ابوزرعه رازیاَبوزُرعِه رازی، عبیدالله بن عبدالکریم بن یزید بن فروخ (۲۰۰ـ ۲۶۴ق/ ۸۱۶ ـ ۸۷۸م)، از محدثان و رجال شناسان بزرگ اهل‌سنت است. ۱ - زندگیجدش فروخ مولای عیاش بن مطرّف قرشی بود. [۱]
مزی، یوسف بن عبدالرحمن، تهذیب الکمال، ج۱۲، ص۳۸، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، شمـ ۲۸۴۸.
در تاریخ ولادت او اقوال غیرمشهوری نیز وجود دارد، چنانکه به گفته حاکم نیشابور وی در ۱۹۴ق زاده شده است. [۲]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و علی ابوزید، ج۱۳، ص۷۸، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۳م.
[۳]
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۱۰، ص۳۲۸، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۴]
ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۰، ص۶۸۹، عمان، دارالبشیر.
[۵]
ذهبی، محمد بن احمد، تذهیب التهذیب، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز، ج۳، ص۵.
وی در «ماشهران» (ظاهراً یکی از نواحی ری ) وفات یافت [۶]
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۱۰، ص۳۳۵، قاهره، ۱۳۴۹ق.
و سمعانی می‌نویسد که مقبره او را دیده است. [۷]
سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، ج۶، ص۳۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م.
۲ - سفرهاابوزرعه بار دیگر در ۲۲۷ق از ری بیرون رفت و در ۲۳۲ق بدانجا بازگشت. وی در در این سفر پس از حج خانه خدا به مصر رفت و ۱۵ ماه در آن‌جا ماند و به نوشتن احادیث شافعی پرداخت و از آن پس برای سماع حدیث به شام ، حمص ، بالاد جزیره، بغداد و بصره رفت. سومین مسافرت او به شام و مصر و عراق ۵/۴ سال به طول انجامید؛ [۸]
ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تقدمه المعرفه لکتاب الجرح و التعدیل، ج۱، ص۳۴۰، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
آنگاه به ری بازگشت و مدت ۲۰ سال در آن‌جا اقامت گزید. [۹]
ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، ج۱۰، ص۶۹۸، عمان، دارالبشیر.
۳ - اساتیدابوزرعه در موطن خود، ری، به تقریب از ۳۰ استاد بهره گرفت. از ۲۱۴ تا ۲۲۲ق در ری ملازم درس ابراهیم بن موسی فراء بود. پس از آن به مکه رفت. [۱۰]
ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تقدمه المعرفه لکتاب الجرح و التعدیل، ج۱، ص۳۳۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
او علاوه بر حجاز و عراق به شام و مصر نیز سفر کرد و سپس به قزوین درآمد و از محمد بن سعید بن سابق و علی بن محمد طافسی و سعید بن عمرو بردعی حدیث شنید. ابوزرعه خود گوید که منظور وی از رفتن به بیروت استفاده از عباس بن مزید بود، چنانکه هدف وی از رفتن به عسقلان، استفاده از محمد بن ابی السری و به قزوین استفاده از محمد بن سعید ابن سابق بوده است. [۱۱]
رافعی، عبدالکریم بن محمد، التدوین فی اخبار قزوین، ج۳، ص۲۴۸، حیدر آباد دکن، ۱۹۸۵م.
برخی دیگر از مشایخ او اینانند: ابوبکر ابن ابی شیبه، ابو خیثمه زهیر بن حرب، خلف بن هشام بزّاز، ابو عاصم ضحاک بن مخلد، ابن ذکوان مقری، ابونعیم فضل بن دکین، عیسی بن میناقالون، نصر بن علی جهضمی و ابوالولید طیالسی. [۱۲]
مزی، یوسف بن عبدالرحمن، تهذیب الکمال، ج۱۲، ص۳۸ ـ ۳۹، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، شمـ ۲۸۴۸.
