احمد بن علی بیهقیبیهقی، ابوجعفر احمدبن علی معروف به بوجعفرک، از دانشمندان بلندپایه لغت ، نحو ، قرائت و تفسیر در سده‌های پنجم و ششم و صاحب کتاب تاج المصادر می‌باشد. ۱ - حیاتبیهقی در حدود ۴۷۰ زاده شد. [۱]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۴۹، مصر ۱۳۵۵ ـ ۱۳۵۷/۱۹۳۶ ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
[۲]
خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۷، ص۲۱۴، ج ۷، چاپ احسان عباس، ویسبادن ۱۳۸۹/ ۱۹۶۹.
[۳]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین والنحاة، ج۱، ص۳۴۶، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر ۱۳۸۴.
هیچیک از منابع از زادگاهش یاد نکرده اند، ولی با توجه به اشاره‌ای که ابوالحسن علی بن زید بیهقی، معروف به ابن فندق [۴]
علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ص۲۸۸، چاپ کلیم الله حسینی، حیدرآباد ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
به کلیماباد بیهق کرده که زادگاه جدّ او به نام محمد است و عبارت «نزیل (=میهمان) نیشابور» [۵]
علی بن یوسف قفطی انباه الرواة علی انباه النحاة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۸۹، ج ۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
[۶]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، کتاب طبقات المفسرین، ج۱، ص۴، چاپ مورسینگ، لیدن ۱۸۳۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۰.
و نیز نسبت بیهقی که همه در آن اتفاق دارند، به نظر می‌رسد که در بیهق زاده شده و سپس به نیشابور کوچیده و در آن‌جا اقامت گزیده باشد.
۲ - تحصیلاتدر منابع درباره تحصیلات و استادان و زندگانی وی جز این نمی‌یابیم که از محضر قاضی ابونصر احمدبن محمدبن صاعد حنفی (متوفی ۴۸۲) و واعظ معتزلی ، ابوالحسن علی بن حسن صندلی (متوفی ۴۸۴) بهره گرفت و صحاح اللغة جوهری (تاج اللغة و صحاح العربیة) و کتاب‌های بسیار دیگری را نزد ابوالفضل احمدبن محمد میدانی (متوفی ۵۱۸) خواند و از برکرد [۷]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۴۸، مصر ۱۳۵۵ ـ ۱۳۵۷/۱۹۳۶ ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
[۸]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۵، ص۴۹-۵۰، مصر ۱۳۵۵ ـ ۱۳۵۷/۱۹۳۶ ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
[۹]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، کتاب طبقات المفسرین، ج۱، ص۴، چاپ مورسینگ، لیدن ۱۸۳۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۰.
[۱۰]
خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۷، ص۲۱۴، ج ۷، چاپ احسان عباس، ویسبادن ۱۳۸۹/ ۱۹۶۹.
به روایت ابن فندق [۱۱]
علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، ص۲۸۸، چاپ کلیم الله حسینی، حیدرآباد ۱۳۸۸/۱۹۶۸.
در ۵۱۴، امام جامع قدیم نیشابور و دارای کُتّاب (مدرس، مکتب) بوده است.
۳ - شاگردانجز ابن فندق که کتاب تاج المصادر او و چند کتاب دیگر را نزد او خوانده، شاگردان بسیار دیگری نیز در مکتب او تعلیم دیده‌اند که منابع با اوصافی نظیر «اصحاب نجباء» و «تلامذة نجباء» از آنان یاد می‌کنند. [۱۲]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۴۹، مصر ۱۳۵۵ ـ ۱۳۵۷/۱۹۳۶ ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
[۱۳]
علی بن یوسف قفطی انباه الرواة علی انباه النحاة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۸۹، ج ۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
[۱۴]
خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۷، ص۲۱۴، ج ۷، چاپ احسان عباس، ویسبادن ۱۳۸۹/ ۱۹۶۹.
[۱۵]
عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین والنحاة، ج۱، ص۳۴۶، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر ۱۳۸۴.
