ارض المعجزاتاین کتاب گزارش دو سفر: یکی عمره (۱۹۵۱م./۱۳۷۰ق.) با عنوان رحلة فی جزیرة العرب و دیگری حج واجب (۱۹۷۲م./ ۱۳۹۶ق.) با عنوان لقاء مع التاریخ است. ۱ - معرفی اجمالی مؤلفعایشه بنت عبدالرحمن مشهور به بنت الشاطی، نویسنده و پژوهشگر علوم قرآنی و ادبیات عرب، به سال ۱۹۱۳م. در دمیاط مصر زاده شد. قرآن و ادبیات را نزد پدرش شیخ محمد علی عبدالرحمن آموخت که از استادان الازهر بود. تحصیلات جدید را نیز به رغم مخالفت پدرش آغاز کرد و به سال ۱۹۳۱م. دیپلم گرفت. وی به سرودن شعر و نقد ادبی روی آورد و اشعار خود را در مجله النهضه چاپ کرد. سپس در روزنامه نام آور الاهرام المصریه به نقد ادبی پرداخت و نام مستعار بنت الشاطی (دختر ساحل) را برای پنهان کردن هویت خود از پدر برگزید. تحصیلات دانشگاهی را به سال ۱۹۳۶م. در دانشگاه قاهره آغاز کرد و به سال ۱۹۵۰م. با مدرک دکترای ادبیات فارغ التحصیل شد. سال‌ها در دانشگاه‌های مصر از جمله دانشگاه عین الشمس قاهره و برخی کشورهای عربی، زبان و ادبیات عربی را تدریس کرد و پس از بازنشستگی، به فاس مراکش رفت و تا پایان عمر (۱۹۹۸م.) استاد مطالعات عالی قرآنی دانشگاه قرویین بود. [۱]
. السفیر «بنت الشاطی و الاسلامیة الجدیده»، ص۱۴.
۱.۱ - دیدگاه‌هایی تفسیریبنت الشاطی در تفسیر قرآن دیدگاه‌هایی ویژه داشت و از روش تفسیری استاد و شوهرش امین خولی (۱۸۹۵ـ۱۹۶۶م.) موسوم به «روش ادبی در تفسیر» پیروی می‌کرد و بخشی از شهرت او در محافل علمی از همین رو است. او کتاب التفسیر البیانی للقرآن الکریم را با همین روش در تفسیر چند سوره جزء آخر قرآن کریم نوشت. او همچنین به نگارش زندگینامه پیامبر و خاندان ایشان به سبک داستانی مستند که خاص خود او بود، پرداخت. ۱.۲ - آثاراز آثار او است: تراجم سیدات آل البیت النبوی که مجموعه کتاب‌هایی است درباره زنان خاندان پیامبر و بسیاری از آن‌ها به فارسی ترجمه و چاپ شده است؛ مانند السیدة زینب عقیلة بنی هاشم با چند ترجمه فارسی از جمله ترجمه سید جعفر شهیدی با نام شیر زن کربلا یا زینب دختر علی و السیدة آمنة بنت وهب ترجمه حسین اژدری آزاد با عنوان آمنه مادر گرامی پیامبر. ۲ - سفرنامه عمرهبخش نخست کتاب شامل گزارش‌های سفر اول یعنی سفر عمره نویسنده است که مباحثی را درباره اوضاع سیاسی و اجتماعی حجاز نیز در خود دارد. این سفر همراه گروهی از همکاران دانشگاهی وی به دعوت ملک فیصل به سال ۱۹۵۱م. صورت گرفته است. وی در این سفر، مدینه و مکه را زیارت و از چند شهر دیگر از جمله ریاض، قطیف و دمام دیدن کرده است. [۲]
ارض المعجزات، ص۱۵.
[۳]
ارض المعجزات، ص۱۸.
قلم این سفرنامه، عاطفی و مانند بسیاری از آثار بنت الشاطی، ادبی و داستانی [۴]
ارض المعجزات، ص۹۲.
[۵]
ارض المعجزات، ص۱۰۳.
است. او با دیدن شهرهای حجاز، از پیشینه آن‌ها و اقوام و شهرهای کهن این سرزمین یاد می‌کند و عاد و ثمود را ساکنان نخستین حجاز می‌شمرد که بعدها قبایل عرب از آن‌ها پدید آمده‌اند. [۶]
ارض المعجزات، ص۲۵.
