الجمل و العقود فی العبادات (کتاب)مؤلف کتاب الجمل و العقود، شیخ الطائفة ابو جعفر محمد بن حسن بن علی طوسی مشهدی، معروف به شیخ طوسی (م ۴۶۰ ق) می‌باشد. ۱ - منزلت کتاببا تکامل تدریجی فقه، در کنار فقه تفریعی ، و منصوص، و مقارنه‌ای، نوعی از فقه پدیدار شد که با کمترین عبارت همراه با ترتیب و نظم کامل به دنبال آسان تر کردن حفظ و ضبط مطالب علمی به سبب مختصر کردن آن بود. این نوع فقه از زمان سید مرتضی قده (م ۴۱۳ ق) با کتاب «جمل العلم و العمل» آغاز و سپس با نگارش «المراسم» سلار بن عبد العزیز (م ۴۳۶ ق) ادامه یافت و یکی از کامل‌ترین نمونه‌های آن با تالیف «الجمل و العقود» شیخ الطائفه ظهور پیدا کرد. وی در این کتاب نهایت کوشش خود را در اختصار و تنظیم مطالب و شمردن واجبات و محرمات ، مستحبات و مکروهات ، اجزاء و شرائط و آداب هر یک از عبادات پنجگانه بکار برده است. این کتاب که پس از کتاب حدیث معروف و باارزش « تهذیب الاحکام » و کتاب فقهی مشهور « النهایة » تالیف شده، یکدوره فقه مختصر کتاب‌های قسمت عبادات از کتاب طهارت تا آخر کتاب جهاد می‌باشد. کتاب‌های «الجمل و العقود»، «المفصح فی امامة امیرالمؤمنین علیه‌السّلام»، « الایجاز فی الفرائض و المواریث »، « الفهرست »، « کتاب الرجال »، «کتاب الغیبة »، و «مسائل ابن براج» به خواست دوست و هم درسی فاضل وی ابن براج (م ۴۸۱ ق) تالیف شده است [۱]
مستدرکات اعیان الشیعة، حسن الامین، ج۱، ص۸۹.
[۲]
مستدرکات اعیان الشیعة، حسن الامین، ج۱، ص۱۶۶.
که قاضی و جانشین وی در طرابلس نیز بوده است. [۳]
اعیان الشیعة، سید محسن امین، ج۹، ص۱۶۵.
در مقدمه کتاب « المبسوط »، مؤلف درباره این کتاب می‌نویسد: «و عملت بآخره مختصر جمل العقود فی العبادات سلکت فیه طریق الایجاز و الاختصار و عقود الابواب فیما یتعلق بالعبادات».۲ - تاریخ تالیفاز تاریخ تالیف کتاب در تراجم، اطلاع دقیقی در دست نیست اما با توجه به عبارتی که در صفحه ۱۶۰ در کتاب جهاد آمده است «و تفصیل هذه الابواب و شروحها و فروعها، قد استوفیناه فی النهایة و فی تهذیب الاحکام»، و همین طور با توجه به خطبه کتاب المبسوط که مؤلف نگارش الجمل و العقود را پس از کتاب النهایة ذکر کرده است، این کتاب پس از النهایة که بین سال‌های ۴۱۵ تا ۴۳۵ نوشته شده، تالیف شده است. از طرفی با توجه به این که کتاب به درخواست ابن براج نوشته شده است، احتمال زیادی دارد که این کتاب قبل از سفر ابن براج در سال ۴۳۸ ق به طرابلس برای قضاوت نوشته شده باشد. ۳ - تاریخ انتشارکتاب موجود به یاد یک هزارمین سالگرد تولد شیخ طوسی (قده) در ذی القعده سال ۱۳۸۷ ق در چاپخانه دانشگاه مشهد چاپ شده است و محقق و مصحح آن محمد واعظ زاده خراسانی می‌باشد. [۴]
طبقات اعیان الشیعة، ج۲، ص۱۶۲.
