ابوالنجم بن خیر بدر معتضدیبَدْرِ مُعْتَضِدی، ابوالنجم بن خیر (مق ۶ رمضان ۲۸۹ق/۱۴ اوت ۹۰۲م)، از امرا و نزدیکان بلندپایه معتضد خلیفه عباسی بود. ۱ - پیشینهپدرش خیر از موالی متوکل عباسی بود. بدر نخست به خدمت یکی از غلامان موفق عباسی درآمد و سپس به دستگاه معتضد پیوست [۱]
مسعودی، علی، مروج الذهب، ج۴، ص۲۷۷- ۲۸۸، به کوشش سعید محمد لحام، بیروت، دارالفکر.
و در آن‌جا به سرعت ترقی کرد و چنان به معتضد وابسته گردید که وی را بدر معتضدی خواندند. مقارن فعالیت سیاسی و نظامی بدر معتضدی، یکی از امرای وابسته به طولونیان مصر به نام بدر و معروف به حمامی (نک: ه د، بدر حمامی) به عراق آمد و مصدر مشاغل مهم نظامی شد. برخی از مورخان، زندگی این دو را با یکدیگر خلط کرده، و بعضی کارهای هر یک را به دیگری نسبت داده‌اند. به هر حال، چون معتمد عباسی در رجب ۲۷۹ درگذشت و معتضد خلافت یافت، بی‌درنگ ریاست شرطه بغداد را به بدر داد (که این ریاست را مربوط به پایان دوره موفق و آغاز عصر معتمد دانسته است).۲ - فرماندهی کل سپاهاز گزارش‌های نویسندگان و شواهد مختلف پیداست که بدر از همان اوایل خلافت معتضد، فرماندهی کل سپاه را نیز در دست گرفت و نامش بر عَلَم‌ها و سپرها نقش گردید. [۵]
صابی، هلال، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ص۲۵، به کوشش عبدالستار احمد فراج، بیروت، ۱۹۵۸م.
[۶]
صابی، هلال، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ص۲۰۹، به کوشش عبدالستار احمد فراج، بیروت، ۱۹۵۸م.
[۷]
خضری، محمد، محاضرات تاریخ الامم الاسلامیة، ج۱، ص۳۲۷، قاهره، ۱۹۵۹م.
قاسم فرزند عبیدالله بن سلیمان وزیر، کاتب بدر در مقام سپهسالاری بود و در میان سپاهیان به نیابت از او حاضر می‌شد. بدر علاوه بر سپهسالاری، در برخی از امور کشوری نیز دخالت مستقیم داشت؛ به رسیدگی امور خراج و ضیاع و مَعاون پرداخت، همچنین آورده‌اند که به دستور خلیفه، بدر در دیوان مظالم خاصه، و عبیدالله بن سلیمان وزیر در دیوان مظالم عامه می‌نشست. [۱۰]
صابی، هلال، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ص۲۷، به کوشش عبدالستار احمد فراج، بیروت، ۱۹۵۸م.
۳ - خلط بدر حمامی با بدر معتضدیابن عساکر در ذیل احوال بدر حمامی آورده است که وی در ۲۸۳ق برای بازداشت عمر بن عبدالعزیز بن ابی‌دلف از اصفهان، مأمور آن دیار شد، [۱۱]
ابن منظور، محمد، مختصر تاریخ دمشق ابن عساکر، ج۵، ص۱۷۲، به کوشش مأمون صاغرجی، دمشق، ۱۹۸۴م.
اما این حادثه مربوط به بدر معتضدی است، نه بدر حمامی. چه بدر حمامی در این تاریخ به تصریح مورخان، به ویژه مورخان شامی - مصری در دمشق بود، [۱۲]
ابن تغری بردی، النجوم، ج۳، ص۱۰۱.
[۱۳]
مقریزی، احمد، المقفی الکبیر، ج۲، ص۴۰۳، به کوشش محمد یعلاوی، بیروت، ۱۴۱۱ق/ ۱۹۹۱م.
[۱۴]
ابن اثیر، الکامل، ج۷، ص۴۸۸.
وانگهی ابن اثیر همانند این واقعه را به تفصیل بیشتر به بدر معتضدی نسبت داده، و آورده است که بدر مأمور بازداشت بکر بن عبدالعزیز شد و او نیز عیسی نوشهری، والی اصفهان را بر این کار گمارد. البته ابن عساکر در همین گزارش، روایت جحظه درباره بدر معتضدی را نیز به بدر حمامی نسبت داده، در حالی که این بدر هرگز سپهسالار معتضد نبوده است، [۱۶]
ابن منظور، محمد، مختصر تاریخ دمشق ابن عساکر، ج۵، ص۱۷۲، به کوشش مأمون صاغرجی، دمشق، ۱۹۸۴م.
