باب الانبابِ اَلاّن، یا درِ آلان، گذرگاهی طبیعی در کوه‌های قفقاز، شرق ارتفاعات کازبِک، به ارتفاع حدود ۷۹۸، ۱متر که رود تِرِک از کنار آن می‌گذرد. ۱ - معرفی اجمالیاین گذرگاه ۳ کیلومتری دارای صخره‌هایی به ارتفاع ۰۰۰، ۱متر است. [۱]
Kratkaya geograficheskaya entsiklopediya، Moscow، ج۱، ص۵۲۳، ۱۹۶۰.
[۲]
Procopius، History of the Wars، ج۱، ص۳۲۰، London، ۱۹۵۴.
[۳]
دایرةالمعارف فارسی، ذیل «داریال».
این گذرگاه در عهد باستان تنها راه شمال و جنوب قفقاز بود. فرضیه محققان بر این است که کیمریان از طریق باب الان (گذرگاه داریال) به قفقاز رفته‌اند. [۴]
دیاکونف ا م، تاریخ ماد، ج۱، ص۲۹۵، ترجمه کریم کشاورز، تهران، ۱۳۴۵ش.
بعدها مهاجران و کوچندگان از گذرگاه‌های دیگری استفاده کردند. اکنون تنها در سرزمین اوسِتیا (آلان قدیم) حدود ۲۰ گذرگاه وجود دارد که به فاصله‌های ۵ تا ۱۵ کم از یکدیگر قرار گرفته‌اند. این گذرگاه‌ها از قدیم با نام ساکنان آن شهرت یافته‌اند. وجود همین دروازه‌ها سبب شده است که بعدها «دروازه خزر» یا دربند قفقاز، «باب‌الابواب» نامیده شود.۲ - وجه نام‌گذاری باب الاننام باب الان برگرفته از نام قوم آلان (ه م) است. آلانها در دامنه شمالی کوه‌های قفقاز، در نزدیکی گذرگاه داریال و مشرق آن، سکنی داشته‌اند. [۵]
Trever، K V، ج۱، ص۱۲۷، Ocherki po istorii i kulture Kavkazsko o Albanii، Moscow، ۱۹۵۹.
بنا به نظر کروپنف، در عصر نوسنگی، سکاهای غربی، از ۴ طریق به قفقاز درآمدند که یکی از آن راه‌ها گذرگاه داریال بود. [۶]
Piotrovski o، B B، ج۱، ص۲۴۵، Vanskoe tsarstvo، Moscow، ۱۹۵۹.
ترور به نقل از بطلمیوس می‌نویسد که در عهد باستان، این گذرگاه دروازه سرمت نام داشت. [۷]
Trever، K V، ج۱، ص۳۸، Ocherki po istorii i kulture Kavkazsko o Albanii، Moscow، ۱۹۵۹.
این نکته مؤید نظر آن گروه از مؤلفانی است که آلانها را شاخه‌ای از قوم سرمت دانسته‌اند. [۸]
Trever، K V، ج۱، ص۱۱۷، Ocherki po istorii i kulture Kavkazsko o Albanii، Moscow، ۱۹۵۹.
۳ - دیدگاه پلینیپلینی از این گذرگاه با عنوان دروازه قفقاز یاد کرده است [۹]
Pliny، Historia naturalis.
ظاهراً نام داریال صورت گرجی، یا تصحیفی از نام پارسی این گذرگاه است، چنانکه در حدود العالم، این نام به صورت «در الان» آمده است. [۱۰]
حدود العالم، ج۱، ص ۱۹۱، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۰ش.
باکیخانف ضمن بحث درباره نام داریال، چنین می‌نویسد: «تسلط ایرانیان به این امکنه به قراین بسیار معلوم می‌گردد، از آن جمله خود «دَریَل» لفظ فرس قدیم است»، [۱۱]
باکیخانف عباسقلی، گلستان ارم، ج۱، ص ۷، به کوشش عبدالکریم علی زاده و دیگران، باکو، ۱۹۷۰م.
و گومیلف «راه خزر» را همان دروازه آلان دانسته است. [۱۲]
Gumilev، L N، ج۱، ص۱۲۵، Drevnie Tyurki، Moscow، ۱۹۶۷.