هم چنین در مجموعه رسائل شیخ طوسی در سال ۱۴۰۳ ق چاپ شده است.۴ - نسخههادر «الذریعة» به چهار نسخه از کتاب اشاره شده است که عبارتند از: ۱. نسخه کتابخانه شیخ الشریعه اصفهانی ۲. نسخه موقوفات ملا محمد مهدی قمشه‌ای ۳. نسخه کتابخانه شیخ عبد الحسین بن قاسم حلی نجفی ۴. نسخه کتابخانه سید محمد مشکاة که در سال ۹۲۷ ق نوشته شده است. در کتاب « مقدمه‌ای بر فقه شیعه » نیز ۱۱ نسخه معرفی شده است که عبارتند از: - نسخه کتابخانه دانشگاه مشهد مربوط به ۶۹۱ ق، - سه نسخه کتابخانه مجلس مربوط به سال‌های ۷۶۰، ۷۶۳ و قرن هشتم، - دو نسخه دانشگاه برینستون مربوط به قرن هشتم و ۸۲۱ ق، - نسخه کتابخانه امیرالمؤمنین علیه‌السّلام مربوط به ۸۲۸ ق، - نسخه دانشگاه اصفهان مربوط به ۸۸۱ ق، - نسخه کتابخانه مسجد گوهرشاد مربوط به ۸۸۵ ق، - نسخه دار الکتب مربوط به ۸۱۸ ق، - نسخه مجلس سنا مربوط به قرن ۹- ۸ ق. [۶]
مقدمه‌ای بر فقه شیعه، ص۷۸.
۵ - نسخه‌های مورد اعتماددر چاپ کتاب موجود از چهار نسخه استفاده شده است که عبارتند از: نسخه‌ای که متعلق به دانشمند محترم آقای حاج عبد الحمید مولوی بوده است. این نسخه اصل اساس در تصحیح کتاب موجود بوده است. سه نسخه دیگر متعلق به قرن‌های هفتم، هشتم و یازدهم هجری قمری است که از این نسخه‌ها نیز در تصحیح و تحقیق کتاب استفاده شده است. اما در مقدمه کتاب سال دقیق تالیف و نویسندگان آن مشخص نشده‌اند. در حاشیه کتاب از چهار رمز «ص»، «گ»، «س»، «و» استفاده شده است که مشخص نشده است که مربوط به کدام نسخه می‌باشد. احتمال دارد که «گ» رمز کتابخانه مسجد گوهرشاد، «و» رمز نسخه عبد الحمید مولوی، «ص» رمز نسخه اصفهان ، و «س» نسخه کتابخانه مجلس باشند. ۶ - تقسیم بندی مطالبکتاب دربردارنده مباحث قسمت عبادات پنجگانه یعنی کتاب‌های صلاة، زکاة، صوم ، حج و جهاد است. ۶.۱ - کتاب صلاةکتاب صلاة از دو قسمت تشکیل می‌شود: ۱. کارهایی از نماز که مقدم بر نماز است یعنی طهارة، وقت نماز ، قبله ، تعداد رکعات، ستر عورة، لباس نمازگزار، مکان نمازگزار، طهارة بدن و طهارت موضع سجود. ۲. کارهایی که مقارن نماز است یعنی قیام، نیت ، تکبیرة الاحرام، قرائت ، رکوع ، سجود . کتاب زکاة نیز به ۵ بخش تقسیم شده است که عبارتند از: ۱. آن چیزهایی که پرداخت زکات آن واجب است. ۲. بر چه کسانی واجب است. ۳. مقداری که باید پرداخت شود. ۴. چه زمانی پرداخت شود. ۵. چه کسانی استحقاق دریافت زکات را دارند. ۶.۲ - کتاب صومکتاب صوم نیز شامل ۵ فصل است که عبارتند از: ۱. مفطرات روزه . ۲. اقسام روزه. ۳. حکم روزه مریض و کسی که توانایی روزه گرفتن ندارد. ۴. حکم روزه مسافر. ۵. اعتکاف و احکام آن. ۶.۳ - کتاب حجکتاب حج نیز شامل ۱۱ فصل است که عبارتند از: - وجوب حج و کیفیت و شرائط آن. - اقسام حج. - افعال حج. - کیفیت احرام و شرائط آن. - طواف و احکام آن. - سعی و احکام آن. - احرام حج. - نزول در منی و عرفات و مشعر . - ذکر مناسک زنان. - ذکر عمره مقبوله. ۶.