اما بقیه گزارش او به درستی مربوط به بدر حمامی است. ۴ - حکومت بر فارسبه هر حال، بدر معتضدی در ۲۸۸ق ولایت فارس یافت و بدانجا رفت و طاهر بن محمد صفاری را راند. وی مأموریت‌های سیاسی و نظامی دیگری نیز همراه با عبیدالله بن سلیمان وزیر و پسر او قاسم برعهده گرفت. [۲۰]
صابی، هلال، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، ص۲۷۸ ۲۸۴، به کوشش عبدالستار احمد فراج، بیروت، ۱۹۵۸م.
باید گفت: بدر رابطه خوبی با وزیر داشت و بنابر یک گزارش، پایمردی‌ها کرد تا خلیفه را از عزل و بازداشت او منصرف گرداند. پس از مرگ عبیدالله بن سلیمان، خلیفه قصد کرد اموال او را مصادره کند و فرزندانش را براند. قاسم بن عبیدالله، بدر را به وساطت برانگیخت و بدر نیز چنان کرد که معتضد نه تنها از آن قصد بازگشت، بلکه قاسم را وزارت هم داد. [۲۵]
هندوشاه بن سنجر، تجارب السلف، ج۱، ص۱۹۵-۱۹۶، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۵۷ش.
۵ - وفات بدربا اینهمه، در اواخر حیات معتضد، قاسم به دشمنی با بدر برخاست و سرانجام نیز خلیفه بعدی، مکتفی را به قتل او واداشت. گفته‌اند که معتضد دشمنی قاسم با بدر را دریافته، و قتل او را پیش‌بینی کرده بود. [۲۶]
ابن عمرانی، محمد، الانباء فی تاریخ الخلفاء، ج۱، ص۱۱۶، به کوشش تقی بینش، مشهد، ۱۳۶۳ش.
سبب دشمنی آن بود که قاسم بن عبیدالله می‌خواست خلافت را از فرزندان معتضد بیرون کند، یا به عبدالواحد بن موفق دهد و این معنی را با بدر در میان گذاشت، اما وی به سختی مخالفت کرد. چون مکتفی به خلافت نشست، قاسم از بیم آنکه بدر نزد خلیفه از قصد او گفت و گو کند، به حیله و نیرنگ برخاست و مکتفی را برضد او برانگیخت تا یاران بدر را تطمیع کرد و پراکند و خود او را که در فارس بود، به عراق خواند. بدر به واسط آمد و پس از آنکه قاضی محمد ابن یوسف او را به دروغ فریفت و امان داد و عهد و وثیقه نوشت، رهسپار بغداد شد؛ اما در میان راه سر از تنش جدا کردند [۲۷]
ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، ج۲، ص۲۰۱، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۲۸]
ابن ابار، محمد، اعتاب الکتاب، ج۱، ص۱۷۹، به کوشش صالح اشتر، دمشق، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م.
[۲۹]
مسعودی، علی، مروج الذهب، ج۴، ص۲۷۵-۲۷۶، به کوشش سعید محمد لحام، بیروت، دارالفکر.
[۳۱]
گردیزی، عبدالحی، زین‌الاخبار، ج۱، ص۱۸۸-۱۸۹، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۳ش.
[۳۳]
خضری، محمد، محاضرات تاریخ الامم الاسلامیة، ج۱، ص۳۲۷، قاهره، ۱۹۵۹م.
[۳۴]
تاریخ سیستان، ج۱، ص۲۶۲، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، ۱۳۱۴ش.
بعداً خانواده بدر پیکر او را به مکه منتقل، و در آن‌جا دفن کردند. بعضی از شعرا، وزیر و قاضی حیله‌گر را هجوها گفتند و سرزنش‌ها کردند. [۳۶]
مسعودی، علی، مروج الذهب، ج۴، ص۲۷۶-۲۷۷، به کوشش سعید محمد لحام، بیروت، دارالفکر.
۶ - جایگاه بدر پیش معتضدبدر معتضدی که مانند سلاطین، طوق بر گردن، و تاج مرصع بر سر می‌نهاد، [۳۷]
صابی، هلال، رسوم دارالخلافة، ص۹۴، به کوشش میخاییل عواد، بغداد، ۱۳۸۳ش/۱۹۶۴م.
