المعتبر فی شرح المختصر (کتاب)نجم الدین ابو القاسم جعفر بن حسن حلی، معروف به محقق حلی، محقق اول (م ۶۷۶ ق)، مؤلف کتاب المعتبر فی شرح المختصر النافع می باشد. ۱ - معرفی کتاباین كتاب در فقه استدلالی بحث كرده و عبادات را تا کتاب حج با بعضی از مسائل تجارت را شامل می شود. كتاب المعتبر در واقع شرح كتاب الشرایع خود مؤلّف است. مؤلف در این خصوص می فرماید: «چون در كتاب شرایع به جهت اختصار بعضی از مقاصد مشتبه شده بود، دست به نوشتن كتاب المعتبر زدم.» در این كتاب علاوه بر مباحث فقه استدلالی به ذكر آراء و نظرات علماء اهل سنت به صورت فقه مقارن پرداخته است. یكی از منابع مهم فقه شیعه به خصوص در فقه استدلالی کتاب المعتبر می باشد كه مورد استفاده علماء و فضلاء حوزه می باشد. مؤلف در این كتاب علاوه بر مباحث عبادات، در اوّل بعضی از مسائل، پاره ای از مباحث اصول فقه را نیز بیان فرموده است. ایشان مباحث عبادات و اصول را به سبك زیبا بحث كرده و نكات فرعی هر باب را به صورت دسته بندی شده و با شیوه ای بی نظیر و مستدل آورده است. ۲ - منزلت کتابالمعتبر اولین شرح بر مختصر النافع یا النافع فی مختصر الشرایع است. کتاب مختصر النافع از همان ابتدای نگارش مورد توجه بزرگان از فقهای شیعه قرار گرفته و شروح معتبر و متعددی نظیر «کشف الرموز»، «مهذب البارع»، «ریاض المسائل»، «المختصر»، «حدیقة المؤمنین» و «غایة المرام» بر آن زده شد. اگر چه این کتاب اولین شرح مختصر النافع است اما متاسفانه کامل نبوده و فقط قسمتی از آن شرح زده شده است. این کتاب بر خلاف مختصر النافع صرفا نظریات فقهی مؤلف نمی‌باشد بلکه به صورت فقه استدلالی نگاشته شده است. کتاب معتبر علاوه بر مباحث فقهی در ابتدای کتاب به طرح خلاصه مباحث اصولی پرداخته است و همین طور نیز به دلیل طرح فراوان مسائل علم رجال، به عنوان یکی از کتاب‌های مورد استناد در علم رجال مورد استفاده قرار گرفته است. از آن جایی که خلاصه کردن مطالب شرایع الاسلام در کتاب مختصر موجب بیان نشدن بسیاری از مطالب آن و ایجاد شبهه در مقاصد آن بوده است، مؤلف به نگارش این کتاب پرداخته است و در خطبه کتاب به این دلایل اشاره نموده است. ۳ - تالیف و انتشاردر مصادر و مآخذ معتبر از تاریخ تالیف این کتاب اطلاع دقیقی در دست نیست همان طور که در مقدمه ناشر آمده است در چاپ کتاب از نسخه‌ای که با نسخه مؤلف مقابله شده است و مربوط به قرن ۱۰ یا ۱۳ ق است استفاده شده است. کتاب المعتبر قبلا دو بار در ایران چاپ شده است در چاپ اول نویسنده آن را امیر بهاء الدین محمد بن محمد جوینی ذکر شده است. چاپ دوم آن در سال ۱۳۱۸ ق بوده است و در آخر آن وقف نامه مشیر السلطنة دیده می‌شود و در چاپخانه مجمع الذخائر الاسلامیة در قم چاپ شده است. کتاب موجود در چاپخانه مدرسه امیرالمؤمنین در قم و در سال ۱۴۰۴ ق چاپ شده است و ناشر آن مؤسسه سید الشهدا علیه‌السّلام می‌باشد. ۴ - تقسیم بندی مطالبکتاب معتبر شرح کامل مختصر النافع نمی‌باشد در مقدمه این کتاب مباحث مختصری از علم اصول فقه آورده شده است و سپس قسمتی از مبحث عبادات شامل کتاب‌های طهارت، صلاة، زکات، خمس، صوم، اعتکاف و قسمتی از کتاب حج مطرح شده است. در اعیان الشیعة در رابطه با مقدمه کتاب آمده است: جمع قواعد الاصول باختصار فی اول کتابه المعتبر. [۲]
اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۳۸.