[۷]
ارض المعجزات، ص۲۶.
البته این نظر به لحاظ تاریخی اثبات پذیر نیست. از دیدگاه وی، مکه همواره برای قبایل حجاز اهمیتی ویژه داشته و بیت عتیق قدیمی‌ترین خانه‌ای است که خدا را در آن پرستیده‌اند و حرم مکانی امن برای عبادت کنندگان و خداترسان و جایگاه حج قوم عرب بوده است. [۸]
ارض المعجزات، ص۲۶.
[۹]
ارض المعجزات، ص۲۷.
بخشی از مطالب کتاب به فراخور تخصص نویسنده، به زبان و ادبیات عربی اختصاص یافته است. به اعتقاد او، فصاحت عرب و پدید آمدن زبان دقیق عربی با قواعد پیچیده لغوی و صرفی از مردم صحرانشین عرب، بسیار عجیب است و یکی از کارکردهای فرهنگی حج در روزگار جاهلیت، کارکرد زبانی بوده؛ یعنی قریش از لهجه‌ها و واژگان قبایل عرب در موسم حج اقتباس کرده و لهجه خود را به کمال رسانده است. [۱۰]
ارض المعجزات، ص۳۱.
[۱۱]
ارض المعجزات، ص۳۳.
۲.۱ - خرافات اعراببنت الشاطی در بخشی دیگر با نگاهی جامعه شناختی به عربستان، توضیح می‌دهد که زندگی عرب صحرانشین در صحرای خشک چندان تغییر نکرده و هر چند می‌تواند به زندگی مدرن روی آورد، گویی آن را با آزادگی خود در تنافی می‌بیند. [۱۲]
ارض المعجزات، ص۵۰.
[۱۳]
ارض المعجزات، ص۵۱.
او در کنار ستایش مردم عربستان، بر آنان نقدهایی می‌زند و چندین نمونه از باورهای خرافی آنان را می‌آورد؛ همچون: برخی در حجاز تلگراف را ابزار جن یا ماشین را وسیله سواری شیطان می‌شمرند [۱۴]
ارض المعجزات، ص۵۲.
[۱۵]
ارض المعجزات، ص۵۳.
کسانی که رانندگی را بدعت و گناهی بزرگ می‌دانند، رانندگان را کتک می‌زنند؛ ساعت مچی را وسیله بدعت می‌انگارند و آن را می‌شکنند. [۱۶]
ارض المعجزات، ص۵۵.
او برخی فتاوی و دیدگاه‌های عجیب وهابیان را درباره جلوه‌های فن‌آوری یاد کرده است، از جمله ادله آنان بر حرمت علوم جدید و هنر و آموختن زبان بیگانه؛ زیرا مقدمه آموختن عقاید و علوم غربی است و جوانان را گمراه می‌کند. [۱۷]
ارض المعجزات، ص۶۳.
۲.۲ - تاراج منابع زیرزمینی حجازاشاراتی به تاراج منابع زیرزمینی و نفت به دست استعمارگران غربی در دورانی که اعراب حجاز اهمیت نفت را نمی‌دانستند، از دیگر مباحث کتاب است. [۱۸]
ارض المعجزات، ص۶۷.
به گفته وی، نخستین چاه نفت را به سال ۱۹۳۸م. در ظهران حفر کردند. [۱۹]
ارض المعجزات، ص۶۹.
او این موهبت طبیعی زیر صحرای خشک را مصداق وعده خداوند و پیامبرش می‌داند. [۲۰]
ارض المعجزات، ص۶۹.
[۲۱]
ارض المعجزات، ص۷۰.
نفت پیشرفت حجاز را در پی آورده و باعث شده است تا امریکایی‌ها مدارسی برای تعلیم دانش فنی و مهندسی تاسیس کنند و او، خود، این مدارس را دیده است. [۲۲]
ارض المعجزات، ص۷۵.
[۲۳]
ارض المعجزات، ص۷۶.
گزارش اوضاع کارگران خارجی صنعت نفت و انتقاد از نپذیرفتن کارگران مصری به دست عربستان از دیگر مطالب کتاب است. بهره گیری از برق و دستگاه‌های خنک کننده و رادیو گویا از همین طریق در عربستان رواج یافته است. [۲۴]
ارض المعجزات، ص۸۶.
[۲۵]
ارض المعجزات، ص۸۸.