۴ - خصوصیاتدر منابع آمده است که جز در اوقات نماز از خانه خارج نمی‌شد و به دیدار کسی نمی‌رفت، اما مردم به قصد تعلّم وتبرک به دیدار او می‌شتافتند. عبارت قفطی [۱۶]
علی بن یوسف قفطی انباه الرواة علی انباه النحاة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۸۹، ج ۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
ـ اگر سهوی رخ ننموده باشد ـ دلالت بر این دارد که خانه او در مسجد بوده است.
۵ - وفاتبوجعفرک بیهقی پس از نمازعصر روز سه شنبه، آخرین روز از ماه رمضان ۵۴۴ براثر بیماری کوتاهی درگذشت و در روز عید فطر در مقبره نوح به خاک سپرده شد. [۱۷]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۴۹، مصر ۱۳۵۵ ـ ۱۳۵۷/۱۹۳۶ ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
[۱۸]
خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج۷، ص۲۱۴، ج ۷، چاپ احسان عباس، ویسبادن ۱۳۸۹/ ۱۹۶۹.
[۱۹]
علی بن یوسف قفطی انباه الرواة علی انباه النحاة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج۱، ص۸۹ ـ ۹۰، ج ۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰.
۶ - آثارآثار باقی‌مانده از بیهقی عبارت است از: ۶.۱ - المحیطالمحیط به لغات القرآن، نسخه‌ای از این کتاب به کوشش حسین شفیعی فریدنی، در مجموعه‌ای به چاپ رسیده است. [۲۰]
میراث اسلامی ایران، دفتر سوم، ص ۷۵۱ ـ ۸۳۶.
۶.۲ - ینابیع اللغةینابیع اللغة، در واقع همان صحاح اللغة جوهری است که بیهقی آن را از شواهد پیراسته و مطالب مفیدی از تهذیب اللغة ازهری و الشامل ابومنصور جبّان و معجم مقاییس اللغة ابن فارس بدان افزوده است. این اثرکتابی مفید و تقریباً هم حجمِ الصحاح است. ۶.۳ - تاج المصادرتاج المصادر یاقوت حموی [۲۱]
یاقوت حموی، معجم الادباء، ج۴، ص۵۰، مصر ۱۳۵۵ ـ ۱۳۵۷/۱۹۳۶ ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا).
کتاب دیگری به نام المحیط به علم القرآن را از تألیفات بیهقی دانسته است که ظاهراً همان المحیط به لغات القرآن است.
دکتر احمد عبدالغفور عطّار در مقدمه صحاح جوهری [۲۲]
اسماعیل بن حماد جوهری، الصّحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، ج۱، ص۱۶۳ ـ ۱۶۴، چاپ احمد عبدالغفور عطّار، تهران.
و نیز در الصحاح و مدارس المعجمات العربیة [۲۳]
اسماعیل بن حماد جوهری، الصّحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، ج۱، ص۱۹۴ ـ ۱۹۵، چاپ احمد عبدالغفور عطّار، تهران.
که در واقع چاپ دوم و مستقل همان مقدمه صحاح اللغة است، دو کتاب المحیط به لغات القرآن و ینابیع اللغة بیهقی را، به سبب ارتکاب خطا در فهم منابع، به تاج الدین خواری (متوفی ۵۸۰) نسبت داده و علینقی منزوی نیز براثر خطایی مشابه، کتابی به نام الفرائد را به بیهقی نسبت داده است که اصلی ندارد. [۲۴]
احمدبن علی بیهقی، تاج المصادر، ج۱، ص۵۶-۵۹، چاپ هادی عالم زاده، تهران ۱۳۶۶ ش.