و هم چنین در امل الآمل آمده است: کتاب المعتبر فی شرح المختصر خرج منه العبادات و بعض التجارة مجلدان و لم یتم. در الذریعة علامه محقق آقا بزرگ تهرانی می‌گوید: خرج منه العبادات الی کتاب الحج و بعض التجارات و ذکر فی اوله بعض المباحث الاصولیة. کتاب طهارت شامل سه رکن انواع آب‌ها، انواع طهارت‌ها (آبی و خاکی) و نجاسات است. کتاب نماز شامل مباحث تعداد رکعات نماز مستحبی و واجب، اوقات نماز، قبله، لباس و مکان نمازگزار، اذان و اقامه، افعال نماز، نماز جمعه، نمازهای عید فطر و قربان، نماز میت، احکام خلل در نماز، نماز جماعت و نماز مسافر است. کتاب حج شامل شرایط حج واجب، حج واجب به سبب نذر، انواع حج، ماه‌های حج، حج قران و افراد، حج تمتع، تعیین مواقیت است و آخرین بحث آن نیز حکم فردی که احرام را فراموش کرده است، می‌باشد. ۵ - اسامی کنایه و رمزدر مقدمه کتاب، مؤلف اسامی را که با اشاره و رمز به آنان اشاره شده است، بیان می‌کند که عبارتند از: الشیخ- ابی جعفر محمد بن حسن طوسی الشیخان- شیخ طوسی و شیخ مفید (محمد بن محمد نعمان) الثلاثة- دو نفر بالا و سید مرتضی علم الهدی الاربعة- سه نفر بالا و ابی جعفر بن بابویه ( پدر شیخ صدوق) الخمسة- چهار نفر بالا و علی بن بابویه (شیخ صدوق) الستة- پنج نفر بالا و ابن ابی عقیل السبعة- شش نفر بالا و ابن جنید اتباع الثلاثة- ابو الصلاح تقی بن نجم حلبی، سلار بن عبد العزیز، عبد العزیز بن سراج و اما اسامی کتاب‌هایی که به رمز و اختصار اشاره شده است: ة- النهایة ل- الجمل ط- المبسوط ف- مسائل الخلاف یب- التهذیب ح- المصباح د- الاقتصاد عة- المقنعة ن- الارکان غر- الرسالة الغریة ۶ - شروح المعتبراین کتاب دارای شروح زیادی نیست و آنچه در منابع و مآخذ ذکر شده عبارتند از: ۱- شرح شیخ فخر الدین بن محمد علی طریحی (م ۱۰۸۵ ق). ۲- شرح محمدرضا بن قاسم غراری نجفی. ۷ - ویژگیهااز ویژگی‌های مهم کتاب معتبر این که این کتاب صرفا یک کتاب فقهی نیست بلکه مباحث اصولی در مقدمه آن و مباحث علم رجال در متن کتاب زیاد دیده می‌شود. در ابتدا به چند نمونه از مباحث اصولی که در الذریعة و اعیان الشیعة نیز آورده شده است اشاره می‌کنیم. در مقدمه کتاب صفحه ۵ این گونه آمده است: کتب من اجوبة مسائل جعفر بن محمد اربع مائة مصنف الاربع مائة مصنف سموها اصولا. این عبارت در اعیان الشیعة نیز ذکر شده است و به دنبال آن این گونه آمده است «و مثله فی الذکری انما انه لم یقل سموها اصولا». [۷]
اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۴۰.
در رابطه با دلیل عقلی در صفحه ۶ و اعیان الشیعة آمده است: اما دلیل عقلی فهو قسمان، الاول ما لا یتوقف علی الخطاب، و الثانی ما یتوقف علی الخطاب. [۸]
اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۱۱.
در رابطه با قیاس نیز این گونه آمده است: قال المحقق فی المعتبر اما القیاس فلا یعتمد علیه عندنا لعدم الیقین بثمرته. [۹]
اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۱۲.
از مباحث رجالی که به آن استناد شده است به چند نمونه اشاره می‌شود. در اعیان الشیعة در رجال بحر العلوم آمده است که از معتمدان و مستندان در احوال رجال قبل از علامه، دو استاد او سید احمد بن طاوس و سید علی بن طاوس بوده‌اند و محقق حلی بیش از علامه به احمد بن طاوس اعتماد داشته و کتاب معتبر او پر از استناد به او می‌باشد. [۱۰]
اعیان الشیعة، ج۳، ص۳۲.
در مورد سکونی: الرابع قول المحقق فی المعتبر: و السکونی عامی لکنه ثقة. [۱۱]
اعیان الشیعة، ج۳، ص۴۳۴.
در مورد تقی بن نجم الدین حلبی، ابو الصلاح: انه قال: هو من اعیان فقهائنا. [۱۲]
اعیان الشیعة، ج۳، ص۶۳۵.
در مورد حفص بن البختر البغدادی: قال المحقق الشیخ محمد ان المحقق فی المعتبر فی مسالة شک الامام مع حفظ الماموم حکم بضعفه و لعله لاحتمال رجوع ذکره الی التوثیق. [۱۳]
اعیان الشیعة، ج۶، ص۲۰۰.
در مورد علی بن حدید: قال المحقق فی المعتبر: علی بن حدید ضعیف جدا و هی عبارة الشیخ. [۱۴]
اعیان الشیعة، ج۱۰، ص۵۶.
در مورد محمد بن عیسی: ذکر ابن بابویه عن ابی الولد: انه لا یعتمد علی حدیث محمد بن عیسی عن یونس. ۸ - وضعیت نشرچاپ این كتاب در دو جلد به زبان عربی با تحقیق جمعی از فضلاء به همت انتشارات مؤسسه سید الشهداء در سال ۱۳۶۴ ه.ش به چاپ رسیده است. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «المعتبر فی شرح المختصر». نرم افزار مجموعه آثار محقق حلي، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي. |