بارع بن دباسبارِعِ بْن‌ِ دَبّاس، یا بارع دباس، ابوعبدالله حسین بن محمد ( صفر ۴۴۳-۵۲۴/ژوئن ۱۰۵۱-۱۱۳۰)، نحوی، شاعر و مقری می‌باشد. ۱ - نامکلمه دباس (شیره‌فروش و دوشاب‌گیر) همراه نام وی، اندکی غریب می‌نماید و معلوم نیست این پیشه بر چه کسی اطلاق می‌شده است؛ چنانکه برخی آن را همچون «بغدادی» و «بدری» لقب دوم وی دانسته‌اند. [۱]
عمادالدین کاتب، خریدة القصر، ج۳(۱)، ص۶۱، به کوشش محمد بهجت اثری، بغداد، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۲]
یاقوت، ادبا، ج۱۰، ص۱۴۷- ۱۴۸.
[۴]
علی قفطی، انباه الرواة، ج۱، ص۳۲۸، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
[۵]
عمر ابن عدیم، بغیة الطلب، ج۶، ص۲۷۵۹، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۸م.
وی در بدریه یکی از محله‌های شرقی بغداد ساکن بود، به همین سبب، چنانکه گفته شد، او را بدری و بغدادی نیز نامیده‌اند. [۶]
عبدالکریم سمعانی، الانساب، ج۲، ص۱۱۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م.
[۷]
علی قفطی، انباه الرواة، ج۱، ص۳۲۸، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
۲ - نسببارع از خانواده‌ای صاحب نام بود و در سلسله نسب وی نام کسانی چون قاسم بن عبیدالله (۲۵۸-۲۹۱ق)، عبیدالله بن سلیمان (۲۲۶- ۲۸۸ق) و سلیمان بن وهب (د ۲۷۲ق) به چشم می‌خورد که هر کدام از بزرگان شعر و ادب و از دولتمردان عباسی بوده‌اند. [۹]
یاقوت، ادبا، ج۱، ص۱۴۸-۱۴۹.
[۱۰]
عمر ابن عدیم، بغیة الطلب، ج۶، ص۲۷۵۹، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۸م.
بجز این‌ها از ابن فاخر (ه م)، برادر وی نیز که نحوی و شاعر بزرگی بود، می‌توان یاد کرد. [۱۲]
عبدالرحمان ابن جوزی، المنتظم، ج۱۷، ص۲۵۹، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
۳ - مشایخوی نخست قرآن را به چند قرائت نزد کسانی چون ابوبکر ابن خیاط و ابوعلی ابن بنا خواند [۱۴]
عبدالرحمان ابن جوزی، المنتظم، ج۱۷، ص۲۵۹، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۱۵]
یاقوت، ادبا، ج۱۰، ص۱۴۸.
[۱۶]
یوسف سبط ابن جوزی، مرآة الزمان، ج۸(۱)، ص۱۳۴،حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
و از دانشمندانی چون ابن مبارک حربی ، قاضی ابویعلی ابن فراء و ابن مسلمه ابوجعفر محمد بن احمد حدیث روایت کرد. [۱۷]
عبدالرحمان ابن جوزی، المنتظم، ج۱۷، ص۲۵۹، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۱۸]
یاقوت، ادبا، ج۱۰، ص۱۴۸.
[۱۹]
یوسف سبط ابن جوزی، مرآة الزمان، ج۸(۱)، ص۱۳۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
[۲۰]
عمر ابن عدیم، بغیة الطلب، ج۶، ص۲۷۵۹-۲۷۶۰، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۸م.
۴ - ممدوحانبارع پیوسته در بغداد می‌زیست، اما سفرهایی نیز به حجاز و شیزر کرد. [۲۱]
عمر ابن عدیم، بغیة الطلب، ج۶، ص۲۷۶۲- ۲۷۶۵، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۸م.