۴ - کتاب جهادکتاب جهاد نیز شامل چهار فصل است که عبارتند از: - اصناف کفاری که باید با آنها جنگید. - غنیمت و فی ء و چگونگی تقسیم آن. - احکام اهل بغی. - امر به معروف و نهی از منکر . ۶.۵ - تذکراتاگر چه معمولا کتاب طهارت پیش از کتاب صلاة و بصورت مستقل مطرح می‌گردد، اما در این کتاب به عنوان یکی از مقدمات نماز و اجزاء نماز مطرح شده است. در تقسیم بندی مباحث کتاب، مؤلف نماز میت را به قسمت کتاب صلاة منتقل نموده است. در کتب فقهی متداول در آن زمان، نماز میت همراه با احکام غسل و کفن میت مطرح می‌شده است. کتاب خمس در فقه شیعه امامیه تا زمان شیخ طوسی و اندکی پس از آن در ضمن کتاب زکات مطرح می‌شده است اما پس از آن به صورت کتاب مستقلی همراه با بحث انفال ذکر شده است. اگر چه مؤلف در این کتاب، چیزهایی را که خمس به آنها تعلق می‌گیرد در ۲۵ مورد ذکر کرده است اما آنها در واقع به همان ۷ چیزی برمی گردند که در غالب کتب فقهی مطرح شده و عبارتند از: ۱- غنائم جنگی، ۲- گنجها، ۳- کلید معادل، ۴- سود تجارت ، ۵- مروارید و جواهراتی که از دریا بدست می‌آید، ۶- مال مختلط به حرام، ۷- زمین فی ء. [۷]
الجمل و العقود، شیخ طوسی، ص۵۱.
۷ - نظریات جدیددر کتاب «الجمل و العقود» با همه اختصار و ایجازش به نظریات جدید و ابتکاراتی مطرح شده است که به بعضی اشاره می‌شود: در بحث قبله ، استحباب تیاسر، یعنی اینکه اهل عراق مستحب است که کمی به جانب چپ میل کنند مطرح شده است. اگر چه ظاهر عبارت، وجوب تیاسر است اما هم چنانکه در مصباح الفقیه و جواهر الکلام آمده است منظور استحباب تیاسر می‌باشد. [۸]
مصباح الفقیه، ج۲، ص۹۳.
[۹]
مصباح الفقیه، ج۲، ص۲۰۷.
در بحث مقارنات نماز، مؤلف به دو نظریه در مورد سلام نماز اشاره دارد: یکی نظریه سید مرتضی ، ابو الصلاح حلبی ، ابن زهره و دیگران که سلام را واجب می‌دانند که با عبارت «فان کانت صلاة الفجر انصاف الی ذلک التسلیم علی قول بعض اصحابنا»، این نظریه را مطرح می‌سازد.و دیگری به نظریه خودش و ابن براج و دیگران و بیشتر متاخرین که آن را مستحب می‌دانند که با عبارت «و علی قول الباقین هو سنة» آن را بیان می‌کنند. [۱۰]
الجمل و العقود، شیخ طوسی، ص۶۹.
[۱۱]
ترجمه الجمل و العقود، ص۲۲۱.
در مورد وقت نماز نیز اول وقت غروب شرعی را غیبوبة شمس (ناپدید شدن خورشید) و آخر وقت را غیبوبة شفق (ناپدید شدن قرمزی طرف مغرب) ذکر نموده‌اند که با فتوای ذهاب حمره مشرقیه متفاوت است. [۱۲]
الجمل و العقود، شیخ طوسی، ص۵۹.
در کتاب حج نیز بر خلاف سایر کتب فقهی اش که سر تراشیدن حج برای صروره (کسی که اولین بار است که به حج می‌رود) را واجب دانسته است، در این کتاب مستحب دانسته است. [۱۳]
الجمل و العقود، شیخ طوسی، ص۱۴۸.
[۱۴]
ترجمه الجمل و العقود، ص۳۵۵.