در آثار مؤلفان قدیم عنوان‌های دروازه کاسپی (خزر) و دروازه آلان با یکدگر در آمیخته‌اند. یونانیان و رومیان در عهد پادشاهی نرون، گذرگاه داریال را دروازه کاسپی می‌نامیدند که اعتراض پلینی را برانگیخت. [۱۳]
Marquart، J، ج۱، ص۱۰۰، Er n l ahr، Berlin، ۱۹۰۱.
پروکوپیوس نیز همان خطای مؤلفان رومی را تکرار کرده، و گذرگاه آلان را دروازه کاسپی نامیده است. [۱۴]
Procopius، History of the Wars، ج۱، ص۷۶_ ۷۸، London، ۱۹۵۴.
۴ - استحکام قلعه درآلاندر حدود سال ۷۲م هنگامی که ارمنیان با رومیان و ایرانیان سرگرم پیکار بودند، آلانها بارها به ارمنستان تاختند و شاهزاده‌ای به نام زارِن را اسیر کردند و در قلعه‌ای که «درآلان» نام داشت، زندانی کردند. [۱۵]
Kovalevskaya، VB، ج۱، ص۸۶_ ۸۷، Kavkaz i Alany، Moscow، ۱۹۸۴.
به نوشته مسعودی میان مملکت آلان و جبل قبخ (قفقاز)، بر یک دره بزرگ، قلعه و پلی است که قلعه را قلعه باب الان گویند و آن را به روزگار پیشین، اسفندیار فرزند ویشتاسپ بنا کرد و کسانی را گمارد که مانع رسیدن آلانها به جبل قبخ شوند. بجز پل زیر قلعه راه دیگری نیست و قلعه بر صخره‌ای سخت قرار دارد. از بالای صخره درون قلعه را که به بلندی و سرسختی در جهان معروف است، می‌توان دید. از تفلیس تا این قلعه ۵ روز راه است. [۱۶]
مسعودی علی، مروج الذهب، ج۱، ص۲۱۶-۲۱۷، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۵م.
گردیزی می‌نویسد که از ولایت سریر تا الان ۳ روز راه است که از میان کوه‌ها و مرغزارها می‌گذرد. از آنجا تا قلعه‌ای که باب الان گویند، میان درختان و جوی‌ها و جاهای خرم ۱۰ روز راه است. قلعه بر سر کوهی نهاده است؛ زیر کوه راه‌ِ راست، و گرداگرد آن کوه‌های بلند است و هزار مرد این قلعه را پاس دارند. [۱۷]
گردیزی عبدالحی، زین الاخبار، ج۱، ص ۲۷۸-۲۷۹، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۴۷ش.
[۱۸]
ابن رسته احمد، الاعلاق النفیسه، ج۱، ص۱۴۸، لیدن، ۱۸۹۱م.
۵ - حفاظت از دروازه آلاندر عهد نرون، امپراتور روم، سرزمین ارمنستان توسط یکی از دودمان‌های اشکانی اداره می‌شد که متحد رومیان بود. چون آلانها دشواری‌هایی برای ارمنستان فراهم می‌آوردند، دولت روم لازم می‌دانست از دروازه آلان حفاظت کند. پس از برقراری صلح ۳۰ ساله میان ایران و روم و باز پس گرفته‌شدن ارمنستان صغیر از سوی ایرانیان، شاپور دوم پادشاه ساسانی(سل ۳۱۰-۳۷۹م)، فردی ایرانی را جایگزین حاکم رومی کرد. ناگزیر حفاظت از این دروازه برعهده ایرانیان گذارده شد. به ویژه آنکه هون‌ها وارد عرصه سیاست و کارزار شده بودند و امنیت مرزهای ایران ایجاب می‌کرد که دروازه‌های قفقاز بر روی مهاجمان مسدود بماند. [۱۹]
Marquart، J، ج۱، ص۹۵، Er n l ahr، Berlin، ۱۹۰۱.
[۲۰]
کریستن سن آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ج۱، ص۲۶۴، ترجمه رشید یاسمی، تهران، ۱۳۳۲ش.
نولدکه در شرح جنگ بهرام پنجم با رومیان و پیمان صلح میان ایران و روم می‌نویسد: رومیان پذیرفتند تا همه ساله مبلغی به عنوان کمک به مراقبت از گذرگاه داریال بپردازند. [۲۱]
نولدکه تئودور، تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، ج۱، ص ۱۹۵، ترجمه عباس زریاب، تهران، ۱۳۵۸ش.