از میان آثار بیهقی تاج المصادر مشهورتر و به سبب اشتمال بر غالب مصادر عربی(نزدیک به هفده هزار مصدر) و برابرهای فارسی آن‌ها پیوسته منبعی غنی و موثّق برای فرهنگ نویسان فارسی زبان بوده است. ۶.۳.۱ - شیوه نگارشبه گفته مؤلّف، مواد عربی تاج المصادر از قرآن کریم و احادیث و نیز افعال کثیرالاستعمال دیوان‌های عرب گردآمده و در شرح و معنای این مواد از چند کتاب نظیر دیوان الادب فارابی ، صحاح اللغه جوهری ، تهذیب اللغه ازهری ، الغریبین هروی و المصادر زوزنی بهره گرفته شده است [۲۵]
احمدبن علی بیهقی، تاج المصادر، ج۱، ص۶۶، چاپ هادی عالم زاده، تهران ۱۳۶۶ ش.
[۲۶]
احمدبن علی بیهقی، تاج المصادر، ج۱، ص۶۸-۶۹، چاپ هادی عالم زاده، تهران ۱۳۶۶ ش.
۶.۳.۲ - موضوعات تاج المصادرتاج المصادر در دوبخش بزرگِ مصادر ثلاثی مجرد و مصادر ثلاثی مزید و رباعی مجرد و مزید تدوین یافته است. بخش نخستین، خود براساس حرکت عین الفعل در ماضی و مضارع، به شش باب و آنگاه هریک از این ابواب به بخش‌های فرعی سالم، مضاعف، اجوف، ناقص و مهموز منقسم گردیده که این بخش‌های فرعی نیز دارای بخش‌های کوچک دیگری چون مضاعف مهموزاللام است. سپس مصادر، برحسب حرف آخر و ترتیب الفبایی، در این بخش‌های اصلی و فرعی و ابواب جای یافته است. در هریک از ابواب مصادر بخش دوم (ثلاثی مزید و رباعی مجرد و مزید) نیز همین تقسیمات عیناً اعمال شده است. در این تقسیم و ترتیب هم تأثیر دیوان الادب فارابی دیده می‌شود و هم تأثیر الصحاح جوهری و المصادر زوزنی [۲۷]
احمدبن علی بیهقی، تاج المصادر، ج۱، ص۶۸، چاپ هادی عالم زاده، تهران ۱۳۶۶ ش.
تاج المصادر یک بار در ۱۳۰۱ به خط ملک الکتاب میرزامحمد شیرازی در بمبئی در ۲۲۹ صفحه کوچک و دو بخش در یک مجلّد چاپ شده و باردیگر به تصحیح و تحشیه و تعلیق هادی عالم زاده، در تهران و در دو جلد (جلد اول، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۶ ش، و جلد دوم، پژوهشگاه علوم انسانی، ۱۳۷۵ ش) همراه با فهارس گوناگون نشر یافته است.
۷ - فهرست منابع(۱) احمدبن علی بیهقی، تاج المصادر، چاپ هادی عالم زاده، تهران ۱۳۶۶ ش. (۲) علی بن زید بیهقی، کتاب تاریخ بیهق، چاپ کلیم الله حسینی، حیدرآباد ۱۳۸۸/۱۹۶۸. (۳) اسماعیل بن حماد جوهری، الصّحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطّار، تهران. ۱۳۶۸ ش، بیروت (بی تا)، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش؛ (۴) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین والنحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، مصر ۱۳۸۴. (۵) عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، کتاب طبقات المفسرین، چاپ مورسینگ، لیدن ۱۸۳۹، چاپ افست تهران ۱۹۶۰. (۶) خلیل بن ایبک صفدی، کتاب الوافی بالوفیات، ج ۷، چاپ احسان عباس، ویسبادن ۱۳۸۹/ ۱۹۶۹. (۷) احمدبن عبدالغفور عطار، الصحاح و مدارس المعجمات العربیة، بیروت ۱۳۸۶/۱۹۶۷. (۸) علی بن یوسف قفطی انباه الرواة علی انباه النحاة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، قاهره ۱۳۶۹/۱۹۵۰. (۹) یاقوت حموی، معجم الادباء، مصر ۱۳۵۵ ـ ۱۳۵۷/۱۹۳۶ ـ ۱۹۳۸، چاپ افست بیروت (بی تا). (۱۰) میراث اسلامی ایران، دفتر سوم. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «احمد بن علی بیهقی»، شماره۲۵۵۱. |