[۲۲]
محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۹، ص۵۳۴، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
او ابن طراد زینبی وزیر المسترشدبالله و المقتفی بالله را مدح کرده است. [۲۳]
عمادالدین کاتب، خریدة القصر، ج۳(۱)، ص۶۶-۷۶، به کوشش محمد بهجت اثری، بغداد، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
صدقة بن دبیس اسدی نیز از ممدوحان او بوده است. [۲۴]
عمادالدین کاتب، خریدة القصر، ج۳(۱)، ص۶۲-۶۶، به کوشش محمد بهجت اثری، بغداد، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۲۵]
عمادالدین کاتب، خریدة القصر، ج۳(۱)، ص۷۸-۸۱، به کوشش محمد بهجت اثری، بغداد، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
۵ - مداعبات شعریبارع با ابن هباریه (ه م)، شاعر هجوسرای عرب نیز مداعبات و ملاعبات شعری داشته که گاه سراسر سخف و مجون است و همین امر باعث شده است که برخی، از نقل ابیاتی که بر آن هرزه‌گویی‌ها شامل است، خودداری کنند. [۲۶]
یاقوت، ادبا، ج۱۰، ص۱۵۰.
[۲۸]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۳، ص۳۳، به کوشش محمد حجیری، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
اما وی در پایان عمر از این مداعبات دست کشید و در مسجدی واقع در باب المراتب بغداد معتکف شد و قاریان و محدثان بسیاری نزد وی گرد آمدند [۲۹]
محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۹، ص۵۳۴ - ۵۳۵، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
و افرادی چون ابن عساکر و ابوالفرج ابن جوزی و ابوبکر واسطی از وی حدیث شنیدند. [۳۰]
عبدالرحمان ابن جوزی، المنتظم، ج۱۷، ص۲۵۹، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۳۱]
یاقوت، ادبا، ج۱۰، ص۱۴۸-۱۴۹.
[۳۲]
عمر ابن عدیم، بغیة الطلب، ج۶، ص۲۷۶۰، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۸م.
[۳۳]
محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۹، ص۵۳۴ - ۵۳۵، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
با اینهمه، او را اهل تسامح و «ضعیف» دانسته‌اند. [۳۴]
عبدالرحمان ابن جوزی، المنتظم، ج۱۷، ص۲۶۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۳۵]
عمر ابن عدیم، بغیة الطلب، ج۶، ص۲۷۶۸، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۸م.
۶ - شاگردانکسانی مانند ابوجعفر واسطی ضریر ، علی بن عساکر بطائحی و ابوالعلاء همدانی نزد وی قرائات گوناگون را آموخته‌اند. [۳۶]
یاقوت، ادبا، ج۱۰، ص۱۴۹.
[۳۷]
محمد ذهبی، معرفة القراء الکبار، ج۱، ص۳۸۷، به کوشش محمدسید جاد الحق، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
۷ - وفاتوی در پایان عمر نابینا شد و در بغداد درگذشت و در گورستان باب‌الحرب دفن شد. [۳۸]
عبدالرحمان ابن جوزی، المنتظم، ج۱۷، ص۲۶۱، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۳۹]
عمادالدین کاتب، خریدة القصر، ج۳(۱)، ص۶۲، به کوشش محمد بهجت اثری، بغداد، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۴۰]
یاقوت،ادبا، ج۱۰، ص۱۴۹.
[۴۱]
علی قفطی، انباه الرواة، ج۱، ص۳۲۹، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م.
[۴۲]
یوسف سبط ابن جوزی، مرآة الزمان، ج۸(۱)، ص۱۳۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م.
۸ - آثاربه گفته ابن جزری ، ابومحمد مقری ، معروف به سبط خیاط کتابی در علم قرائت با عنوان الشمس المنیرة فی التسعة الشهیرة در خلافیات قرائت بارع تألیف کرد، [۴۴]
عبدالرحمان ابن جوزی، المنتظم، ج۱۷، ص۲۵۹، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م.
[۴۵]
عبدالرحمان ابن جوزی، مشیخه، ج۱، ص۷۵، به کوشش محمد محفوظ، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م.