وی همچنین در بغداد مدت‌ها به مجالست و مذاکره حدیث با احمد بن حنبل گذراند. [۱۳]
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۱۰، ص۳۲۶، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۱۴]
ابن ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابله، به کوشش محمد حامد فقسی، ج۱، ص۱۹۹، قاهره ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
۴ - راویانگروه زیادی از محدثان، حتی بعضی از شیوخ و یا اقران وی از او استماع کرده اند، از جمله: مسلم ، ترمذی ، نسائی ، ابن ماجه ، طبری ، ابویعلی موصلی ، ابوبکر ابن ابی داوود ، ابوحاتم رازی ، ابن ابی حاتم رازی ، ربیع بن سلیمان راوی، ابوعوانه اسفراینی، ابوزرعه دمشقی، ابراهیم حربی و بسیاری دیگر. [۱۵]
مزی، یوسف بن عبدالرحمن، تهذیب الکمال، ج۱۲، ص۳۹ ـ ۴۰، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، شمـ ۲۸۴۸.
[۱۶]
طبری، تاریخ، ج۵، ص۴۷۶.
۵ - در حدیثابوزرعه به رسم معمول اصحاب حدیث در آن روزگار از پیروان سلف و مخالف اهل رأی بود و آشکارا به مخالفت با مبتدعان برخاست و پیش از قیام به این کار اسحاق بن راهویه در نامه ای به او نوشته بود که از باطل نهراسد. [۱۷]
ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تقدمه المعرفه لکتاب الجرح و التعدیل، ج۱، ص۳۴۲، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
از دعای احمد بن حنبل برای پیروزی او بر مخالفان و همچنین از نامه ابن رسته به وی نیز این استنباط تأیید می‌شود. [۱۸]
ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تقدمه المعرفه لکتاب الجرح و التعدیل، ج۱، ص۳۴۱، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
ابن ابی حاتم رازی [۱۹]
ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تقدمه المعرفه لکتاب الجرح و التعدیل، ج۱، ص۳۲۸، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
او را از بزرگان علما و ناقدان حدیث دانسته و پدرش ابو حاتم وی را «امام» خوانده است. [۲۰]
ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تقدمه المعرفه لکتاب الجرح و التعدیل، ج۱، ص۳۳۴، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
ابن حبان او را یکی از پیشوایان روزگار در حدیث و عالمی پرهیزگار و با تقوی معرفی کرده است. [۲۱]
ابن حبان، محمد، الثقات، ج۸، ص۴۰۷، حیدرآباددکن، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م.
به گفته ابوحاتم رازی پس از او کسی نتوانسته است در علم و فهم و صیانت و راستگویی جای وی را بگیرد. [۲۲]
ابن عدی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۱، ص۱۴۱، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
[۲۳]
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۱۰، ص۳۲۶، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۲۴]
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۱۰، ص۳۳۴، قاهره، ۱۳۴۹ق.
[۲۵]
خطیب بغدادی، احمد بن علی، شرف اصحاب الحدیث، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، ج۱، ص۴۳، آنکارا، ۱۹۷۱م.
[۲۶]
رافعی، عبدالکریم بن محمد، التدوین فی اخبار قزوین، ج۳، ص۲۴۸، حیدر آباد دکن، ۱۹۸۵م.
اگر چه رجال شناسی چون نسائی ثقه اش خوانده است، [۲۷]
خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، ج۱۰، ص۳۳۴، قاهره، ۱۳۴۹ق.
ولی در حقیقت پایگاه او در حدیث چنان والاست که نیازی به توثیق ندارد.در مورد میزان آگاهی و حفظ او در حدیث همین اندازه کافی است که ابن ابی شیبه یادآور شده که کسی را حافظ‌تر از او ندیده است. اسحاق بن راهویه نیز مدعی شده که هر حدیثی که ابوزرعه آن را نداند، اصلی ندارد. [۲۸]
ابن عدی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۱، ص۱۴۱، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
۶ - در علم رجالوی خود به عنوان یک رجال شناس مورد توجه بوده است: رجال نویسانی چون ابن ابی حاتم رازی [۲۹]
ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تقدمه المعرفه لکتاب الجرح و التعدیل، ج۱، ص۳۲۸ـ۳۳۹، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م.