۶ - باب الان در عهد پادشاهی قباددر عهد پادشاهی قباد (۴۸۸-۵۳۱م)، خزران مناطق گرجستان و اران را تصرف کردند. قباد آنان را به عقب راند و زمین‌های میان رود ارس و شروان را گشود و دیواری از خشت میان شروان و باب الان پدید آورد. [۲۲]
بلاذری احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۲۳۱، به کوشش عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
یعقوبی می‌نویسد که قباد پادشاه ایران، ارمنستان چهارم را فتح کرد و تا دربند الان، حدود ۱۰۰ فرسنگ که ۳۶۰ شهر داشت، به انوشیروان تعلق یافت.۷ - باب الان در دوره اسلامیدر ۲۲ق/۶۴۳م عمر خلیفه دوم، سُراقة بن عمرو را مامور فتح قفقاز کرد. او نیز حذیفة بن اُسید غفاری را به کوهستان الان فرستاد. در ۴۲ق مسلمانان در الان به پیکار دست زدند. [۲۵]
طبری ابوجعفر، تاریخ طبری، ج۵، ص۱۷۲.
با ورود ترکان به شمال قفقاز و غارت الان در ۱۰۳ق/۷۲۱م، آلانها ناگزیر از اطاعت شدند، ولی سرانجام ضمن اتحاد با خزران، دولت واحدی پدید آوردند. عربها در جریان پیکار با خزران بارها کوشیدند تا در سرزمین آلانها و باب الان مستقر شوند و از این طریق به سرزمین خزران حمله کنند. در ۱۰۵ق جراح بن عبدالله حکمی به الان لشکر کشید و چند قلعه را فتح کرد، و سال بعد مردم آنجا با عرب‌های مهاجم صلح کردند و به پرداخت جزیه تن در دادند. در ۱۱۰ق مسلمة بن عبدالملک با لشکریان خود از باب الان گذشت و قلعه آنجا را به تصرف در آورد و گروهی از تازیان را به نگهبانی آن گمارد. در ۱۱۲ق خزران و ترکان که با یکدیگر متحد شده بودند، از باب الان گذشتند و به سوی اردبیل پیش تاختند. در ۱۱۴ق مروان بن محمد با سپاه خود از نزدیکی باب الان عبور کرد و به سرزمین خزران رفت. [۲۹]
بلاذری احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۲۰۵، به کوشش عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
در ۱۴۱ق/۷۵۸م، یزید بن اسید سلمی، والی ارمنستان در عهد خلافت منصور عباسی، باب الان را فتح کرد و مامورانی را از اهل دیوان بر آن گمارد. [۳۰]
بلاذری احمد، فتوح البلدان، ج۱، ص۲۰۷، به کوشش عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
۸ - استقلال‌طلبی اعراب در قفقازرویداد نامه‌های گرجی مؤید آنند که به سرزمین گرجستان، بارها از سوی کوه‌نشینان شمال قفقاز، از طریق این گذرگاه حمله شده است. گروهی از گرجیان برای جلوگیری از هجوم کوچ‌نشینان در نقاط مختلف این گذرگاه، استحکامات و برج‌هایی تعبیه کرده بودند. [۳۱]
Procopius، History of the Wars، ج۱، ص۳۲۰، London، ۱۹۵۴.
برخی از امیران عرب ساکن قفقاز می‌کوشیدند تا از وابستگی به خلافت بغداد رها شوند و به استقلال دست یابند؛ از این رو با امید بسیار به خزران می‌نگریستند و از آن‌ها در مبارزه با دستگاه خلافت، انتظار یاری داشتند. در یکی از آثار قدیم گرجی با عنوان «رنج‌های آبوی تفلیسی» در دهه ۸۰ سده ۸م آمده است که شاهزاده‌ای فرمانروا از آن دیار، از عربها روی گرداند و در ۱۵۵-۱۵۶ق/۷۷۲-۷۷۳م به گناه همکاری با کسانی که طریق دشمنی با ماموران خلیفه را در پیش گرفته بودند، در بغداد زندانی شد، ولی در اوایل خلافت مهدی عباسی (۱۵۸-۱۶۹ق/۷۵۵- ۷۸۵م) از زندان آزاد گردید و به سرزمین خود بازگشت؛ چندی بعد افراد خانواده خود را در ابخاز پنهان کرد و با ۳۰۰ سوار از طریق باب الان به سرزمین خزران گریخت.عربها در جریان پیکار با خزران بارها کوشیدند تا در باب الان مستقر شوند و آن را به پایگاه خود بدل کنند. یاقوت در سده ۷ق/۱۳م از قلعه باب الان یاد کرده، و بنای آن را به شاهان ایران در عهد باستان نسبت داده است. [۳۲]
یاقوت حموی، البلدان، ج۱، ص۳۵۱.