نزد معتضد پایگاهی سخت بلند داشت و از معدود کسانی به شمار می‌رفت که خلیفه آنان را به کنیه می‌خواند [۳۸]
ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، ج۲، ص۱۹۹، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
[۳۹]
تنوخی، محسن، نشوار المحاضرة، ج۸، ص۱۱۴، به کوشش عبود شالجی، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.
[۴۰]
صابی، محمد، الهفوات النادرة، ج۱، ص۲۰۶-۲۰۷، به کوشش صالح اشتر، دمشق، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
[۴۱]
ابن منظور، محمد، مختصر تاریخ دمشق ابن عساکر، ج۵، ص۱۷۲-۱۷۳، به کوشش مأمون صاغرجی، دمشق، ۱۹۸۴م.
هر کس حاجتی از خلیفه می‌خواست، به بدر متوسل می‌شد. شاعران او را در کنار خلیفه می‌ستودند [۴۲]
مسعودی، علی، مروج الذهب، ج۴، ص۲۷۷-۲۷۸، به کوشش سعید محمد لحام، بیروت، دارالفکر.
و او خود نیز از ظرفا و ادبا و جوانمردان روزگار به شمار می‌رفت. [۴۳]
ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، ج۲، ص۱۹۹، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م.
در بغداد محله و خانه و دروازه‌ای موسوم به بدریه، منسوب به اوست. گفته‌اند: وی دو رواق بر قصر منصور در بغداد افزود که آن نیز به بدریه موسوم گشت. [۴۵]
صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۹۴، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، ویسبادن، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م.
[۴۶]
ابن کازرونی، علی، مختصر التاریخ، ج۱، ص۱۷۹، به کوشش مصطفی جواد و سالم آلوسی، بغداد، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
اما از بعضی شواهد برمی‌آید که وی در کنار خانه خلیفه، خانه دیگری ساخته بود. به هر حال، این خانه مدتی بعد ویران شد و سرانجام مستظهر آن را فروخت. ۷ - فهرست منابع(۱) ابن ابار، محمد، اعتاب الکتاب، به کوشش صالح اشتر، دمشق، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م. (۲) ابن اثیر، الکامل. (۳) ابن تغری بردی، النجوم. (۴) ابن عمرانی، محمد، الانباء فی تاریخ الخلفاء، به کوشش تقی بینش، مشهد، ۱۳۶۳ش. (۵) ابن کازرونی، علی، مختصر التاریخ، به کوشش مصطفی جواد و سالم آلوسی، بغداد، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م. (۶) ابن کثیر، البدایة. (۷) ابن منظور، محمد، مختصر تاریخ دمشق ابن عساکر، به کوشش مأمون صاغرجی، دمشق، ۱۹۸۴م. (۸) ابونعیم اصفهانی، احمد، ذکر اخبار اصبهان، لیدن، به کوشش ددرینگ، ۱۹۳۱م. (۹) تاریخ سیستان، به کوشش محمدتقی بهار، تهران، ۱۳۱۴ش. (۱۰) تنوخی، محسن، نشوار المحاضرة، به کوشش عبود شالجی، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م. (۱۱) خضری، محمد، محاضرات‌تاریخ‌الامم‌الاسلامیة، قاهره، ۱۹۵۹م. (۱۲) ذهبی، محمد، العبر، به‌کوشش محمدسعید بن بسیونی زغلول، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۵م. (۱۳) صابی، هلال، تحفة الامراء فی تاریخ الوزراء، به کوشش عبدالستار احمد فراج، بیروت، ۱۹۵۸م. (۱۴) صابی، هلال، رسوم دارالخلافة، به کوشش میخاییل عواد، بغداد، ۱۳۸۳ش/۱۹۶۴م. (۱۵) صابی، محمد، الهفوات النادرة، به کوشش صالح اشتر، دمشق، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م. (۱۶) صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش ژاکلین سوبله و علی عماره، ویسبادن، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م. (۱۷) طبری، تاریخ طبری. (۱۸) گردیزی، عبدالحی، زین‌الاخبار، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۳ش. (۱۹) مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش سعید محمد لحام، بیروت، دارالفکر. (۲۰) مقریزی، احمد، المقفی الکبیر، به کوشش محمد یعلاوی، بیروت، ۱۴۱۱ق/ ۱۹۹۱م. (۲۱) هندوشاه بن سنجر، تجارب السلف، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، ۱۳۵۷ش. (۲۲) ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، بیروت، ۱۳۹۹ق/۱۹۷۹م. ۸ - پانویس
۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالنجم بن خیر بدر معتضدی»، شماره۴۶۳۶. رده‌های این صفحه : تاریخ خلفا | تراجم | درگذشتگان سده 3 (قمری) | عباسیان | کارگزاران خلفای عباسی | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی
|