و ابن عدی جرجانی، [۳۰]
ابن عدی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، ج۱، ص۱۴۱ ـ ۱۴۲، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م.
در سرآغاز کتاب‌های خود به هنگام معرفی مآخذ عمده در جرح و تعدیل رجال، از ابوزرعه نام برده، بابی را به معرفی جایگاه وی در این فن اختصاص داده اند. نظرات رجالی ابوزرعه را می‌توان در جای‌جای کتب مربوط به این فن بازیافت. [۳۱]
ابن حبان، محمد، المجروحین، به کوشش محمود ابراهیم زاید، ج۱، ص۵۵، بیروت، ۱۳۹۶ق.
[۳۲]
ابن حبان، محمد، المجروحین، به کوشش محمود ابراهیم زاید، ج۱، ص۱۹۱، بیروت، ۱۳۹۶ق.
ذهبی در مقایسه بین نظرات رجالی ابوزرعه با بعضی دیگر از معاصرانش ابراز داشته که وی با خداترسی و آگاهی بسیار نظر می‌داده است. [۳۳]
ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و علی ابوزید، ج۱۳، ص۸۱، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۳م.
۷ - آثارگفته شده وی بخشی از احادیثی را که در ضبط داشته، در یک مسند گردآورده بوده که اکنون نشانی از آن در دست نیست. [۳۴]
کتانی، محمد بن جعفر، الرساله، ج۱، ص۴۸، المستطرفـه بیروت، ۱۳۳۲ق.
همچنین نجاشی [۳۵]
نجاشی، احمد بن علی، رجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، ج۱، ص۱۱، قم، ۱۴۰۷ق.
تألیفی دیگر با عنوان ذکر من روی عن جعفر بن محمد (الصادق) علیه‌السلام من التابعین و من قاربهم به وی نسبت داده و نکته ای را از آن نقل کرده است. [۳۶]
سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الاعلان بالتوییخ، به کوشش فرانتس روزنتال، ج۱، ص۱۶۶، بغداد، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
[۳۷]
سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الاعلان بالتوییخ، به کوشش فرانتس روزنتال، ج۱، ص۱۲۸، بغداد، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م.
۸ - فهرست منابع(۱) ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تقدمه المعرفه لکتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م. (۲) ابن ابی یعلی، محمد، طبقات الحنابله، به کوشش محمد حامد فقسی، قاهره ۱۳۷۱ق/ ۱۹۵۲م. (۳) ابن حبان، محمد، الثقات، حیدرآباددکن، ۱۴۰۲ق/ ۱۹۸۲م. (۴) ابن حبان، محمد، المجروحین، به کوشش محمود ابراهیم زاید، بیروت، ۱۳۹۶ق. (۵) ابن عدی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م. (۶) ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، عمان، دارالبشیر. (۷) خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق. (۸) خطیب بغدادی، احمد بن علی، شرف اصحاب الحدیث، به کوشش محمد سعید خطیب اوغلی، آنکارا، ۱۹۷۱م. (۹) ذهبی، محمد بن احمد، تذهیب التهذیب، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکز. (۱۰) ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و علی ابوزید، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۳م. (۱۱) رافعی، عبدالکریم بن محمد، التدوین فی اخبار قزوین، حیدر آباد دکن، ۱۹۸۵م. (۱۲) سخاوی، محمد بن عبدالرحمن، الاعلان بالتوییخ، به کوشش فرانتس روزنتال، بغداد، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۳م. (۱۳) سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۸۶ق/ ۱۹۶۶م. (۱۴) طبری، تاریخ. (۱۵) کتانی، محمد بن جعفر، الرساله، المستطرفـه بیروت، ۱۳۳۲ق. (۱۶) مزی، یوسف بن عبدالرحمن، تهذیب الکمال، نسخه خطی کتابخانه احمد ثالث، شمـ ۲۸۴۸. (۱۷) نجاشی، احمد بن علی، رجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق. ۹ - پانویس
۱۰ - منبعمرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوزرعه رازی»، ج۵، ص۲۱۷۹. |