۹۸م باسک‌های پامپلونا اتحاد خود را با مسلمانان گسستند و خراج‌گزار آلفونسوی دوم پادشاه لئون شدند. این اقدام با مخالفت غرسیة بن ونقو، یکی‌از رؤسای باسک (که به واسطه ازدواج نوه‌اش با عبدالله اموی جد عبدالرحمان سوم محسوب می‌شد) مواجه گشت. [۴۶]
ابن حزم، علی، جمهرة انساب العرب، ج۱، ص۵۰۲، بیروت، ۱۹۸۳م.
[۴۷]
EI ۲، ج۱، ص۱۰۷۹.
هر چند باسک‌ها درپی تقویت پیوند خویشاوندی با مسلمانان بودند، [۴۸]
عنان محمد عبدالله، دولة الاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۳۶۲، قاهره، مؤسسه خانجی.
اما از هیچ خصومتی با امویان خودداری نمی‌کردند. [۴۹]
مقری احمد، نفح الطیب، ج۱، ص۳۵۰، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۶۸م.
آنگاه که در ۲۰۸ق/۸۲۳م پادشاه فرنگ به باسک حمله کرد، آنان از متحدان دیرین خود یاری طلبیدند. از این رو، حاکم تطیله با موافقت دولت مرکزی به یاری باسک‌ها شتافت. در نتیجه آنان بر سپاه فرنگیان ظفر یافتند. [۵۰]
عنان محمد عبدالله، دولة الاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۳۵۳، قاهره، مؤسسه خانجی.
۲.۵ - زمامداری عبدالرحمان دوماما باسک‌ها به این همه تلاش و حسن نیت مسلمانان اعتنایی نداشتند و همواره به نواحی مرزی آنان می‌تاختند. این جنگ و گریزها که گاه به پیروزی و گاه به شکست سپاه مسلمانان می‌انجامید، سال‌ها ادامه یافت [۵۱]
ابن حیان حیان، المقتبس، ج ۵، ص۱۲۴، به کوشش چالمتا و دیگران، مادرید، ۱۹۷۹م.
[۵۲]
مقری احمد، نفح الطیب، ج۱، ص۳۸۳، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۶۸م.
تا آنکه عبدالرحمان دوم در ۲۲۸ق/۸۴۳م به باسک تاخت، پامپلونا را ویران ساخت و فرمانروایان آن در برابر حملات سهمگین مسلمانان ناچار به صلح تن دادند. هدف زمامداران اموی از این حملات آن بود تا رعب در دل باسک‌ها افکنند و ضمن تحلیل قوایشان از شدت حملات آنان به سرحدات کشور اسلامی بکاهند [۵۳]
ابن حیان حیان، المقتبس، ج ۵، ص۱۸۶-۱۸۷، به کوشش چالمتا و دیگران، مادرید، ۱۹۷۹م.
[۵۴]
عنان محمد عبدالله، دولة الاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۲۵۶- ۲۵۸، قاهره، مؤسسه خانجی.
[۵۵]
عنان محمد عبدالله، دولة الاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۲۶۳، قاهره، مؤسسه خانجی.
در ۲۹۲ق/۹۰۵م گروهی از باسک‌ها به رهبری سانچو گارثس اول، دولت ناوارا (در منابع عربی نبره) را بنیاد نهادند. [۵۶]
EI ۲، ج۱، ص۱۰۷۹.
در این زمان ناوارا به صورت مملکتی مستقل درآمد و این دولت نوپا بر آن شد تا پیوند دوستی خود را با سرزمین‌های اسلامی همجوارش، تثبیت کند. این وضعیت دیری نپایید و این اتحاد به دست بنی قیس گسسته شد. پس از آن جنگ‌های خونینی در ۲۹۴- ۲۹۸ق/۹۰۷-۹۱۱م میان آنان درگرفت. [۵۷]
عنان محمد عبدالله، دولة الاسلام فی الاندلس، ج۱، ص۲۶۲- ۲۶۳، قاهره، مؤسسه خانجی.
۲.۶ - زمامداری عبدالرحمان سومسرانجام عبدالرحمان سوم که از تهاجمات پادشاه باسک به تطیله به خشم آمده بود، در محرم ۳۱۲ به پامپلونا تاخت و دژهای آنجا را گشود. استمداد باسک‌ها از همسایگان مسیحی خود سودی نبخشید و پیش از رسیدن قوای کمکی، مسلمانان شکست سختی به آنان وارد ساختند. [۵۸]
ابن عذاری احمد، البیان المغرب، ج۲، ص۱۸۵-۱۸۷، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، لیدن، ۱۹۵۱م.
هرچند پس از آن خطوط مرزی اسلام تا حدودی از آسیب باسک‌ها در امان ماند، اما بعدها بر اثر ضعف دولت مرکزی مورد تاخت و تاز مجدد قرار گرفت. [۵۹]
ابن خطیب محمد، اعمال الاعلام، ج۱، ص۶۳، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، ۱۹۵۶م.
[۶۰]
ابن خطیب محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، ج۳، ص۴۳۴، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م.
سرانجام پادشاهی باسک در سده ۷ق/۱۳م به قلمرو کاستیل ملحق شد، اما مردم آنجا آزادی پیشین خود را حفظ کردند. [۶۱]
بستانی بطرس، دائرةالمعارف، ج۵، ص۴۲۱، بیروت، دارالمعرفه.
۳ - فهرست منابع(۱) ابن ابار محمد، الحلة السیراء، به کوشش حسین مونس، قاهره، ۱۹۶۳م. (۲) ابن حزم، علی، جمهرة انساب العرب، بیروت، ۱۹۸۳م. (۳) ابن حیان حیان، المقتبس، به کوشش عبدالرحمان علی حجی، بیروت، ۱۹۶۵م. (۴) ابن حیان حیان، المقتبس، ج ۵، به کوشش چالمتا و دیگران، مادرید، ۱۹۷۹م. (۵) ابن خطیب محمد، الاحاطة فی اخبار غرناطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، ۱۳۹۵ق/۱۹۷۵م. (۶) ابن خطیب محمد، اعمال الاعلام، به کوشش لوی پرووانسال، بیروت، ۱۹۵۶م. (۷) ابن عذاری احمد، البیان المغرب، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، لیدن، ۱۹۵۱م. (۸) اخبار مجموعه، به کوشش ابراهیم ابیاری، قاهره، ۱۴۱۰ق/۱۹۸۹م. (۹) اصطخری ابراهیم، مسالک و ممالک، ترجمه کهن فارسی، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۰ش. (۱۰) الامامة و السیاسة، منسوب به ابن قتیبه، به کوشش طه محمد زینی، بیروت، دارالمعرفه. (۱۱) بستانی بطرس، دائرةالمعارف، بیروت، دارالمعرفه. (۱۲) دوزی ر، تاریخ مسلمی اسبانیا، ترجمه حسن حبشی، به کوشش جمال محرز و مختار عبادی، قاهره، ۱۹۶۲م. (۱۳) عنان محمد عبدالله، دولة الاسلام فی الاندلس، قاهره، مؤسسه خانجی. (۱۴) مقری احمد، نفح الطیب، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۶۸م. (۱۵) Americana. (۱۶) Britannica، ۱۹۷۸. (۱۷) Colier's Encyclopedia، New York، ۱۹۸۶. (۱۸) EI ۲. (۱۹) Funk and Wagnalls New Encyclopedia، New York، ۱۹۷۲. (۲۰) Grand Larousse. (۲۱) GSE. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۱، ص۴۳۵۱، برگرفته از مقاله «باسْک». |