المغرب فی حلی المغرب (کتاب)«المغرب فی حلی المغرب»، کتابی است به زبان عربی در موضوع تاریخ و جغرافیای اندلس و نیز تراجم رجال این دیار. ۱ - ساختار کتاباین اثر؛ مشتمل بر شرح حالی کوتاه درباره مولف است و مطالب آن بر اساس کتاب‌های مختلف که در واقع فصول کتاب را شکل می‌دهند، تنظیم شده است. ذیل هر کتاب، کتب متعدد دیگری قرار گرفته است. ۲ - گزارش محتوامهمترین و مشهورترین کار ابن سعید اتمام تالیف طولانی کتاب «المغرب» است. تالیف المغرب تنها توسط ابن سعید نبوده، بلکه در طی یکصد و پنجاه سال و به دست شش نفر از علمای اندلس صورت گرفت و هر کدام پس از دیگری آن را تصحیح نمودند. اولین فرد ابومحمد عبدالله بن ابراهیم بن الحجازی است که در سال ۵۳۰ ق. کتابی به نام (المسهب فی غرائب المغرب) که موضوع آن، احوال ادبای اندلس از فتح عرب تا ۵۳۰ ق بود، را برای عبدالملک بن سعید تالیف نمود. پس از او عبدالملک بن سعید آن را تصحیح و تنقیح نموده و بخش‌هایی را به آن اضافه کرد. دو پسر عبدالملک، احمد و محمد نیز از مؤلفان اثر مذکور بودند. موسی بن محمد که از عالم‌ترین افراد خانواده بنی سعید بود، به این کتاب قسمت‌هایی را افزود و سرانجام وضعیت نهایی آن به دست علی بن سعید به وجود آمد. گفته شده است که ابن سعید این کتاب را در ۶۴۱ ق. در مصر به پایان برد. واقعیت این است که تالیف و تکمیل اجزای مختلف این اثر تا سال‌ها پس از آن ادامه داشته و ظاهرا نسخه نهایی آن در میان سال‌های ۶۴۵ و ۶۴۷ ق. در حلب تنظیم شده است. به گفته حاجی خلیفه، المغرب در حدود ۱۵ مجلد بوده است. هنوز همه اجزای این کتاب به دست نیامده است. مؤلف در بحث از هر شهر و دیار ابتدا توضیحاتی جغرافیایی می‌آورد، آنگاه به تاریخ منطقه می‌پردازد و پس از ذکر ابنای ملوک از طبقات پنجگانه امرا، رؤسا، علما، شعرا و لفیف (نکته پردازانی از هر صنف که صاحب نظم نیستند)، سخن به میان می‌آورد. ۳ - مأخذ کتابدر تدوین مطالب این اثر از سه نوع ماخذ استفاده شده است: دیده‌ها (مخصوصا در توصیف‌های جغرافیایی)، شنیده‌ها (به ویژه در نقل اشعار و سروده‌ها) و نیز نوشته‌های دیگران است. در مآخذ نوع اخیر، المغرب مستند به کتاب‌های بسیار زیادی است که در خلال متن از آنها یاد شده است. بعضی اجزای المغرب را ابن سعید شخصا تالیف کرده است، مانند اجزای مربوط به تاریخ اخشیدیان و ایوبیان. این اثر به رغم عظمت و اشتهارش با نام‌های مختلف یاد شده است. خود ابن سعید نام آن را المغرب فی حلی المغرب و المغرب فی حلی المغرب فی حلی اهل المغرب آورده است. سخاوی از المغرب فی حلی المغرب و المغرب فی محاسن المغرب به صورت دو کتاب مجزا و هر دو را از ابن سعید یاد کرده است. حاجی خلیفه به جز المغرب کتابی با عنوان تاریخ مغرب و اثری دیگر با نام المغرب عن سیرة ملوک اهل المغرب به نقل از ابن خلکان به ابن سعید نسبت داده است. ۴ - وضعیت کتابدر اواخر سده گذشته، نخستین بار فولرس قسمتی از المغرب را در مورد طولونیان مصر با عنوان الدر المکنون فی حلی دولة بنی طولون، با ترجمه آلمانی آن و در پی او تالکیست متن و ترجمه آلمانی قسمت مربوط به اخشیدیان را با عنوان کتاب العیون الدعج فی حلی دولة بنی طغج منتشر کرد. به مناسبت جشن صدمین زادروز آماری خاورشناس ایتالیایی، موریتس قسمت مربوط به جزیره سیسیل را با عنوان الالحان المسلیة فی حلی جزیره صقلیه به طبع رسانید. جزء اول قسمت مصری المغرب را زکی محمد حسن با همکاری شوقی ضیف و سیده کاشف در ۱۹۵۳ م. در قاهره به چاپ رساند. شوقی ضیف قسمت مربوط به اندلس را در ۲ مجلد (۱۹۵۳ م و ۱۹۵۵ م) در قاهره منتشر کرد. جزء قاهره از المغرب با عنوان النجوم الزاهرة فی حلی حضرة القاهرة به وسیله حسین نصار به مناسبت جشن هزاره بنای قاهره تصحیح و در ۱۹۷۰ م در آن شهر چاپ شده است. با این همه کار در مورد المغرب هنوز نسخه‌ای از برخی اجزای آن به دست نیامده است. مثلا از قسمت دوم کتاب که مربوط به بلاد بربر است، چیزی شناخته نشده است. همچنین از بعضی اجزای قسمت مصری کتاب تنها عنوان آن شناخته است. جزء آغازین قسمت اندلس (قسمت سوم کتاب) هنوز مفقود است. از نسخه‌ای به خط مؤلف که به کتابخانه ابن عدیم در حلب اهدا شده است و از دست کسانی چون صفدی و ابن دقماق گذشته، بخش‌های پراکنده‌ای مانده که در ۴ مجلد بزرگ در دارالکتب مصر نگهداری می‌شود. بخشی از آن هم با برگ‌های نامنظم در کتابخانه بل صفوره در نزدیکی سوهاج مصر وجود دارد. این نسخه‌ها اساس کارهای اخیر در انتشار اجزای المغرب قرار گرفته است. با آنکه یکی از محققان متاخر لحن ابن سعید را در المغرب بیش از حد خودستایانه و متوجه بزرگ کردن خود و خانواده اش شمرده و ادعاهای او را بزرگ تر از محتوای اثرش دانسته است؛ اما ابن فضل الله عمری (د ۷۴۹ ق.)، که مسالک خود را بسیار بزرگ تر و پرمغزتر از المغرب می‌داند. ابن سعید مکمل المغرب را به ابداع و دانایی بسیار ستوده است. نسخه حاضر در برنامه همراه با پاورقی‌های آقای خلیل المنصور در دو جلد منتشر شده و در پایان هر جلد تنها فهرست منابع، مآخذ و نیز فهرست مطالب آمده است. [۱]
رحیم لو، یوسف، دائره ا لمعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ص۶۹۲-۶۸۵.
[۲]
روحی میرآبادی، علی رضا، پژوهشی در باب جغرافی دانان اندلس و آثار آنها، آینه پژوهش، مهر و آبان ۱۳۸۱، ش ۷۶.
[۳]
المغرب فی حلی المغرب، مقدمه محقق.
۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار جغرافیای جهان اسلام، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |