ابوالفضل محمد بن محمد بخاریبُخاری، محمّدبن محمّد، ابوالفضل (یا ابوالعفه) حافظ الدین کبیر محمدبن محمدبن نصر بخاری، مفسّر، محدث و فقیه حنفی مذهب است. ۱ - مشخصاتدر حدود ۶۱۵ در بخارا زاده شد. حدیث و فقه و ادب و سایر علوم را نزد شمس الائمه محمدبن عبدالستار کردری (۵۹۹ ـ۶۴۲) آموخت و جامع الصغیر را بر ابوالفضل عبیدالله بن ابراهیم محبوبی (۵۴۶ ـ۶۳۰) خواند. از جمله کسانی که از او حدیث روایت کرده‌اند ابوالعلا بخاری است که در معجم شیوخ از او یاد کرده است. [۱]
عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیه فی تراجم الحنفیه، ج۱، ص۱۹۹، کراچی ۱۳۹۳.
ملاعلی قاری هروی (متوفی ۱۰۱۴) نیز در وصف او اشاراتی دارد. محمد عبدالحی لکنوی (متوفی ۱۳۰۴) سند روایت بخاری را عالی گفته است. [۲]
عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیه فی تراجم الحنفیه، ج۱، ص۱۹۹ـ۲۰۰، کراچی ۱۳۹۳.
۲ - فوتاو در ۱۸ شعبان ۶۹۳ درگذشت و در حوالی بخارا در کَلاباذ در کنار پدرش و در جوار امام ابوبکربن طَرخان (متوفی ۳۳۳) به خاک سپرده شد. در قدیم این محل را «تل بُغْرابیک» و «تل میانه» می گفتند و بعدها، در اوایل قرن نهم، به «تل خواجه ابوبکر طرخان» و «تل مولانا حافظ الدین» شهرت یافت [۳]
احمدبن محمود معین الفقراء، تاریخ ملازاده در ذکر مزارات بخارا، ج۱، ص۵۴ ـ ۵۵، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۳۹ ش.
۳ - آثاراز آثار او کتاب بسیار مهمی به نام المستخلص در دست است که در آن، لغات قرآن، با توضیح معانی آن‌ها به ترتیب سوره‌ها آمده و بسیاری از نکات ادبی و صرفی و نحوی شرح شده است. گهگاه نیز درباره نامها و شماره آیات سوره ها، ریشه کلمات، تفسیر عبارات، و اقوال مختلف در هر مورد، مطالب سودمندی آمده است. المستخلص، هم تفسیر لغوی مختصر بر قرآن به زبان فارسی و هم منبعی مفید شامل واژه‌ها و تعبیرات فارسی است، و در آن کوشش شده است که دشوارترین واژه های عربی به فارسی سلیس و سره ترجمه و معادل فارسی پاره ای از لغات قرآنی نیز ثبت شود. [۴]
علی نقی منزوی، فرهنگنامه های عربی بفارسی، ج۱، ص۱۵۲، تهران ۱۳۳۷ ش.
[۵]
چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، ج۱، ص۲۸۵، ترجمه یوا برگل (به روسی)، مترجمان یحیی آرین پور، سیروس ایزدی، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۶۲ ش.
از المستخلص نسخه‌هایی کهن نزدیک به روزگار مؤلف به جا مانده است، [۶]
علی نقی منزوی، فرهنگنامه های عربی بفارسی، ج۱، ص۱۵۴، تهران ۱۳۳۷ ش.
[۷]
چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، ج۱، ص۲۸۵، ترجمه یوا برگل (به روسی)، مترجمان یحیی آرین پور، سیروس ایزدی، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۶۲ ش.
از جمله نسخه اَیاصوفیا (استانبول، ش ۴۶۶۴، مورخ ۸ شوال ۷۱۰) و نسخه گنج بخش (اسلام آباد، ش ۷۲۰، مورخ ۸ ذیحجه ۷۲۲ که چاپ عکسی آن نیز در ۱۳۶۱ ش /۱۹۸۲ در اسلام آباد منتشر شده است).قاضی خان بدر محمد دهار در دیباچه دستورالاخوان، [۸]
قاضی خان بدر محمد دهار، دستورالاخوان، ج۱، ص۲، چاپ سعید نجفی اسداللهی، تهران ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ ش.
نگاشته اوایل قرن نهم، کتابی به نام خلاصه مستخلص را جزو مآخذ خود بر شمرده است.نسخه ای از کتابی به همین نام در کتابخانه دیوان هند لندن موجود است که نگارنده اش معلوم نیست و ترتیب سوره‌ها نیز در آن معکوس است. به هرحال، در توضیح چندین لغت میان دستورالاخوان و المستخلص شباهت تام دیده می‌شود. ۴ - فهرست منابع(۱) چارلز آمبروز استوری، ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، ترجمه یوا برگل (به روسی)، مترجمان یحیی آرین پور، سیروس ایزدی، و کریم کشاورز، چاپ احمد منزوی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۲) دو اثر در علوم قرآنی، عکسی از مجموعه شماره ۷۲۰ کتابخانه گنج بخش اسلام آباد ـ پاکستان، اسلام آباد ۱۳۶۱ ش. (۳) قاضی خان بدر محمد دهار، دستورالاخوان، چاپ سعید نجفی اسداللهی، تهران ۱۳۴۹ـ۱۳۵۰ ش. (۴) عبدالقادربن محمد قرشی حنفی مصری، الجواهر المظیئه فی طبقات الحنفیه، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲، ج۲، ص۱۲۱ـ۱۲۲. (۵) عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیه فی تراجم الحنفیه، کراچی ۱۳۹۳. (۶) احمدبن محمود معین الفقراء، تاریخ ملازاده در ذکر مزارات بخارا، چاپ احمد گلچین معانی، تهران ۱۳۳۹ ش. (۷) علی نقی منزوی، فرهنگنامه های عربی بفارسی، تهران ۱۳۳۷ ش. ۵ - پانویس
۶ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالفضل بخاری»، شماره۶۳۶. |