۲.۳ - ورود به حرم پیامبرورود به مدینه و حرم پیامبر با جوشش احساسات بنت الشاطی روبه رو می‌شود. آن گاه ماجرای زنی زائر را با زبان داستانی گزارش می‌کند. [۲۶]
ارض المعجزات، ص۹۲.
[۲۷]
ارض المعجزات، ص۱۰۲.
گزارش سفر زمینی به مکه، اعمال عمره، مروری بر تاریخ مکه [۲۸]
ارض المعجزات، ص۱۰۳.
[۲۹]
ارض المعجزات، ص۱۰۵.
و ماجرای ابراهیم و هاجر [۳۰]
ارض المعجزات، ص۱۰۵.
[۳۱]
ارض المعجزات، ص۱۱۱.
از دیگر مطالب کتاب است. ۳ - سفرنامه حج واجببنت الشاطی سفر حج واجب را به سال ۱۹۷۲م./۱۳۹۶ق. از مغرب آغاز کرده است. [۳۲]
ارض المعجزات، ص۱۴۸.
در این سفرنامه نیز توجه او به چگونگی برخورد مردم حجاز با جلوه‌های تمدن جدید آشکار است. او کنار هم آمدن رهاوردهای فن‌آوری را با سنت، مانند برق با بناهای کهن همچون مسجدالحرام و کعبه، شیرین می‌داند. [۳۳]
ارض المعجزات، ص۱۴۹.
به گفته وی، هر چند ظاهر برخی مکان‌های مقدس همواره در حال تغییر است، روح معنوی آن‌ها همچنان باقی است. [۳۴]
ارض المعجزات، ص۱۵۰.
از روزگار پیش از اسلام، مردم مکه به کعبه حرمت می‌نهادند و برای اکرام این خانه و حاجیان و زائران، وظایفی خاص مانند سقایت، کلیدداری و پرده داری کعبه را وظیفه خود می‌دانستند. اما اوج احترام کعبه هنگامی بود که دین اسلام حجاز را فراگرفت. [۳۵]
ارض المعجزات، ص۱۶۱.
[۳۶]
ارض المعجزات، ص۱۶۳.
بنت الشاطی این بار پس از مکه به مدینه می‌رود. از زیبایی مسجدالنبی می‌گوید که با سنگ‌های مرمر و چوب‌های گرانبها ساخته شده و قالی‌های نفیس ایرانی کف آن را پوشانده‌اند. [۳۷]
ارض المعجزات، ص۱۶۷.
نیز به فضای معنوی و رخدادهای تاریخی آن می‌پردازد. [۳۸]
ارض المعجزات، ص۱۶۸.
او تاکید می‌کند که مسجدالنبی با سادگی ظاهری خود، همچنان گرامی است؛ اما قصرهای مصریان و رومیان از رونق افتاده‌اند. [۳۹]
ارض المعجزات، ص۱۶۷.
[۴۰]
ارض المعجزات، ص۱۷۰.
۳.۱ - وضعیت جامعه عربستانبنت الشاطی وضعیت جامعه عربستان را در این سفر با سفر پیشین مقایسه کرده و آن را رو به رشد شمرده است. [۴۱]
ارض المعجزات، ص۱۷۴.
[۴۲]
ارض المعجزات، ص۱۷۵.
اما آن را مطلوب ندانسته و حرمت درس خواندن دختران را از لحاظ عقلی و دینی، باطل و برخاسته از افکار جاهلی مردم دانسته است. [۴۳]
ارض المعجزات، ص۱۷۵.
[۴۴]
ارض المعجزات، ص۱۷۶.
او فلسطین را که در چنگ طاغوت است، از یاد نمی‌برد و پس از زیارت مکان‌های مقدس مدینه، از قدس یاد می‌کند و آه می‌کشد که نمی‌توان آن مسجد را زیارت کرد. [۴۵]
ارض المعجزات، ص۱۷۷.
۴ - تاریخ چاپارض المعجزات به سال ۱۹۸۵م. در دار الکتاب العربی بیروت با قطع وزیری و در ۱۹۲ صفحه به چاپ رسیده است. ۵ - فهرست منابعالسفیر: «بنت الشاطئ و الاسلامیة الجدیده»، رضوان سید، سال ۲۵، ش۸۱۸۴، دسامبر ۱۹۹۸م؛ دانشنامه جهان اسلام: زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۸ش. ۶ - پانویس
۷ - منبعحوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، برگرفته از مقاله«ارض المعجزات». |