ابن‌حاجب عزالدین ابوحفص عمر بن محمد امینیاِبْنِحاجِب، ابوحفص عمر بن محمد بن منصور امینی ملقب به عزالدین (۵۹۳ - ۲۸ شعبان ۶۳۰ق/۱۱۹۷- ۹ ژوئن ۱۲۳۳م)، محدث و مورخ دمشقی بود. برخی از منابع کنیه او را «ابوالفتوح» نیز ذکر کرده‌اند. [۱]
ابن‌مستوفی، مبارک، تاریخ اربل، ج۱، ص۴۰۹، به کوشش سامی خماس صقار، بغداد، دارالرشید.
۱ - پیشینهوی در دمشق به دنیا آمد و احتمالاً به سبب آنکه جدش، منصور بن مَسْرور، حاجب و دربان امین الدوله حکمران بُصری بوده [۲]
ابن‌مستوفی، مبارک، تاریخ اربل، ج۱، ص۴۰۹، به کوشش سامی خماس صقار، بغداد، دارالرشید.
[۳]
ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۴۵۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳- ۱۳۳۴ق.
به «ابن‌حاجب» شهرت یافته است. او برای بهره بردن از محدثین عصر خود مسافرت های بسیار کرد و از این رو به عنوان «رَحال» از او یاد شده است. [۴]
ذهبی، محمد، العبر، ج۳، ص۲۰۷، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۰۴۵ق/ ۱۹۸۵م.
در شهرها و نقاط مختلف از مشایخ بسیاری حدیث شنید و نام آنان را در مجموعه‌هایی جمع‌آوری کرد.۲ - اساتید وی در حدیثنخستین بار در دمشق، در ۶۱۶ق/۱۲۱۹م از محضر هبةالله بن خضر بن طاووس استماع کرد. سپس در همان‌جا از موسی بن عبدالقادر، شیخ موفق، ابن‌ابی لقمه و ابن‌البُن حدیث شنید. در ۶۲۴ق وارد اربل شد و در آن‌جا از شیخ‌ابوالمعالی صاعد بن علی واعظ واسطی و ابومحمدبدل بن ابی‌معمر حافظ تبریزی استماع حدیث کرد. آنگاه به بغداد رفت و نزد ابوالفرج فتح بن عبدالله بن عبدالسلام بغدادی و دیگران حدیث شنید. [۵]
ابن‌مستوفی، مبارک، تاریخ اربل، ج۱، ص۴۰۹، به کوشش سامی خماس صقار، بغداد، دارالرشید.
[۶]
ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۴۵۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳- ۱۳۳۴ق.
درک محضر علمی فتح بن عبدالسلام برای ابن‌حاجب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود، تا آن‌جا که بنا به گفته سیف‌الدین بن مجد هنگامی که ابن‌حاجب به بغداد قدم نهاد، به شکرانه زنده بودن فتح بن عبدالسلام، اولین روز ورود خود را روزه گرفت. [۷]
ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، طبقه ۶۳، ص۳۷۴، به کوشش بشار عواد معروف و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
همچنین در آن‌جا از شاگردان قاضی ابوالفضل ارموی و ابوالوقت سجزی، استماع حدیث نمود. سپس دو نوبت به مصر رفت و از عبدالقوی بن جباب و دیگران حدیث شنید. در راه حجاز نیز از ابومحمد ابوبکر بن محمد هروی، معروف به «ابن‌عجمی» استماع کرد. علاوه بر آنچه ذکر شد، در اسکندریه ، موصل، حلب و حرمین شریفین نیز استماع حدیث نموده است. [۸]
ابن‌مستوفی، مبارک، تاریخ اربل، ج۲، ص۶۴۴، به کوشش سامی خماس صقار، بغداد، دارالرشید.
[۹]
منذری، عبدالعظیم، التکملة الوفیات النقله، ج۳، ص۳۶۴، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
[۱۰]
ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، طبقه ۶۳، ص۳۷۳، به کوشش بشار عواد معروف و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
[۱۱]
برزالی، قاسم، مشیخه قاضی القضاة ابن‌جماعه، ج۲، ص۵۶۲، به کوشش موفق عبدالقادر، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
۳ - شاگردان ویافراد مختلفی از ابن‌حاجب حدیث شنیده‌اند، که زکی‌الدین برزالی، ابو موسی رعینی و جمال الدین بن صابونی از آن جمله‌اند. همچنین ابن‌مستوفی گوید که از ابن‌حاجب حدیث شنیده است. [۱۲]
برزالی، قاسم، مشیخه قاضی القضاة ابن‌جماعه، ج۲، ص۵۶۲، به کوشش موفق عبدالقادر، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
نکته مهم این است که ابن‌حاجب توانسته است به علت تبحر در حدیث بر بسیاری از مشایخ خود در این رشته فائق آید، چندانکه استاد وی ابواسحاق ابراهیم بن محمد صریفینی عراقی نیز از وی حدیث شنیده است. [۱۳]
ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۴۵۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳- ۱۳۳۴ق.
۴ - وصیت ابنحاجببه سبب علاقه وافر ابن‌حاجب به حدیث و جمع‌آوری آن بود که وصیت نمود پس از مرگ کتاب‌هایش را در دارالحدیث جبل قاسیون، که به ضیاءالدین محمد بن عبدالواحد مقدسی منسوب بود، قرار دهند. [۱۴]
منذری، عبدالعظیم، التکملة الوفیات النقله، ج۳، ص۳۶۴، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
[۱۵]
ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۴۵۶، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳- ۱۳۳۴ق.
۵ - آثاراز ابن‌حاجب دو اثر دست‌نویس بر جای مانده که در ظاهریه موجود است: عوالی حدیث مالک بن انس در ۱۸ برگ و مصافحات و موافقات و ابدال و احادیث عوال مشتمل بر ۴۰ حدیث و بعضی اضافات دیگر در ۱۵ برگ. [۱۶]
ظاهریه، خطی (مجامیع)، ج۱، ص۵۴۵.
[۱۷]
ظاهریه، خطی (مجامیع)، ج۱، ص۵۸۹.
همچنین ۳ اثر دیگر به وی منسوب است که عبارتند از ذیلی بر تاریخ دمشق ابن‌عساکر [۱۸]
منذری، عبدالعظیم، التکملة الوفیات النقله، ج۳، ص۳۶۴، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
معجم مکان‌هایی که در آن‌ها استماع حدیث کرده است [۱۹]
ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، ج۴، ص۱۴۵۵، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳- ۱۳۳۴ق.
معجم الشیوخ، که در آن نام حدود ۱۱۸۰ تن از مشایخ حدیث خود را ذکر کرده است. [۲۰]
ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، طبقه ۶۳، ص۳۷۳، به کوشش بشار عواد معروف و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
۶ - فهرست منابع(۱) ابن‌مستوفی، مبارک، تاریخ اربل، به کوشش سامی خماس صقار، بغداد، دارالرشید. (۲) برزالی، قاسم، مشیخه قاضی القضاة ابن‌جماعه، به کوشش موفق عبدالقادر، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. (۳) ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، به کوشش بشار عواد معروف و دیگران، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. (۴) ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۳- ۱۳۳۴ق. (۵) ذهبی، محمد، العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۰۴۵ق/ ۱۹۸۵م. (۶) منذری، عبدالعظیم، التکملة الوفیات النقله، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م. (۷) ظاهریه، خطی (مجامیع)؛ ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوحفص ابن‌حاجب»، ج۳، ص۱۰۷۰. |