[۴۶]
محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۹، ص۵۳۵، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
اما ذهبی [۴۷]
محمد ذهبی، معرفة القراء الکبار، ج۱، ص۳۸۶، به کوشش محمدسید جاد الحق، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
و صفدی [۴۸]
خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، ج۱۳، ص۳۶، به کوشش محمد حجیری، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
به اشتباه بارع را نه صاحب روایات آن کتاب، بلکه مؤلف آن دانسته‌اند و همین خلط، به منابع متأخرتر نیز وارد شده است. [۴۹]
حاجی خلیفه، کشف، ج۲، ص۱۰۶۲.
[۵۰]
دانشنامه جهان اسلام، تهران، ج۱، ص۲۴۵، ۱۳۷۱ش.
از دیوان منسوب به او که گویا تا قرن ۱۱ق وجود داشته، اینک اثری برجای نمانده است؛ اما حدود ۳۷۵ بیت از اشعار او را می‌توان در منابع یافت که همه به صورت کامل نقل نشده‌اند، زیرا غالب نویسندگان (به خصوص ابن خلکان) ترجیح داده‌اند که بخش‌هایی از اشعار او را به سبب گرایش تند وی به شعر سخف، حذف کنند. با اینهمه، نمونه‌های چندی از غزل‌های او در دست است [۵۱]
عمادالدین کاتب، خریدة القصر، ج۳(۱)، ص۶۳-۶۶، به کوشش محمد بهجت اثری، بغداد، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۵۲]
عمادالدین کاتب، خریدة القصر، ج۳(۱)، ص۸۱، به کوشش محمد بهجت اثری، بغداد، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
[۵۳]
یاقوت، ادبا، ج۱۰، ص۱۴۹-۱۵۴
که از ظرافت و لطافت تهی نیست، جز اینکه مضامین نو در آن‌ها یافت نمی‌شود.از مدایح او ۴ قصیده نسبتاً کامل در دست است [۵۴]
عمادالدین کاتب، خریدة القصر، ج۳(۱)، ص۶۲-۶۳، به کوشش محمد بهجت اثری، بغداد، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م.
این قصاید به سبک قصاید کهن پرداخته شده است و با نسیب آغاز می‌گردد؛ در آن، گاه به پیری و جدایی از دلبران اشاره می‌رود و آنگاه شعر با وصف‌های اغراق‌آمیز در مدایح امیر به پایان می‌رسد. در لابه‌لای این اشعار، گاه قطعه‌های وصفی نسبتاً نو هم که معمولاً از دو سه بیت در نمی‌گذرد، نیز یافت می‌شود. [۵۵]
یاقوت، ادبا، ج۱۰، ص۱۵۰.
۹ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، الکامل. (۲) محمد ابن جزری، غایة النهایة، به کوشش برگشترسر، قاهره، ۱۳۵۱ق/۱۹۳۲م. (۳) عبدالرحمان ابن جوزی، مشیخه، به کوشش محمد محفوظ، بیروت، ۱۴۰۰ق/۱۹۸۰م. (۴) عبدالرحمان ابن جوزی، المنتظم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق/۱۹۹۲م. (۵) ابن خلکان، وفیات. (۶) عمر ابن عدیم، بغیة الطلب، به کوشش سهیل زکار، دمشق، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۸م. (۷) حاجی خلیفه، کشف. (۸) دانشنامه جهان اسلام، تهران، ۱۳۷۱ش. (۹) محمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م. (۱۰) محمد ذهبی، معرفة القراء الکبار، به کوشش محمدسید جاد الحق، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م. (۱۱) یوسف سبط ابن جوزی، مرآة الزمان، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م. (۱۲) عبدالکریم سمعانی، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م. (۱۳) خلیل صفدی، الوافی بالوفیات، به کوشش محمد حجیری، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م. (۱۴) عمادالدین کاتب، خریدة القصر، به کوشش محمد بهجت اثری، بغداد، ۱۳۹۶ق/۱۹۷۶م. (۱۵) علی قفطی، انباه الرواة، به کوشش محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۶۹ق/۱۹۵۰م. (۱۶) یاقوت، ادبا. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «بارع بن دبارس»، ج۱۱، ص۴۳۳۱. |