۸ - ویژگی‌های کتاباز ویژگی‌های مهم کتاب، اختصار و ایجاز در طرح مباحث فقهی همراه با نظم و ترتیب منضبط مباحث می‌باشد. مؤلف در سایر کتاب هایش نظیر « الایجاز فی الفرائض » و «مبسوط» به این نکته اشاره دارد. در کتاب الایجاز فی الفرائض می‌نویسد: «و انما سمی به لان غرضه فیه الایجاز کما عمله فی الجمل و العقود فی العبادات». [۱۵]
الایجاز فی الفرائض، ج۲، ص۴۸۶.
در کتاب المبسوط: «سلکت فیه طریق الایجاز و الاختصار و عقود الابواب فیما یتعلق بالعبادات». (خطبه کتاب المبسوط). در پایان کتاب الجمل و العقود: «فهذه جمل لخصناها و عقدناها فی کل کتاب علی غایة جهدنا و طاقتنا. [۱۶]
الجمل و العقود، شیخ طوسی، ص۱۶۱.
اگر چه در کتاب سعی شده است که به نظریات اختلافی اصحاب تعرض نشود اما گاهی عبارت «من اصحابنا» که اشاره به نظریات مخالف دارد عنوان شده است. [۱۷]
الجمل و العقود، شیخ طوسی، ص۸۰.
هم چنین گاهی تفصیل مباحث بر کتاب «تهذیب الاحکام» و « النهایة » ارجاع داده شده که گاهی نام آنها بطور صریح برده شده است مثل «و تفصیل هذه الابواب و شروحها و فروعها قد استوفیناها فی النهایة و تهذیب الاحکام. [۱۸]
الجمل و العقود، شیخ طوسی، ص۱۳۷.
[۱۹]
الجمل و العقود، شیخ طوسی، ص۱۶۱.
[۲۰]
الجمل و العقود، شیخ طوسی، ص۱۶۰.
از دیگر ویژگی‌های کتاب استفاده از عدد و شمارش و شماره گذاری است. هم چنانکه مؤلف در خطبه کتاب ذکر نموده است: «و اضبطها بالعدد لیسهل علی من یرید حفظه»، و یا در ابتدای بحث اقسام افعال صلاة، «و نحن نذکر کل قسم منه و نحصر عدد ما فیه». [۲۱]
الجمل و العقود، شیخ طوسی، ص۳۳.
[۲۲]
الجمل و العقود، شیخ طوسی، ص۳۵.
۸.۱ - باارزش‌ترین ویژگی‌های کتاباز باارزش‌ترین ویژگی‌های کتاب، قسمت فهرست اعلام و فهرست مآخذ است. در قسمت فهرست اعلام حدود سیصد نفر از اعلام از فقهاء ، صحابه ، ائمه معصومین علیهم السلام، سلاطین و گروه‌هایی از فقها به صورت مختصر معرفی و محل نظریات آنان در کتاب مشخص شده است. در مقدمه کتاب، شرح حال جامعی از زندگی مؤلف و شرح مختصری از زندگی معاصران، اساتید و شاگردان وی آورده شده که در شناخت دوره فقهی و شخصیت علمی وی مؤثر بوده و همین طور فهرست مؤلفات وی نیز ذکر شده است. در ترجمه کتاب، نظریات شیخ طوسی در «النهایة»، «الخلاف» و سایر کتب فقهی، حدیثی و تفسیری وی آورده شده است و در برخی از مسائل مهم، اقوال پیشوایان اهل سنت و تاریخچه و منشا اختلاف آنان ذکر شده است که خواننده را در بدست آوردن نظریات فقهی آنان یاری رساند. لازم به یادآوری است که در ترجمه کتاب، در شرح نظریات شیخ طوسی از کتاب «بدایة المجتهد و نهایة المعتضد» تالیف ابن رشد اندلسی و «مصباح الفقیه» آقارضا همدانی بیش از سایر کتب استفاده شده است. ۹ - گفتار بزرگانمعالم العلماء: «الجمل و العقود فی العبادات حسن». روضات الجنات: «و له کتاب الجمل و العقود فی العبادات و الاقتصاد فیها و فی العقائد الاصول». [۲۴]
روضات الجنات، محمد باقر خوانساری، ج۶، ص۲۲۱.
۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعنرم افزار شیخ طوسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. • |