یک قرن بعد ابوالفدا نیز به باب الان اشاره کرده است. [۳۳]
ابوالفدا، تقویم البلدان، ج۱، ص۷۲، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م.
۹ - باب الان با نفوذ روسهابا نفوذ روس‌ها به قفقاز از زمان پترکبیر، آسها (آلانها) و لزگیها تابع روسیه شدند و بر گذرگاه داریال تسلط یافتند. در ۱۱۸۳ق/۱۷۶۹م، یکی از سرداران آلمانی که در خدمت دولت روسیه بود، با نیرویی مرکب از ۴۰۰ سرباز و ۴ عراده توپ از طریق گذرگاه داریال از ارتفاعات قفقاز گذشت و شهر تفلیس را فتح کرد. [۳۴]
مک لین ف ر، شیخ شامل داغستانی، ج۱، ص۲۹، ترجمه و تلخیص کاوه بیات، تهران، ۱۳۷۰ش.
شیخ شامل نیز در جریان قیام مردم داغستان و چچن کوشید تا بر گذرگاه داریال مسلط شود، ولی طرح او ناکام ماند. [۳۵]
مک لین ف ر، شیخ شامل داغستانی، ج۱، ص۱۰۳، ترجمه و تلخیص کاوه بیات، تهران، ۱۳۷۰ش.
۱۰ - فهرست منابع(۱) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ. (۲) ابن رسته احمد، الاعلاق النفیسه، لیدن، ۱۸۹۱م. (۳) ابوالفدا، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، ۱۸۴۰م. (۴) باکیخانف عباسقلی، گلستان ارم، به کوشش عبدالکریم علی زاده و دیگران، باکو، ۱۹۷۰م. (۵) بلاذری احمد، فتوح البلدان، به کوشش عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م. (۶) حدود العالم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، ۱۳۴۰ش. (۷) دایرةالمعارف فارسی. (۸) دیاکونف ا م، تاریخ ماد، ترجمه کریم کشاورز، تهران، ۱۳۴۵ش. (۹) طبری ابوجعفر، تاریخ طبری. (۱۰) کریستن سن آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران، ۱۳۳۲ش. (۱۱) گردیزی عبدالحی، زین الاخبار، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۴۷ش. (۱۲) مسعودی علی، مروج الذهب، به کوشش یوسف اسعد داغر، بیروت، ۱۳۸۵ق/ ۱۹۶۵م. (۱۳) مک لین ف ر، شیخ شامل داغستانی، ترجمه و تلخیص کاوه بیات، تهران، ۱۳۷۰ش. (۱۴) نولدکه تئودور، تاریخ ایرانیان و عربها در زمان ساسانیان، ترجمه عباس زریاب، تهران، ۱۳۵۸ش. (۱۵) یاقوت حموی، البلدان. (۱۶) یعقوبی احمد، تاریخ، بیروت، ۱۳۷۹ق/ ۱۹۶۰م. (۱۷) M I، Istoriya Khazar، Leningrad، ۱۹۶۲. (۱۸) Gumilev، L N، Drevnie Tyurki، Moscow، ۱۹۶۷. (۱۹) Kovalevskaya، VB، Kavkaz i Alany، Moscow، ۱۹۸۴. (۲۰) Kratkaya geograficheskaya entsiklopediya، Moscow، ۱۹۶۰. (۲۱) Marquart، J، Er n l ahr، Berlin، ۱۹۰۱. (۲۲) Narody Kavkaza، ed MO Kosvena et al، Moscow، ۱۹۶۰. (۲۳) Piotrovski o، B B، Vanskoe tsarstvo، Moscow، ۱۹۵۹. (۲۴) Pliny، Historia naturalis. (۲۵) Procopius، History of the Wars، London، ۱۹۵۴. (۲۶) Trever، K V، Ocherki po istorii i kulture Kavkazsko o Albanii، Moscow، ۱۹۵۹. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «باب الان»، شماره۴۲۵۹. |